ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Ὀλυνθιακὸς α΄ (1) (1-15)

[1] Ἀντὶ πολλῶν ἄν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, χρημάτων ὑμᾶς ἑλέσθαι νομίζω, εἰ φανερὸν γένοιτο τὸ μέλλον συνοίσειν τῇ πόλει περὶ ὧν νυνὶ σκοπεῖτε. ὅτε τοίνυν τοῦθ᾽ οὕτως ἔχει, προσήκει προθύμως ἐθέλειν ἀκούειν τῶν βουλομένων συμβουλεύειν· οὐ γὰρ μόνον εἴ τι χρήσιμον ἐσκεμμένος ἥκει τις, τοῦτ᾽ ἂν ἀκούσαντες λάβοιτε, ἀλλὰ καὶ τῆς ὑμετέρας τύχης ὑπολαμβάνω πολλὰ τῶν δεόντων ἐκ τοῦ παραχρῆμ᾽ ἐνίοις ἂν ἐπελθεῖν εἰπεῖν, ὥστ᾽ ἐξ ἁπάντων ῥᾳδίαν τὴν τοῦ συμφέροντος ὑμῖν αἵρεσιν γενέσθαι.

[2] Ὁ μὲν οὖν παρὼν καιρός, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, μόνον οὐχὶ λέγει φωνὴν ἀφιεὶς ὅτι τῶν πραγμάτων ὑμῖν ἐκείνων αὐτοῖς ἀντιληπτέον ἐστίν, εἴπερ ὑπὲρ σωτηρίας αὐτῶν φροντίζετε· ἡμεῖς δ᾽ οὐκ οἶδ᾽ ὅντινά μοι δοκοῦμεν ἔχειν τρόπον πρὸς αὐτά. ἔστι δὴ τά γ᾽ ἐμοὶ δοκοῦντα, ψηφίσασθαι μὲν ἤδη τὴν βοήθειαν, καὶ παρασκευάσασθαι τὴν ταχίστην ὅπως ἐνθένδε βοηθήσετε (καὶ μὴ πάθητε ταὐτὸν ὅπερ καὶ πρότερον), πρεσβείαν δὲ πέμπειν, ἥτις ταῦτ᾽ ἐρεῖ καὶ παρέσται τοῖς πράγμασιν·

[3] ὡς ἔστι μάλιστα τοῦτο δέος, μὴ πανοῦργος ὢν καὶ δεινὸς ἅνθρωπος πράγμασι χρῆσθαι, τὰ μὲν εἴκων, ἡνίκ᾽ ἂν τύχῃ, τὰ δ᾽ ἀπειλῶν (ἀξιόπιστος δ᾽ ἂν εἰκότως φαίνοιτο), τὰ δ᾽ ἡμᾶς διαβάλλων καὶ τὴν ἀπουσίαν τὴν ἡμετέραν, τρέψηται καὶ παρασπάσηταί τι τῶν ὅλων πραγμάτων.

[4] οὐ μὴν ἀλλ᾽ ἐπιεικῶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τοῦθ᾽ ὃ δυσμαχώτατόν ἐστι τῶν Φιλίππου πραγμάτων, καὶ βέλτιστον ὑμῖν· τὸ γὰρ εἶναι πάντων ἐκεῖνον ἕν᾽ ὄντα κύριον καὶ ῥητῶν καὶ ἀπορρήτων καὶ ἅμα στρατηγὸν καὶ δεσπότην καὶ ταμίαν, καὶ πανταχοῦ αὐτὸν παρεῖναι τῷ στρατεύματι, πρὸς μὲν τὸ τὰ τοῦ πολέμου ταχὺ καὶ κατὰ καιρὸν πράττεσθαι πολλῷ προέχει, πρὸς δὲ τὰς καταλλαγάς, ἃς ἂν ἐκεῖνος ποιήσαιτ᾽ ἄσμενος πρὸς Ὀλυνθίους, ἐναντίως ἔχει.

[5] δῆλον γάρ ἐστι τοῖς Ὀλυνθίοις ὅτι νῦν οὐ περὶ δόξης οὐδ᾽ ὑπὲρ μέρους χώρας πολεμοῦσιν, ἀλλ᾽ ἀναστάσεως καὶ ἀνδραποδισμοῦ τῆς πατρίδος, καὶ ἴσασιν ἅ τ᾽ Ἀμφιπολιτῶν ἐποίησε τοὺς παραδόντας αὐτῷ τὴν πόλιν καὶ Πυδναίων τοὺς ὑποδεξαμένους· καὶ ὅλως ἄπιστον, οἶμαι, ταῖς πολιτείαις ἡ τυραννίς, ἄλλως τε κἂν ὅμορον χώραν ἔχωσι.

[6] ταῦτ᾽ οὖν ἐγνωκότας ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ τἄλλ᾽ ἃ προσήκει πάντ᾽ ἐνθυμουμένους φημὶ δεῖν ἐθελῆσαι καὶ παροξυνθῆναι καὶ τῷ πολέμῳ προσέχειν εἴπερ ποτὲ καὶ νῦν, χρήματ᾽ εἰσφέροντας προθύμως καὶ αὐτοὺς ἐξιόντας καὶ μηδὲν ἐλλείποντας. οὐδὲ γὰρ λόγος οὐδὲ σκῆψις ἔθ᾽ ὑμῖν τοῦ μὴ τὰ δέοντα ποιεῖν ἐθέλειν ὑπολείπεται.

[7] νυνὶ γάρ, ὃ πάντες ἐθρύλουν τέως, Ὀλυνθίους ἐκπολεμῶσαι δεῖν Φιλίππῳ, γέγονεν αὐτόματον, καὶ ταῦθ᾽ ὡς ἂν ὑμῖν μάλιστα συμφέροι. εἰ μὲν γὰρ ὑφ᾽ ὑμῶν πεισθέντες ἀνείλοντο τὸν πόλεμον, σφαλεροὶ σύμμαχοι καὶ μέχρι του ταῦτ᾽ ἂν ἐγνωκότες ἦσαν ἴσως· ἐπειδὴ δ᾽ ἐκ τῶν πρὸς αὑτοὺς ἐγκλημάτων μισοῦσι, βεβαίαν εἰκὸς τὴν ἔχθραν αὐτοὺς ὑπὲρ ὧν φοβοῦνται καὶ πεπόνθασιν ἔχειν.

[8] οὐ δεῖ δὴ τοιοῦτον, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, παραπεπτωκότα καιρὸν ἀφεῖναι, οὐδὲ παθεῖν ταὐτὸν ὅπερ ἤδη πολλάκις πρότερον πεπόνθατε. εἰ γάρ, ὅθ᾽ ἥκομεν Εὐβοεῦσιν βεβοηθηκότες καὶ παρῆσαν Ἀμφιπολιτῶν Ἱέραξ καὶ Στρατοκλῆς ἐπὶ τουτὶ τὸ βῆμα, κελεύοντες ἡμᾶς πλεῖν καὶ παραλαμβάνειν τὴν πόλιν, τὴν αὐτὴν παρειχόμεθ᾽ ἡμεῖς ὑπὲρ ἡμῶν αὐτῶν προθυμίαν ἥνπερ ὑπὲρ τῆς Εὐβοέων σωτηρίας, εἴχετ᾽ ἂν Ἀμφίπολιν τότε καὶ πάντων τῶν μετὰ ταῦτ᾽ ἂν ἦτ᾽ ἀπηλλαγμένοι πραγμάτων.

[9] καὶ πάλιν ἡνίκα Πύδνα, Ποτείδαια, Μεθώνη, Παγασαί, τἄλλα, ἵνα μὴ καθ᾽ ἕκαστα λέγων διατρίβω, πολιορκούμεν᾽ ἀπηγγέλλετο, εἰ τότε τούτων ἑνὶ τῷ πρώτῳ προθύμως καὶ ὡς προσῆκεν ἐβοηθήσαμεν αὐτοί, ῥᾴονι καὶ πολὺ ταπεινοτέρῳ νῦν ἂν ἐχρώμεθα τῷ Φιλίππῳ. νῦν δὲ τὸ μὲν παρὸν ἀεὶ προϊέμενοι, τὰ δὲ μέλλοντ᾽ αὐτόματ᾽ οἰόμενοι σχήσειν καλῶς, ηὐξήσαμεν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, Φίλιππον ἡμεῖς καὶ κατεστήσαμεν τηλικοῦτον ἡλίκος οὐδείς πω βασιλεὺς γέγονεν Μακεδονίας. νυνὶ δὴ καιρὸς ἥκει τις, οὗτος ὁ τῶν Ὀλυνθίων, αὐτόματος τῇ πόλει, ὃς οὐδενός ἐστιν ἐλάττων τῶν προτέρων ἐκείνων.

[10] καὶ ἔμοιγε δοκεῖ τις ἄν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, δίκαιος λογιστὴς τῶν παρὰ τῶν θεῶν ἡμῖν ὑπηργμένων καταστάς, καίπερ οὐκ ἐχόντων ὡς δεῖ πολλῶν, ὅμως μεγάλην ἂν ἔχειν αὐτοῖς χάριν, εἰκότως· τὸ μὲν γὰρ πόλλ᾽ ἀπολωλεκέναι κατὰ τὸν πόλεμον τῆς ἡμετέρας ἀμελείας ἄν τις θείη δικαίως, τὸ δὲ μήτε πάλαι τοῦτο πεπονθέναι πεφηνέναι τέ τιν᾽ ἡμῖν συμμαχίαν τούτων ἀντίρροπον, ἂν βουλώμεθα χρῆσθαι, τῆς παρ᾽ ἐκείνων εὐνοίας εὐεργέτημ᾽ ἂν ἔγωγε θείην.

[11] ἀλλ᾽, οἶμαι, παρόμοιόν ἐστιν ὅπερ καὶ περὶ τῆς τῶν χρημάτων κτήσεως· ἂν μὲν γάρ, ὅσ᾽ ἄν τις λάβῃ, καὶ σῴσῃ, μεγάλην ἔχει τῇ τύχῃ τὴν χάριν, ἂν δ᾽ ἀναλώσας λάθῃ, συνανήλωσε καὶ τὸ μεμνῆσθαι [τὴν χάριν]. καὶ περὶ τῶν πραγμάτων οὕτως οἱ μὴ χρησάμενοι τοῖς καιροῖς ὀρθῶς, οὐδ᾽ εἰ συνέβη τι παρὰ τῶν θεῶν χρηστὸν μνημονεύουσι· πρὸς γὰρ τὸ τελευταῖον ἐκβὰν ἕκαστον τῶν πρὶν ὑπαρξάντων κρίνεται. διὸ καὶ σφόδρα δεῖ τῶν λοιπῶν ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, φροντίσαι, ἵνα ταῦτ᾽ ἐπανορθωσάμενοι τὴν ἐπὶ τοῖς πεπραγμένοις ἀδοξίαν ἀποτριψώμεθα.

[12] εἰ δὲ προησόμεθ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ τούτους τοὺς ἀνθρώπους, εἶτ᾽ Ὄλυνθον ἐκεῖνος καταστρέψεται, φρασάτω τις ἐμοὶ τί τὸ κωλῦον ἔτ᾽ αὐτὸν ἔσται βαδίζειν ὅποι βούλεται. ἆρα λογίζεταί τις ὑμῶν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ θεωρεῖ τὸν τρόπον δι᾽ ὃν μέγας γέγονεν ἀσθενὴς ὢν τὸ κατ᾽ ἀρχὰς Φίλιππος; τὸ πρῶτον Ἀμφίπολιν λαβών, μετὰ ταῦτα Πύδναν, πάλιν Ποτείδαιαν, Μεθώνην αὖθις, εἶτα Θετταλίας ἐπέβη·

[13] μετὰ ταῦτα Φεράς, Παγασάς, Μαγνησίαν, πάνθ᾽ ὃν ἐβούλετ᾽ εὐτρεπίσας τρόπον ᾤχετ᾽ εἰς Θρᾴκην· εἶτ᾽ ἐκεῖ τοὺς μὲν ἐκβαλὼν τοὺς δὲ καταστήσας τῶν βασιλέων ἠσθένησε· πάλιν ῥᾴσας οὐκ ἐπὶ τὸ ῥᾳθυμεῖν ἀπέκλινεν, ἀλλ᾽ εὐθὺς Ὀλυνθίοις ἐπεχείρησεν. τὰς δ᾽ ἐπ᾽ Ἰλλυριοὺς καὶ Παίονας αὐτοῦ καὶ πρὸς Ἀρύββαν καὶ ὅποι τις ἂν εἴποι παραλείπω στρατείας.

[14] Τί οὖν, ἄν τις εἴποι, ταῦτα λέγεις ἡμῖν νῦν; ἵνα γνῶτ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ αἴσθησθ᾽ ἀμφότερα, καὶ τὸ προΐεσθαι καθ᾽ ἕκαστον ἀεί τι τῶν πραγμάτων ὡς ἀλυσιτελές, καὶ τὴν φιλοπραγμοσύνην ᾗ χρῆται καὶ συζῇ Φίλιππος, ὑφ᾽ ἧς οὐκ ἔστιν ὅπως ἀγαπήσας τοῖς πεπραγμένοις ἡσυχίαν σχήσει. εἰ δ᾽ ὁ μὲν ὡς ἀεί τι μεῖζον τῶν ὑπαρχόντων δεῖ πράττειν ἐγνωκὼς ἔσται, ἡμεῖς δ᾽ ὡς οὐδενὸς ἀντιληπτέον ἐρρωμένως τῶν πραγμάτων, σκοπεῖσθ᾽ εἰς τί ποτ᾽ ἐλπὶς ταῦτα τελευτῆσαι.

[15] πρὸς θεῶν, τίς οὕτως εὐήθης ἐστὶν ὑμῶν ὅστις ἀγνοεῖ τὸν ἐκεῖθεν πόλεμον δεῦρ᾽ ἥξοντα, ἂν ἀμελήσωμεν; ἀλλὰ μήν, εἰ τοῦτο γενήσεται, δέδοικ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, μὴ τὸν αὐτὸν τρόπον ὥσπερ οἱ δανειζόμενοι ῥᾳδίως ἐπὶ τοῖς μεγάλοις [τόκοις] μικρὸν εὐπορήσαντες χρόνον ὕστερον καὶ τῶν ἀρχαίων ἀπέστησαν, οὕτω καὶ ἡμεῖς [ἂν] ἐπὶ πολλῷ φανῶμεν ἐρρᾳθυμηκότες, καὶ ἅπαντα πρὸς ἡδονὴν ζητοῦντες πολλὰ καὶ χαλεπὰ ὧν οὐκ ἐβουλόμεθ᾽ ὕστερον εἰς ἀνάγκην ἔλθωμεν ποιεῖν, καὶ κινδυνεύσωμεν περὶ τῶν ἐν αὐτῇ τῇ χώρᾳ.

***
ΠΡΟΟΙΜΙΟ (§ 1)
[1] Πολίτες Αθηναίοι, νομίζω πως από πολλά χρήματα θα προτιμούσατε να γίνει φανερό αυτό που πρόκειται να ωφελήσει την πόλη σχετικά με όσα εξετάζετε αυτή τη στιγμή. Αφού λοιπόν το πράγμα έχει έτσι, οφείλετε να δείχνετε προθυμία να ακούτε αυτούς που επιθυμούν να σας συμβουλεύουν. Γιατί όχι μόνο θα είναι δυνατό σε σας να ακούσετε και να δεχθείτε αν κάτι χρήσιμο θα πει κάποιος που έχει προετοιμαστεί γι᾽ αυτό, αλλά επιπλέον έχω τη γνώμη ότι μερικοί για καλή σας τύχη μπορούν πάνω στη συζήτηση να επινοούν πολλά απ᾽ όσα πρέπει και να τα προτείνουν, ώστε απ᾽ όλες τις γνώμες να γίνει εύκολη για σας η επιλογή της πιο συμφέρουσας.

ΔΙΗΓΗΣΗ (§§ 2-15)
[2] Η σημερινή λοιπόν περίσταση, πολίτες Αθηναίοι, μόνο που δε βγάζει φωνή να σας πει ότι πρέπει να πάρετε στα χέρια σας τον έλεγχο εκείνων των πραγμάτων, αν ενδιαφέρεστε πραγματικά για τη διασφάλισή τους. Αλλά δε γνωρίζω ποιά εικόνα δίνουμε όσον αφορά την αντιμετώπισή τους. Η προσωπική μου γνώμη είναι να ψηφίσετε αμέσως τη στρατιωτική βοήθεια και να ετοιμάσετε όσο το δυνατό γρηγορότερα την απ᾽ εδώ αποστολή της (για να μη ξαναπάθετε ό,τι και στο παρελθόν) και να στείλετε στην Όλυνθο αντιπροσωπεία, για να ανακοινώσει τις προθέσεις μας και να παρακολουθεί από κοντά την κατάσταση.

[3] Γιατί ο μεγαλύτερος φόβος είναι τούτος, μήπως δηλαδή ο Φίλιππος ανατρέψει την όλη κατάσταση και αποσπάσει κάτι από τα εκεί συμφέροντά μας, καθώς είναι πανούργος και φοβερός άνθρωπος στο να εκμεταλλεύεται τις καταστάσεις, άλλοτε υποχωρώντας, όταν χρειαστεί, άλλοτε απειλώντας (και έχει μεγάλες πιθανότητες να φαίνεται σ᾽ αυτό αξιόπιστος), άλλοτε πάλι διαβάλλοντας εμάς και την εκεί απουσία μας.

[4] Κι όμως, Αθηναίοι, λογικά αυτό που από τα πράγματα του Φιλίππου τον καθιστά φοβερότατο, αυτό το ίδιο είναι και το πιο ευνοϊκό για σας· δηλαδή το να είναι ένας αυτός απόλυτος κύριος της όλης κατάστασης, σε φανερές και μυστικές υπηρεσίες, ο ίδιος στρατηγός και μαζί απόλυτος μονάρχης και διαχειριστής των δημοσίων εσόδων, πανταχού παρών στο στρατό, όλα αυτά σε ό,τι αφορά τη γρήγορη και έγκαιρη διεξαγωγή του πολέμου είναι μεγάλο πλεονέκτημα· όσον αφορά όμως τις συνδιαλλαγές, που εκείνος με χαρά θα έκανε με τους Ολυνθίους, είναι αντίθετα μειονέκτημα.

[5] Γιατί είναι φανερό στους Ολυνθίους ότι αυτή τη στιγμή δεν πολεμούν για τη δόξα ούτε και για ένα τμήμα της χώρας τους, αλλά για να αποτρέψουν την καταστροφή και την υποδούλωση της πατρίδας τους. Επίσης γνωρίζουν καλά όσα έκανε σ᾽ εκείνους από τους Αμφιπολίτες που του παρέδωσαν την πόλη τους και σ᾽ αυτούς από τους Πυδναίους που τον υποδέχτηκαν· εξάλλου, γενικά η τυραννίδα, κατά τη γνώμη μου, δεν εμπνέει καμιά εμπιστοσύνη στις δημοκρατίες και για άλλους γενικότερους λόγους και μάλιστα όταν γειτονεύουν με αυτήν.

[6] Αν λοιπόν, Αθηναίοι, συνειδητοποιήσετε αυτά και λάβετε υπόψη σας και όλα τα άλλα όσα αρμόζει στην περίσταση, φρονώ ότι πρέπει να δείξετε θέληση, να ξεσηκωθείτε και τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά να στρέψετε την προσοχή σας στον πόλεμο, συνεισφέροντας πρόθυμα χρήματα, εκστρατεύοντας οι ίδιοι προσωπικά, μην αφήνοντας τίποτε στην τύχη. Γιατί δε μένει πια σε σας καμιά εντελώς δικαιολογία ούτε πρόφαση, ώστε να μη θέλετε να κάνετε αυτά που πρέπει.

[7] Γιατί αυτή τη στιγμή, αυτό που όλοι συνεχώς το λέγατε, ότι δηλαδή πρέπει να ωθήσουμε τους Ολυνθίους σε πόλεμο εναντίον του Φιλίππου, έχει γίνει από μόνο του, και μάλιστα κάτω από συνθήκες που θα ήταν οι πιο ευνοϊκές για σας. Αν δηλαδή ξεκινούσαν τον πόλεμο παρακινημένοι από σας, θα ήταν ασταθείς σύμμαχοι και πιθανόν να έμεναν πιστοί μόνο για κάποιο χρονικό διάστημα· επειδή όμως τον μισούν έχοντας προσωπικά παράπονα, είναι φυσικό να είναι μόνιμο το μίσος τους γι᾽ αυτόν για όσα έχουν πάθει και για όσα φοβούνται μήπως πάθουν.

[8] Επομένως, δεν πρέπει, Αθηναίοι, να αφήσετε ανεκμετάλλευτη μια τέτοια ευκαιρία που σας έτυχε ούτε να ξαναπάθετε το ίδιο που πολλές φορές ήδη έχετε πάθει στο παρελθόν. Εάν δηλαδή τότε που γυρίσαμε στην πόλη, μετά τη βοήθεια που είχαμε προσφέρει στους Ευβοείς, και είχαν παρουσιαστεί σ᾽ αυτό εδώ το βήμα εκ μέρους των Αμφιπολιτών ο Ιέραξ και ο Στρατοκλής παρακαλώντας μας να πλεύσουμε προς τη Μακεδονία και να αναλάβουμε τον έλεγχο της πόλης τους, αν τότε δείχναμε για τους εαυτούς μας την ίδια ακριβώς προθυμία που δείξαμε για τη σωτηρία των Ευβοέων, θα είχατε τότε υπό την κατοχή σας την Αμφίπολη και θα ήσασταν απαλλαγμένοι από όλα τα μετέπειτα προβλήματα.

[9] Αλλά και πάλι, όταν μας έρχονταν οι ειδήσεις ότι πολιορκούνταν η Πύδνα, η Ποτίδαια, η Μεθώνη, οι Παγασές και οι άλλες γενικά πόλεις, για να μη χάνω χρόνο αναφέροντας καθεμιά χωριστά, εάν τότε είχαμε δείξει την πρέπουσα προθυμία και σπεύδαμε οι ίδιοι προσωπικά σε βοήθεια σε μια από αυτές, στην πρώτη πόλη που έκανε έκκληση, θα είχαμε να κάνουμε σήμερα με έναν Φίλιππο ευκολότερο και όχι τόσο αλαζονικό. Τώρα όμως, αδιαφορώντας συνεχώς για το παρόν και νομίζοντας ότι τα πράγματα στο μέλλον θα διορθωθούν από μόνα τους, εμείς μόνοι μας, Αθηναίοι, κάναμε τον Φίλιππο ισχυρό και τον καταστήσαμε τόσο μεγάλο όσο κανένας βασιλιάς της Μακεδονίας δεν υπήρξε μέχρι σήμερα πριν από αυτόν. Νά λοιπόν που τώρα δίνεται στην πόλη μας μια ευκαιρία, αυτή εδώ των Ολυνθίων, που παρουσιάστηκε από μόνη της και δεν είναι μικρότερης σημασίας από καμιά από τις γνωστές προηγούμενες.

[10] Η δική μου τουλάχιστον γνώμη, Αθηναίοι, είναι ότι, αν κάποιος γινόταν δίκαιος κριτής των υπηρεσιών που μας έχουν προσφέρει οι θεοί, αν και πολλά πράγματα δεν είναι όπως πρέπει, εντούτοις θα χρωστούσε μεγάλη χάρη σ᾽ αυτούς, και δικαιολογημένα. Γιατί το ότι χάσαμε πολλά στη διάρκεια του πολέμου, δίκαια θα μπορούσε κάποιος να το θεωρήσει ως συνέπεια της δικής μας αμέλειας (: να το αποδώσει στη δική μας αμέλεια)· το ότι όμως δεν έχουμε πάθει αυτά προ πολλού και ότι σήμερα μας έχει παρουσιαστεί μια συμμαχία ως αντιστάθμισμα σ᾽ αυτά τα παθήματα, αν βέβαια επιθυμούμε να την εκμεταλλευτούμε, αυτό εγώ τουλάχιστον θα το θεωρούσα ευεργέτημα οφειλόμενο στη εύνοια των θεών.

[11] Αλλά, θαρρώ, ότι είναι κάτι παρόμοιο με αυτό που συμβαίνει σχετικά με την απόκτηση χρημάτων· αν δηλαδή διατηρήσει κάποιος όσα τυχόν αποκτήσει, χρωστά μεγάλη χάρη στην τύχη· αν όμως τα ξοδέψει χωρίς να το καταλάβει, συνήθως χάνει μαζί και το αίσθημα της ευγνωμοσύνης. Έτσι και στα πολιτικά, όσοι δεν εκμεταλλεύτηκαν σωστά τις περιστάσεις, δεν αναγνωρίζουν ούτε και αν ακόμη οι θεοί τούς έχουν κάνει κάποιο καλό.
Γιατί καθετί από όσα προηγήθηκαν κρίνεται ανάλογα με το τελικό αποτέλεσμα. Γι᾽ αυτό, Αθηναίοι, πρέπει να σκεφτείτε πολύ σοβαρά και για τα υπόλοιπα, προκειμένου, επανορθώνοντάς τα, να ξεπλύνουμε την ντροπή για τα όσα άσχημα έχουν γίνει ώς τα τώρα.

[12] Αν όμως, Αθηναίοι, εγκαταλείψουμε στην τύχη τους και αυτούς τους ανθρώπους και στη συνέχεια εκείνος υποτάξει την Όλυνθο, ας μου πει κάποιος τί θα τον εμποδίσει πια να πάει όπου επιθυμεί. Άραγε αναλογίζεται κανείς από σας και εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο ο Φίλιππος έχει γίνει μεγάλος, ενώ στην αρχή δεν διέθετε δυνάμεις; Στην αρχή κατέλαβε την Αμφίπολη, μετά την Πύδνα, κατόπιν την Ποτίδαια, έπειτα τη Μεθώνη και στη συνέχεια έβαλε πόδι και στη Θεσσαλία.

[13] Ύστερα από αυτά αφού τακτοποίησε με όποιο τρόπο ήθελε τις Φέρες, τις Παγασές και τη Μαγνησία, τράβηξε για τη Θράκη. Εκεί στη συνέχεια, αφού άλλους βασιλιάδες έδιωξε και άλλους ανέβασε στο θρόνο, αρρώστησε. Και όταν πάλι ανάρρωσε, δεν έκλινε προς την απραξία, αλλά αμέσως επιτέθηκε κατά των Ολυνθίων. Δεν αναφέρω βέβαια τις εκστρατείες του εναντίον των Ιλλυριών και των Παιόνων και κατά του Αρρύβα και όπου αλλού μπορεί να πει κανείς.

[14] Θα έλεγε κάποιος «τί μας τα λες τώρα αυτά;» (Σας τα λέω) για να καταλάβετε, Αθηναίοι, και να συνειδητοποιήσετε δυο πράγματα: πρώτον πόσο επιζήμιο είναι να αφήνουμε συνεχώς τις ευκαιρίες να χάνονται τη μια μετά την άλλη και δεύτερον την αδιάκοπη δραστηριότητα του Φιλίππου, που δεν την κρύβει και η οποία είναι μέσα στη φύση του και δεν τον αφήνει να αρκεσθεί σε όσα πέτυχε και να ησυχάσει. Αν όμως αυτός από τη μια έχει βάλει ως σκοπό του ότι πρέπει συνεχώς να κατορθώνει όλο και κάτι μεγαλύτερο απ᾽ όσα έχει πετύχει, εμείς από την άλλη κρίνουμε ότι δεν πρέπει ποτέ να αντιμετωπίζουμε αποφασιστικά κανένα από τα προβλήματά μας, σκεφθείτε ποιά κατάληξη μπορούν να έχουν τα ζητήματα αυτά.

[15] Για όνομα των θεών, ποιός από σας είναι τόσο αφελής, ώστε να αγνοεί ότι, αν αμελήσουμε, θα μεταφερθεί ο πόλεμος από εκεί (: από την Όλυνθο) προς τα εδώ; Αλλ᾽, αν συμβεί αυτό, φοβάμαι, Αθηναίοι, μήπως την πάθουμε όπως ακριβώς αυτοί που δανείζονται με ευκολία με υψηλό τόκο· αυτοί αφού καλοπεράσουν για λίγο διάστημα, μετά χάνουν και όσα είχαν πριν δανειστούν· έτσι και εμείς, αν για μεγάλο χρονικό διάστημα αδρανήσουμε, επιδιώκοντας τα πάντα προς ευχαρίστησή μας, φοβάμαι μήπως αργότερα περιέλθουμε στην ανάγκη να κάνουμε πολλά και οδυνηρά, που δεν τα θέλαμε, και διακινδυνεύσουμε και για τα αγαθά που έχουμε στην ίδια μας τη χώρα.

ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η οικολογία θεωρείται σχετικά πρόσφατος επιστημονικός κλάδος, διαμορφωμένος εννοιολογικά μετά τον 19ο αιώνα, με αντικείμενο τη διερεύνηση των σχέσεων αλληλεξάρτησης των ζώντων όντων προς το φυσικό τους περιβάλλον, τόσο από βιολογική άποψη αρχικά, όσο και από κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική σκοπιά αργότερα. Σχετικά με την ορολογία που χρησιμοποιείται, θεωρούμε απαραίτητες μερικές επεξηγήσεις: Βιόσφαιρα: είναι η λεπτή μεμβράνη που περιβάλλει τον πλανήτη Γη. Αποτελείται από στεριά, ύδατα και αέρα και προσφέρει τις αναγκαίες και ικανές συνθήκες για τη διατήρηση της ζωής. Χαρακτηριστικό της βιόσφαιρας είναι το εκπληκτικά μικρό μέγεθος της συγκριτικά με το συνολικόν όγκο του πλανήτη Γη. Όρια της βιόσφαιρας θεωρούνται προς τα κάτω μεν το βαθύτερο σημείο στο οποίο μπορεί να γίνει εκμετάλλευση ορυχείων, προς τα επάνω δε το ανώτερο σημείο της στρατόσφαιρας όπου ένα αεροπλάνο μπορεί να παραμένει «αεροφερόμενο».

Αυτό το λεπτό «δέρμα" της γης περιέχει όλες τις πηγές τροφής και ενέργειας που υπάρχουν στον πλανήτη και είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της ζωής και φυσικά και του ίδιου του ανθρώπου.

Η διατήρηση της βιόσφαιρας στηρίζεται σε λεπτές ισορροπίες, η διαταραχή των οποίων μόνο μέχρις ενός σημείου μπορεί να αποκατασταθεί φυσιολογικά. Η εντατική εκμετάλλευση των πηγών πρώτων υλών, η συσσώρευση των απορριμμάτων και αποβλήτων, η ρύπανση του περιβάλλοντος δημιουργούν, στην εποχή μας, ασφυκτικές συνθήκες, επικίνδυνες για τον πλανήτη. Επιμέρους κλάδοι της οικολογίας:

Ανθρωποοικολογία, που ερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον.

Βιοοικολογία, που ερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στα όντα, πλην του ανθρώπου, και το περιβάλλον.

Αυτοοικολογία, που μελετά ατομικούς οργανισμούς ή ομογενείς ομάδες. Συνοικολογία, που μελετά ομάδες ετερογενών οργανισμών, και τέλος Οικονομική του περιβάλλοντος, που θεωρεί την οικολογία αντικείμενο της οικονομικής ανάλυσης και ερευνά την επίδραση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων παραγωγής, κατανάλωσης κλπ. στο περιβάλλον.

Σκοπός του κειμένου αυτού είναι να αποδείξει, μέσα στα επιτρεπόμενα όρια ενός άρθρου, ότι η οικολογία έχει βαθιές καταβολές, σχεδόν προδρομικές, στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων, τόσο στη θεωρητική σκέψη τους, φιλοσοφική και οικονομική, όσο και στην καθημερινή πρακτική, στους θεσμούς, στην αγορά, στην πολιτική, την πολεοδομία και την κοινωνική συμπεριφορά, έως και τους κλασικούς χρόνους, κατάσταση που αλλάζει στην ελληνιστική περίοδο.

Ο άνθρωπος και το περιβάλλον. Η εξέλιξη της τεχνολογίας

Στην αυγή της ιστορίας του ο άνθρωπος θεωρούσε τον εαυτό του ως τμήμα του γύρω κόσμου, υποκείμενο άμεσα στις επιδράσεις φυσικών δυνάμεων, ανέμων, καταιγίδων και άλλων, τις οποίες μάλιστα θεοποίησε, στην προσπάθειά του να τις εξευμενίσει ή να τις καθυποτάξει.

Οι διάφορες μυθολογίες μαρτυρούν την κατάσταση, που συμβολίζεται με τους πολέμους τεράτων, τιτάνων κλπ. Στη μακριά και δύσκολη πορεία του ο άνθρωπος πέρασε από διάφορα στάδια, που σηματοδοτούν την εξέλιξη της τεχνολογίας στον πλανήτη Γη ως τις μέρες μας.

Αφετηρία αυτής της πορείας μπορεί να θεωρηθεί εκείνη η μακρινή μέρα, κάπου μεταξύ 70.000 π.Χ. και 40.000 π.Χ,, που ο άνθρωπος χοντρολάξευσε μια πέτρα, ένα «λίθο», για να του δώσει πιο πρόσφορο, πιο χρήσιμο σχήμα, ως εργαλείο κοπής ή ως φονικό όπλο. Από τη στιγμή εκείνη άρχισε η αργή εξέλιξη, που οδήγησε τον άνθρωπο από τη συλλογή της τροφής και το κυνήγι στην καλλιέργεια της γης και την εκτροφή ζώων, στην εξημέρωση του σκύλου, του αλόγου, στην κεραμική. την υφαντική, την οικοδομική και αργότερα τη μεταλλουργία.

Σ' αυτά τα πρώτα στάδια εξέλιξης ο βαθμός επέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον ήταν τόσος όσος χρειαζόταν για την επιβίωση του και όσος το οικοσύστημα μπορούσε να απορροφήσει και να αποκαταστήσει.

Υπήρχε γενικά μια ομοιόμορφη κατάσταση στο επίπεδο πολιτισμού των παλαιολιθικών οικι­σμών, ανεξάρτητα από τη γεωγραφική τους θέση, κατάσταση που άρχισε να ανατρέπεται στη νεολιθική εποχή και να διαφοροποιείται έντονα με συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό από την εποχή των μετάλλων και μετά. Αν και ο σπόρος της επέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό του περιβάλλον φυτεύτηκε στην πρώιμη παλαιολιθική εποχή, η έντονη επίδραση άρχισε με την εποχή των μετάλλων, για να καταλήξει στη σημερινή, σχεδόν καταλυτική, επέμβαση του ανθρώπου στη βιόσφαιρα, επέμβαση που απειλεί την ίδια την ύπαρξη της ζωής στον πλανήτη Γη.

Η μεταλλουργία, που άρχισε πριν από 6.000 περίπου χρόνια στη γη, έφερε επαναστατικές αλλαγές τόσο στη ζωή του ανθρώπου, την υλική και κοινωνική, όσο και στη σχέση του με το περιβάλλον.

Η υλική ευημερία συνοδεύτηκε από κοινωνικές διαφοροποιήσεις στον καταμερισμό της εργασίας και της εξουσίας, ενώ η καταστροφική επέμβαση στο περιβάλλον επιταχύνθηκε με την υλοτόμηση των δασών, για καυσόξυλα και για ναυπήγηση πλοίων, και με την εντατική χρήση των πρώτων υλών. Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση του Ομήρου ότι ο «σιδερένιος πέλεκυς·» υπήρξε σοβαρό μέσο καταστροφής για την εποχή του1. Η έντονη διαφοροποίηση των πολιτισμών, μετά την εποχή των μετάλλων, οδήγησε στις ξεχωριστές ιστορίες των λαών ή των εθνών,

Η οικολογία στη θεωρητική σκέψη των αρχαίων Ελ­λήνων

α. Η επίδραση της θρησκείας: ελληνική μυθολογία

Η εικόνα που προβάλλει στα μάτια μας οπό την ανάγνωση της ελληνικής μυθολογίας είναι μια φύση «πλήρης θεών-, ένα παιχνίδι όπου οι θεοί, οι ημίθεοι και οι άνθρωποι είναι όλοι μέλη ενός συνόλου, το οποίο περιλαμβάνει ακόμη τη γη, τα δάση, τα ποτάμια, τα ζώα. Οι θεοί, ως μέρος της φύσης, δίνουν ιερό περιεχόμενο στην προστασία του περιβάλλοντος. Υπάρχουν θεσπισμένες απαγορεύσεις θήρος, αλιείας, κοπής δέντρων στους ιερούς χώρους. Υπάρχουν γιορτές της φύσης και των εποχών, που τονίζουν την παράδοση της προστασίας της φύσης από τους θεούς. Υπάρχουν, ακόμη, μύθοι σχετικοί με την αέναη επιστροφή των φυσικών δυνάμεων, όπως οι μύθοι της Δήμητρας και Περσεφόνης, του Διονύσου κ.ά. Γενικά η θεοποίηση της φύσης στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων βοηθούσε σημαντικά στο σεβασμό και την προστασία του περιβάλλοντος και στη σωστή σχέση του ανθρώπου με το υπόλοιπο οικοσύστημα. Αντίθετα, ο ιουδαϊσμός και ο χριστιανισμός, με την ανθρωποκεντρική τελεολογία τους, ώθησαν προς την υποτίμηση και υπερεκμετάλλευση της φύσης, αφού ο άνθρωπος, «η κο-ρωνίς της δημιουργίας», θεωρήθηκε ως κυρίαρχος του κόσμου.

β. Η «φύσις» στη φιλοσοφία των Ελλήνων

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες φιλόσοφοι έχουν συγγράψει, ως βασικό έργο τους, βιβλίο «περί φύσεως», όπου είναι κοινή η αναγνώριση βασικών αρχών, όπως η «ενότητα» της φύσης, βασική αρχή της οικολογίας, η επίδρασή της στην ανθρώπινη συμπεριφορά, η παραδοχή της ως υποδείγματος μέτρου για την ανθρώπινη κοινωνία. Επιγραμματικά ο Χρύσιππος αναφέρει: «ἕν τε εἶναι θεόν καί νοῦν καί εἰμαρμένην καί Δία»2. Η θέση αυτή είναι κοινή στους προσωκρατικούς, τους στωικούς έως και τους επικούρειους φιλοσόφους. Ο Αναξιμένης τονίζει άτι «ὁ κό­σμος εἷς ἐστίν» και ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι «ἕνα πάντα εἶ­ναι». Το ίδιο πρεσβεύουν και άλλοι πολλοί φιλόσοφοι3. Ανεξάρτητα από το κυρίαρχο στοιχείο που θεωρούν ως ουσία του κόσμου, όλοι συμφωνούν στην «ενότητα» αυτού του κόσμου, όπως και στη «λογική» του.

Ο Ηράκλειτος θεωρεί το φυσικό γεγονός και λογικό, ο Θαλής τονίζει ότι «νοῦν τοῦ κόσμου τόν Θεόν, τό δέ πᾶν ἔμψυχον ἅμα καί δαιμόνων πλῆρες», ο δε Αναξαγόρας δηλώνει ότι «πά­ντα νοῦς διεκόσμησε» και «πά­ντα νοῦς ἔγνω». Χαρακτηριστικό είναι ακόμη ότι στα κείμενα των φιλοσόφων αυτών μπορούμε να βρούμε τις ρίζες των θεωριών της ανακύκλησης και της εντροπίας, που τόσο συζητιούνται στις μέρες μας4.

Ο Ηράκλειτος επιγραμματικά αναφέρει ότι ο κόσμος «ἦν ἀεί και ἔστι καί ἔσται». Στα συγγράμματά του μπορού­με να ανιχνεύσουμε τη θεωρία της εντροπίας, οε φράσεις όπως «δίς εἰς τόν αὐτόν ποταμόν οὐκ ἄν ἐμβαίης».Τη θεωρία αυτή επεξεργάστηκαν σύγχρονοι μελετητές, όπως ο Νικόλας Γκεοργκέσκου - Ρέγκεν, και αποτελεί μια επανάσταση στην οικονομική επιστήμη. Με δυο λόγιο, κάθε διαδικασία μετασχηματισμού απορροφά φυσικούς πόρους και ενέργεια και δημιουργεί τα προϊόντα και τα λύματα. Η εισαγωγή του παράγοντα της ενέργειας στη διαδικασία της παραγωγής δημιουργεί αλυσιδωτές αντιδράσεις. Η θεωρία του Ηράκλειτου ότι η πορεία των πραγμάτων είναι μονοδρομική, ότι η μεταβολή είναι μη αντιστρεπτή, υλοποιείται στο παράδειγμα της φλόγας του κεριού, δηλαδή στην ενέργεια που χάνεται κατά την παραγωγική διαδικασία μετατρεπόμενη σε θερμότητα. Εκτός από τον Ηράκλειτο, που πιστεύει ότι η «εκπύρωση» δεν οδηγεί στον οριστικό θάνατο του σύμπαντος, ο Πλάτων και οι στωικοί δέχονται ότι ο κόσμος είναι φθαρτός, αλλά αναγεννάται με την «παλιγγενεσία» ή «αποκατάσταση» ή «διακόσμηση».

Να λοιπόν που οι έννοιες περί εντροπίας και ανακύκλησης, απόψεις βασικές για την οικολογία και την προστασία του περιβάλλοντος, υπάρχουν ήδη στα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Είναι φυσικό, οι θεωρητικές αυτές απόψεις για τη φύση να οδηγούν στο σεβασμό της και στην αναγνώριση της επίδρασής της στον άνθρωπο. Η επίδραση αυτή, που αναπτύσσεται στο περίφημο βιβλίο του Ιπποκράτη «Περί αέρων, υδάτων και τόπων», όπου τονίζεται ότι όχι μόνο ο χαρακτήρας και η δημιουργικότητα των λαών διαμορφώνονται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος αλλά και η ίδια η υγεία τους - οι ασθένειες που τους βασανίζουν - είναι αποτέλεσμα των δεδομένων του μικροκλίματος, της διατροφής, της ποιότητας του πόσιμου νερού κλπ. Η αναγνώριση της φύσης ως υποδειγματικού μέτρου για την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων βρίσκεται στη βάση της φιλοσοφικής, ηθικής, αισθητικής, κοινωνικής και οικονομικής θέσης των αρχαίων Ελλήνων.

Η αγάπη προς το «μέτρον» και τη λιτότητα, η αποστροφή προς την υπερβολή και τη σπατάλη, η διάκριση των αναγκών σε αληθινές και επίπλαστες, η αποδοχή της εργασίας όχι μόνον ως πηγής μέσων επιβίωσης, αλλά και ως πηγής δημιουργίας και κοινωνικής καταξίωσης, η περιφρόνηση προς τις πολυτελείς επιδείξεις, η θεσμοθέτηση της «ύβρεως», η επιθυμία του «κατ' ἀρετήν ζῆν», είναι οι εκφράσεις της βαθιάς εσωτερικής πεποίθησης ότι η φύση, με το μέτρο και την πειθαρχία της, δίνει στον άνθρωπο τον κατάλληλο κανόνα συμπεριφοράς. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σημερινή κρίση περιβάλλοντος αποδίδεται από πολλούς στην έλλειψη ηθικοπολιτικού επιπέδου ζωής, το οποίο θα μπορούσε να διοχετευτεί σε στόχους μακριά από την υπερκατανάλωση και την πολυτέλεια.

γ. Η οικονομική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων

Κατευθυντήριος άξονας της οικονομικής σκέψης των αρχαίων Ελλήνων ήταν η φιλοσοφική τους πεποίθηση ότι προείχε η φυσική τάξη. Κάθε απόκλιση από αυτήν αποτελούσε «ύθριν» από τη σκοπιά της ηθικής και της δικαιοσύνης και άσκοπη ενέργεια από τη σκοπιά της οικονομίας.

Άρα η ορθολογική συμπεριφορά είναι η εναρμόνιση των ανθρώπινων ενεργειών ως προς τη φύση για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος με τη λιγότερη δυνατή σπατάλη πόρων, με στόχο την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού σε ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης, επίπεδο αυτάρκειας αλλά ποτέ πολυτέλειας.

Βασικά οικονομικά συγγράμματα θεωρούνται ο «Οικονομικός» και «Οι Πόροι» του Ξενοφώντα και η «Κτητική κατά φύσιν» του Αριστοτέλη. Οικονομικές σκέψεις όμως διατυπώνονται και σε άλλα συγγράμματα, όπως η «Πολιτεία» και οι «Νόμοι» του Πλάτωνα. Ο Ξενοφών, ειδικότερα, ασχολείται κυρίως με την ορθολογιστική διαχείριση των φυσικών πόρων μιας περιοχής και με τη μελέτη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, ώστε οι ανθρώπινες ενέργειες να προσαρμόζονται πρακτικά προς το καλύτερο αποτέλεσμα της σχέσης πόρων - εδάφους - ανθρώπινης εργασίας. Με άλλα λόγια, ο Ξενοφών εισάγει την έννοια της παραγωγικότητας και της οικονομικής διαχείρισης του περιβάλλοντος. Ακόμη, ασχολείται με την παραγωγή αγαθών και το εμπόριο, τα οποία ερευνά τόσο σε επίπεδο ιδιωτικό -οικονομικό όσο και σε επίπεδο κοινωνικο-οικονομικό και δημοσιο-οικονομικό. Ο Αριστοτέλης θεωρεί αντικείμενο της οικονομίας την παραγωγή αγαθών για άμεση χρήση και προτείνει τον αποτελεσματικό χειρισμό των πόρων και την ορθή σχέση των ανθρώπινων ενεργειών προς τη φύση. ώστε η παραγωγή να καλύπτει τις φυσικές ανάγκες το δε εμπόριο να διαθέτει τα φυσικά πλεονάσματα.

Και οι δύο επισημαίνουν τους κινδύνους που συνεπάγεται η υπερβολική παραγωγή αγαθών, πέρα από το επίπεδο αυτάρκειας, που οδηγεί στον άκοπο πλουτισμό και παρασύρει στον ευδαιμονισμό, την εκμετάλλευση ανθρώπων, την κατασπατάληση πόρων, τη δημιουρ­γία πλαστών αναγκών και τελικά τη διαστροφή του ανθρώπι­νου χαρακτήρα: «Ὁ δέ χρημα­τιστής βίαιος τις ἔστίν», αναφέρει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νίκομάχεια». Πόσο κοντά είναι αυτές οι απόψεις στις σημερινές οικολογικές αντιλήψεις, που ζητούν να επαναφέρουν τη σχέση αναγκών - αγαθών στη σωστή της βάση, ώστε ο φυσικός πόρος «άνθρωπος» να απαλλαγεί από τις ψυχικές διαταραχές που του δημιουργούν οι πλαστές ανάγκες και η απληστία!

Όπως για τον Αριστοτέλη, έτσι και για τους σύγχρονους οικολόγους η φυσική τάξη πρέπει να παραμείνει κατά το δυνατόν απαραβίαστη και να ενισχυθεί η αποτελεσματικότητά της από σωστές και έλλογες ανθρώπι­νες ενέργειες!

Η οικολογία στην καθημερινή πρακτική

α. Το έδαφος και οι άνθρωποι

Πολύ χαρακτηριστική είναι η επίδραση του εδάφους στο χαρακτήρα των ανθρώπων και την κοινωνική διάρθρωση των ομάδων.

Τα εδάφη της αρχαίας Ελλάδας, που πρέπει να είχαν πλούσια χλωρίδα και πανίδα και σημαντική δασοκάλυψη, όπως μαρτυρούν οι μύθοι (του Ηρακλή και του Λέοντα της Νεμέας), αποψιλώθηκαν πολύ γρήγορα, λόγω των συνεχών πολέμων και των εμφυλίων συγκρούσεων. Η αγροτική γη περιορίστηκε από την επέκταση των οικισμών και από τα έλη, που δημιουργήθηκαν σε αρκετές περιοχές (απόρροια της αποψίλωσης), παρόλο που υπήρχε αρκετή πρόνοια τόσο για τον εμπλουτισμό των εδαφών με λίπανση όσο και για τη διαμόρφωση κατάλληλων καλλιεργήσιμων εδαφών με την ανάμιξη ξηρής και αλμυρής γης. Υπήρχε ακόμα πρόνοια για την άρδευση και για την αποξήρανση των ελών.

Είναι αλήθεια ότι οι κάτοικοι φτωχών αγροτικών εδαφών, όπως της Αττικής και των νησιών, στράφηκαν προς άλλες δραστηριότητες, τη μεταποίηση, τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη ναυτιλία, πράγμα που επηρέασε όχι μόνο το χαρακτήρα τους, αλλά και την κοινωνική οργάνωση της πολιτείας τους. Αντίθετα, οι κάτοικοι πλούσιων αγροτικών εδαφών, όπως οι Σπαρτιάτες και οι Θεσσαλοί, παρέμειναν δεμένοι με τη γη τους, υιοθετώντας διαφορετική μορφή διακυβέρνησης. Όσον αφορά την επίδραση του κλίματος ειδικότερα στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα, είναι ενδεικτικός ο ύμνος του Σοφοκλή προς το αθηναϊκό κλίμα, διατυπωμένος στον «Οἰδίποδα ἐπί Κολωνῷ».

β. Χωροταξία - πολεοδομία - οι­κισμοί

Χαρακτηριστικό του σεβασμού των αρχαίων Ελλήνων προς το περιβάλλον είναι το γεγονός ότι στη χωροθέτηση των οικισμών τους, κύριο μέλημα έθεταν την επιλογή υγιεινής τοποθεσίας, δεύτερο την επιλογή οχυρής τοποθεσίας και τρίτο την επιλογή πλούσιας τοποθεσίας.

Όσο γιο τους οικισμούς, φρόντιζαν να οριοθετούν τις χρήσεις γης κατά τομείς ώστε να γίνεται σωστή πολεοδομική εξυπηρέτηση. Υπήρχαν τα τείχη της πόλης και οι στρατώνες, οι ναοί και τα ιερά, οι αγορές και τα δημόσια κτήρια, οι κατοικίες και τα εργαστήρια, οι κρήνες και τα άλση.

Από τα κτήρια, τα μεν δημόσια ήσαν επιβλητικά και λιθόκτιστα, αλλά μέσα στο πνεύμα του «μέτρου», της ισορροπίας και της σωστής χρήσης υλικών, τα δε ιδιωτικά, κυρίως κατοικίες και μικρά εργαστήρια, ήσαν απλά και απέριττα, με προσπάθεια προσαρμογής στο περιβάλλον. Τα σπίτια, κτισμένα με μικρές αποκλίσεις πάνω σε τυπική κάτοψη, είχαν την είσοδο που οδηγούσε από το δρόμο στην κεντρική αυλή, γύρω από την οποία δημιουργούνταν ημιυπαίθριος χώρος, σαν στοά στην οποία έβλεπαν τα δωμάτια.

Οι δρόμοι δεν ήταν πλακόστρωτοι παρά μόνον οι κύριοι άξονες, εξ ου και η σκόνη το καλοκαίρι και η λάσπη το χειμώνα, που αποτελούσαν μεγάλο πρόβλημα.

γ. Νομοθετική πρόνοια για το περιβάλλον

Σώζονται αρκετές πληροφορίες για τη θέσπιση μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος.

Υπήρχε πρόνοια π.χ. για την απαγόρευση κοπής περισσοτέρων από 2 δέντρων ελιάς το χρόνο από κάθε ιδιοκτήτη. Ο Σόλων είχε καθιερώσει αμοιβή 5 δρχ. για τη θανάτωση αρσενικού λύκου, αλλά μόνο 1 δρχ, για κάθε νεαρή λύκαινα, πράγμα που δείχνει ότι στόχος ήταν η μείωση αλλά όχι και η εξόντωση του είδους. Και για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των πόλεων υπήρχαν νομοθετικά μέτρα, π.χ. η μεταφορά των σκουπιδιών και της κόπρου έπρεπε να γίνεται οε μεγάλη απόσταση5. Για τον έλεγχο των κρηνών υπήρχε στην αρχαία Αθήνα «αιρετός» και όχι «κληρωτός» αρμόδιος.

Ο Πεισίστρατος γέμισε την Αθήνα με κρήνες και καταιωνιστήρες, απαγόρευσε όμως τις δεξαμενές (πισίνες), για τον κίνδυνο των μολύνσεων και της σπατάλης νερού. Για την προστασία του περιβάλλοντος της πόλης, τα τυροκομείο και τα βυρσοδεψεία, που προκαλούσαν δυσάρεστες οσμές, ήταν υποχρεωτικό να εγκατασταθούν έξω από την πόλη. όπως και τα νεκροταφεία. Τα εργαστήρια ήταν εγκατεστημένα κατά ομοειδείς ομάδες και δεδομένου του μικρού μεγέθους των. με μέσο όρο απασχολουμένων τα 10 άτομα, δεν φαίνεται να ενοχλούσαν ιδιαίτερα το περιβάλλον. Προστατευτικά μέτρα λαμβάνονταν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

Στο Λαύριο π.χ. τοποθετούσαν τα καμίνια για το λιώσιμο των μετάλλων στα Ν.Α. των οικισμών, επειδή οι επικρατούντες στην περιοχή άνεμοι είναι Β. και Β.Δ.

Στη Θήβα υπήρχε το αξίωμα της «τελεαρχίας», δηλαδή της φροντίδας να μη σκορπίζονται στους δρόμους της πόλης απόβλητα και νερά ρευμάτων. Πολλές πάλεις είχαν απαγορεύσει την εκτροφή κατσικιών, εξαιτίας των καταστροφών που προκαλούσαν στις καλλιέργειες και το πράσινο γενικά.

δ. Δημόσια υγεία

Η υγεία στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν ύψιστο αγαθό και κάθε ηλικία του ανθρώπου είχε αφιερωθεί σε κάποιο θεό-προστάτη.

Ο χαρακτηρισμός της Υγείας, από τον Ιπποκράτη, ως αρμονίας ψυχής και σώματος προς το σύμπαν, πλησιάζει πολύ το σύγχρονο ορισμό, όπως έχει γίνει παραδεκτός στη συνδιάσκεψη της Π.Ο.Υ. στην Άλμα -Άτα6.

Μέτρα για την υγιεινή του περιβάλλοντος υπήρχαν πολλά, τόσο για την αποξήρανση των ελών όσο και για την ύδρευση και αποχέτευση των οικισμών. Επίσης, παρά την έλλειψη επαρκών ποσοτήτων νερού, υπήρχε ιδιαίτερη πρόνοια για τη σωματική καθαριότητα και η Αθήνα κατά τον Ε' αιώνα είχε 40 και πλέον δημόσια λουτρά. Υπήρχαν όμως και ιδιωτικά λουτρά, είτε κρύα είτε θερμά, η δε «πύελος», το ατομικό λουτρό, είναι γνωστό από την εποχή του Ομήρου,

Γενικευμένα ήταν και τα θαλάσσια λουτρά και τα λουτρά σε ποτάμιο.

Ως καθαριστικά μέσα χρησιμοποιούνταν η κιμωλία, το ανθρακικό νάτριο και το διάλυμα ποτάσας είτε από αλισίβα είτε από ειδική άργιλο, το «χαλεστραίον»7.

Για την προστασία της δημόσιας υγείας φαίνεται ότι σε πολλές πόλεις υπήρχαν δημόσιοι γιατροί και η πολιτεία παρείχε δωρεάν περίθαλψη στους απόρους, έχοντας επιβάλει για το σκοπό αυτό ειδικό κεφαλικό φόρο, το «ιατρικόν». Ο θεσμός όμως αυτός δεν ίσχυε στην Αθήνα, όπου ο Πλάτων απέτρεπε τη χρήση φαρμάκων, συνιστώντας τη χρήση φυσιοθεραπευτικών μέσων8.

ε. Αισθητική του περιβάλλοντος

Συγκλονιστική εντύπωση μας κάνει σήμερα η εναρμόνιση της κλίμακας των κτηρίων και του φυσικού' περιβάλλοντος κατά την αρχαιότητα. Όχι μόνο τα μεγάλα δημόσια κτήρια μα και τα μικρά έργα και τα ιδιωτικά ακόμη σπίτια και τα εργαστήρια θεωρούνταν αυτονόητο ότι έπρεπε να υποτάσσονται στην κλίμακα ταυ χώρου, να εντάσσονται στην αισθητική διαμόρφωση του περίγυρου, να υπακούουν στις επιταγές του μέτρου και της ισορροπίας. Με άλλα λόγια, να συντελούν στην υλοποίηση ενιαίου αισθητικού αποτελέσματος. Η αίσθηση του «μέτρου» δεν είναι μόνο θέμα αισθητικής, αλλά και κανόνας ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς. Η ίδια αίσθηση του «μέτρου», οι ίδιες αισθητικές και ηθικές αξίες διέπουν τη δημιουργία των καθημερινών αντικειμένων, των ρούχων και των επίπλων, αλλά και την καθημερινή συμπεριφορά των πολιτών, σε όλη την κλασική εποχή.

Ας θυμηθούμε τον «Επιτάφιο» του Περικλέους, όπως τον μεταφέρει ο Θουκυδίδης, όπου οι φράσεις «...φιλοκαλοῦμεν μετ' εὐτελείας...» και «...οὐ δι’ ὀργῆς τόν πέλας..., οὐδ’ ἀζημίους μέν, λυπηρός δέ τῇ ὄψει ἀχθηδόνας προστιθέμενοι» αποτελούν το καλύτερο μήνυμα για την εποχή μας9.

Επίλογος

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι οι βασικές αρχές της οικολογίας έχουν τις ρίζες τους στη σκέψη και στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Η αίσθηση του «μέτρου», τόσο στον ίδιο το σεβασμό προς τη φύση όσο και στις ανθρώπινες επιδιώξεις, είναι ο χρυσός κανόνας και οδηγός. Η επιδίωξη της αυτάρκειας, ο έλλογος περιορισμός, το ξεκαθάρισμα των αναγκών σε φυσικές και πλαστές, η δημιουργική εργασία, η αισθητική του περιβάλλοντος, η πρόσχαρη συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους μπορούν και πρέπει να γίνουν οι στόχοι μας, για νο πετύ­χουμε μια ποιότητα ζωής και βέβαια τις συνθήκες επιβίωσης του πλανήτη Γη στο μέλλον.

------------------------- 

Σημειώσεις

 

1. Αθ. Κανελλόπουλος, Οικολογία και Οικονομική του Περιβάλλοντος, ο. 138.

2. Διογένης Λαέρτιος, VII, 136.

3. Ξενοφάνης. Παρμενίδης. Αναξαγόρας, Ευκλείδης. Διογένης ο Απολλωνιάτης.

4. Αναξίμανδρος. Παρμενίδης. Λεύκιππος. Αναξαγόρας, Εμπεδοκλής, Πρωταγόρας.

5. Σε απόσταση μεγαλύτερη των 10 στα­δίων από τα τείχη της Αθήνας

6. «Σύγχρονη σκέψη", τεύχος 33.

7. Αρχαιολογία.·, τεύχος 31. β Πλάτων, Τίμαιος, XLII. 89Β.

9. Σε Ελεύθερη μετάφραση: «Αγαπάμε το ωραίο με απλά μέσο..,- και «Δεν αντιμετω­πίζουμε με οργή τον απέναντι μας.... ούτε τον φορτώνουμε με την κατήφειά μας. που δεν τον ζημιώνει μεν. του προκαλεί όμως

Environment and Antiquity

I. Vallera - Μ. Korma

The basic principles of Ecology originate from the thought and life ot ancient Greeks.

The governing rule of moderation in ihe attitude of respect towards nature as well as in every human pursuit is the optimum law and guide.

The pursuit of sel(-sufficiency, the ratio­nal reduction, the division of ηeθds in necessary and superfluous ones, the creative work and the aesthetic of the environment must become our goals if we want to claim a high quality of life and to safeguard the existence of plane! Earth in the future.

Βιβλιογραφία

1. Αθ. Κανελλόπουλος, Οικολογία και Οικονομική του Περιβάλλοντος, Αθήνο 19Β5. Εκδόσεις Καραμπελόπουλος

2. Α. J. Toynbee. Mankind and Mother Earth: narrative history of Ihe World, Oxford University Press, N.Y. 1976.

3. R.J. Dubos, Man, Medicine and Environ­ment Praeger, N.V. 1968

4. Ε S HYams. Soli and Civilization From the Series The Past in the Present. Thames

5. A.M. Snodgrass. An archaeology ot Greece: The Present State and Future Sco­pe of the Discipline. University of California Press, Berkeley 19S7.

6. R. Catalano. Health Behavior and Com­munity: An Ecological perspective From the Series Pergamon General Psychology. Vol 76, N Y Pergamon Press, 1979.

7. G Rosen. A History ol Public Health. From the Series M.D Monographs on Medi­cal History, Vol 1, Μ D. Publicaltons, N.Y. 1958

8. L.R. Dice, Man's Nature and Nature s Man The Ecology ot Human Communities, University of Michigan Press, Ann Arbor

9. W Durant. The Life of Greece From ihe Series Tne Story ot Civilization, Vol 2, Simon and Schuster, N.Y. 1939.

Η αγάπη είναι ζωή και η ζωή αγάπη…

Ο Χαλίλ Γκιμπράν ή «ο άνθρωπος από τον Λίβανο» όπως είναι γνωστός στο παγκόσμιο κοινό, υπήρξε ποιητής, φιλόσοφος και καλλιτέχνης.

Ας διαβάσουμε μερικές φράσεις του, μέσα από τον τεράστιο “κήπο” των γραπτών του, αυτής της πνευματικής κληρονομιάς που μας άφησε για να πορευόμαστε εν συνειδήσει.

 

Να είσαι ευγνώμων για τις δύσκολες στιγμές. Σου έδειξαν πόσο δυνατός μπορείς να είσαι.

Η καλοσύνη είναι αρετή των δυνατών των ανθρώπων.

Δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια.

Είναι οι μικρόψυχοι άνθρωποι εκείνοι που προσπαθούν να εξευτελίσουν τους άλλους.

Το κακό που κάνουν άλλοι σε σένα, είναι πιο εύκολο να το ξεχάσεις, από το κακό που κάνεις εσύ σε άλλους.

Μπορεί να ξεχνάς εκείνους που σε έκαναν να γελάσεις, αλλά δεν πρόκειται ποτέ να ξεχάσεις εκείνους που ήταν δίπλα σου στις πιο σκοτεινές στιγμές.

Τα απλά πράγματα στη ζωή, είναι και τα πιο συναρπαστικά.

Η αγάπη είναι ζωή. Και η ζωή αγάπη.

Πάντα να βάζεις αγάπη στη δουλειά σου.

Για να καταλάβεις την καρδιά και το μυαλό ενός ανθρώπου, δες τι σε εμπνέει να κάνεις.

Η αληθινή αγάπη ποτέ δεν είναι κτητική.

Προσπάθησε να αντιμετωπίζεις τους κακούς τρόπους των ανθρώπων με ευχάριστο τρόπο.

Η αγάπη συνδέει τα πάντα μέσα σε μια απόλυτη αρμονία.

Δες και τη θετική πλευρά της ζωής.

Δεν βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι στην πραγματικότητα. Τα βλέπουμε σύμφωνα με το ποιοι είμαστε εμείς.

Η αληθινή αγάπη δημιουργείται όταν δυο άνθρωποι βρεθούν κοντά, πρώτα στο πνεύμα.

Αφήστε χώρο στις σχέσεις σας.

Αν προσεύχεσαι όταν βρέχει, θυμήσου να προσευχηθείς και όταν έχει λιακάδα.

Όταν δίνεις ολόκληρο τον εαυτό σου, τότε δίνεις πραγματικά.

Η αληθινή ομορφιά πηγάζει από μέσα μας.

Τα παιδιά σου δεν σου ανήκουν. Είναι γιοι και κόρες, της ίδιας της ζωής.

Κάθε σχέση πρέπει να είναι ελεύθερη από δεσμά.

Να είσαι ευγνώμων για τα καλά και τα άσχημα στη ζωή σου. Και τα δύο σου δίδαξαν κάτι.

Η στάση σου απέναντι στη ζωή, θα καθορίσει και τη στάση της ζωής απέναντί σου.

Ο φίλος που βρίσκεται μακριά, καμιά φορά είναι πιο κοντά σου από εκείνον που ζει στη διπλανή πόρτα.

Χαλίλ Γκιμπράν

Με στοίχημα τη ζωή μας

Οι άνθρωποι νομίζουν πως μπορούν να κρύβονται. Kαι μόνο επειδή το σύστημα που υπηρετούμε βασίζεται σε ανάγκη «αποδείξεων», που μπορούν να αντιληφθούν οι πέντε αισθήσεις. Και είναι τόσο ελλιπές όλο αυτό το θέατρο του κρυφού, όταν ξεφεύγεις από τα όρια του φαίνεσθαι!

Κατά τα φαινόμενα ή κατά παράδοσην, οι άνθρωποι θέλουν να χωρίζονται σε «καλούς» και «κακούς» και φυσικά οι «φυσιολογικοί» θέλουν να ανήκουν στους «καλούς». Έχουν πάντα τις καλύτερες προθέσεις και ζουν μια ζωή νορμάλ! Δεν μπορούν να εξηγήσουν γιατί δεν είναι ευτυχισμένοι, γιατί δεν έχουν όλα όσα θέλουν (και αξίζουν), αλλά συνεχίζουν να το προσπαθούν. Οτιδήποτε αρνητικό, αγωνίζονται να το εξαλείψουν, φτιάχνοντας «αλήθειες» με κανόνες, τις οποίες θέλουν και προσπαθούν να ακολουθούν.

Όμως, τόσα πολλά παραμένουν κρυμμένα, που θα τρόμαζαν ακόμα και οι πιο πιστοί οικοδόμοι του συστήματος σκέψης που (ακόμα) μας κυβερνά. Οι ίδιοι αυτοί υποστηρικτές και συνεχιστές του, αρνούνται όσο τίποτα άλλο την ιδέα πως πρέπει πρώτα να γκρεμιστεί το υφιστάμενο για να υπάρξει οτιδήποτε καινούργιο στη θέση του.

Τα πάντα γίνονται φανερά, μόνο όταν δεν σε απειλεί το δικό σου κρυμμένο, που τολμάς να παραδέχεσαι, να φανερώνεις, να κατανοείς και να αγκαλιάζεις. Αυτό βέβαια, απαιτεί «δουλειά», που περιλαμβάνει πειθαρχία, αφοσίωση, θάρρος και συνέπεια. Οι πιο ενθουσιώδεις, συνήθως εγκαταλείπουν γρήγορα την απόπειρα, επιστρέφοντας στην άνεση του γνώριμου και του συλλογικά αποδεκτού. Στη θεωρία, παραμένουμε άψογοι…

Ποτέ δεν θα φανταζόσουν, για παράδειγμα, πως είσαι ένα «ενεργειακό βαμπίρ», που κλέβει ενέργεια από τους γύρω του, πάντα με τις «καλύτερες προθέσεις». Άλλωστε, είναι τόσες πολλές οι πληροφορίες που σε απαλλάσσουν, τρέφοντας τον εγωισμό σου:

«Πώς να εντοπίζετε τα ενεργειακά βαμπίρ».

«Πώς να αποφεύγετε τους αρνητικούς ανθρώπους».

«Δέκα ενδείξεις πως αφυπνίζεστε».

Και η πλάνη συνεχίζεται…

Όμως οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουμε οτιδήποτε, εκτός αν εστιαστούμε σε προσωπικό επίπεδο: στην προσωπική μας ζωή, στον προσωπικό τρόπο σκέψης και δράσης μας, πολύ συγκεκριμένα. Δεν το κάνουμε αυτό όμως. Παραμένουμε θεωρητικοί, ρήτορες, κρυμμένοι πίσω από κοινωνικές προσωπικότητες, που αγωνιζόμαστε να υποστηρίζουμε και να χτίζουμε, ενώ μέσα μας συνεχίζεται απτόητος ο πόλεμος των αντιφάσεων και αντιθέσεων που δεν τολμούμε να φανερώσουμε… ούτε στον εαυτό μας. Εύκολα ξεγλιστράμε…

Επίσης πιστεύουμε πως κατανοούμε επειδή μπορούμε να συζητάμε για όλα αυτά, διαφωνώντας ή συμφωνώντας, δεν έχει σημασία. Πάντως η εντύπωση πως κατανοούμε παραμένει ισχυρή πεποίθηση.

Είναι πολύ πιο τρομακτικό όλο αυτό απ' ότι φαντάζεσαι... Αν είσαι από εκείνους τους λίγους που αναζητούν πραγματικά την αλήθεια, θα πρέπει να προετοιμάζεσαι συνέχεια να εγκαταλείπεις όλα όσα πιστεύεις πως θα σου προσφέρουν όλα όσα νομίζεις πως θέλεις! Αντίθετα με όσα παραμυθιάζεσαι, με τις άπειρες πληροφορίες από κοιμισμένους που πιστεύουν πως κατέχουν την αλήθεια, δεν θα μπορείς πλέον να υπάρχεις στο σύστημα της "ευημερίας και αφθονίας" που πλασάρεται αλλά φανερά δεν ισχύει.

Θα είσαι ο "κανένας", που δουλεύει αδιάκοπα χωρίς να φαίνεται πουθενά, γκρεμίζοντας καθετί ψεύτικο ενώ παράλληλα απαλύνει λίγο τον πόνο που μαστίζει, από βούληση, την ανθρωπότητα. Θα συνεχίζεις, γνωρίζοντας πως δεν θα προλάβεις να δεις το νέο που αναπόφευκτα κάποια στιγμή θα δημιουργηθεί, ταπεινά να σπέρνεις τους σπόρους που δεν φαίνονται, δουλεύοντας χωρίς απολαβές και αναγνώριση, σε επίπεδα συνειδητότητας, που δεν φανερώνονται, δεν αποδεικνύονται και δεν  παραπλανούνται. Γιατί η πραγματική δύναμη δεν παρασύρεται σε απατηλά μονοπάτια προσωρινότητας.

Δεν είναι εύκολο ή βολικό να ξέρεις: να βλέπεις πέρα από το φαίνεσθαι, να αποκαλύπτεις τα κρυμμένα που εύκολα πια θα διαφαίνονται κάθε στιγμή στην καθημερινότητά σου, να αποκωδικοποιείς καλά κρυμμένους κώδικες από τους αδαείς, που βρίσκονται αθέατοι, ακριβώς μπροστά στα μάτια τους. Μη νομίζεις, πως είναι βολικό να μην έχεις πουθενά να κρυφτείς πλέον, γιατί τον Εαυτό σου τον κουβαλάς μαζί σου πάντα, παντού.

Γιατί να το κάνεις λοιπόν; Κι αν δεν το κάνεις, τι έχεις να κερδίσεις (πραγματικά);

Ασήμαντη καθημερινότητα

Νομίζεις ότι η ζωή σου είναι ασήμαντη. Και είναι τόσο ψέμα αυτό!

Νομίζεις ότι η ουσία είναι αλλού, και εκεί, στο «αλλού» την ψάχνεις.

Διαβάζεις, μορφώνεσαι, πληροφορείσαι, παρακολουθείς διάφορους και διάφορα, μα συνεχίζεις να ψάχνεις όλα όσα σου διαφεύγουν ακόμα και καίνε – απρόσκλητα – τα σωθικά σου.

Νομίζεις πως είναι ασήμαντα τα σκουπίδια που πρέπει να κατεβάσεις, το μηχανάκι που χρειάζεται να φτιάξεις. Θεωρείς ως δευτερεύον το τηλεφώνημα που σε αποσπά από αυτό που κάνεις, την οικογένεια που πρέπει να φροντίσεις. Η άχαρη δουλειά που κάνεις, ο φόρος που πρέπει να πληρώσεις, τα δανικά που πρέπει να επιστρέψεις. Το κουμπί που έχασες από την μπλούζα, το φαγητό που έκαψες, το ραντεβού που ανέβαλες, τη διαμάχη με το σύντροφό σου χθες, τις τυπικές ευχές προς κάποιον που θυμήθηκες, τις υποχρεώσεις των παιδιών που δεν τελειώνουν ποτέ…

Και ο χρόνος;

Πάντα είσαι αλλού, προσπαθώντας λίγο να τον προλάβεις. Αναπολείς, ονειρεύεσαι, σχεδιάζεις, αναθεωρείς, οργανώνεις… αλλά συνεχώς κυνηγάς. Και διαπιστώνεις ότι πιο συχνά βρίσκεσαι αλλού από όπου θα ήθελες πραγματικά να βρίσκεσαι.

«Ασήμαντη καθημερινότητα», σκέφτεσαι. Και έχεις ανάγκη να γίνει σημαντική, να γίνεις σημαντικός. Και σκέφτεσαι, «η ζωή μου είναι πεζή»... και είναι ακριβώς αυτή η «πεζότητα» που είναι το κλειδί, η κρυμμένη μαγεία που κρύβεται από τα μάτια σου...

Ακόμα κι αν το αρνείσαι, δεν το κάνει λιγότερο αληθινό…
Το να αναγνωρίσεις την αλήθεια σου, είναι το πρώτο βήμα κάθε αλλαγής.

Ο εκβιασμός του θύματος

Συνήθως σκεφτόμαστε ανάποδα: «ο καημένος, κοίτα τι του έτυχε!», «τι αδικία είναι αυτή!», «όλο τυχαίνουν αναποδιές!», «δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά!» και άλλα παρόμοια. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι τα πράγματα, αν και δύσκολα βγαίνουμε από το καβούκι του διαμορφωμένου νου μας.

Το θύμα είναι εκβιαστής, μέσα από ένα άλλο μοτίβο αντίδρασης και τρόπο σκέψης. Χωρίς να το αντιλαμβάνεται, η βάση της προσωπικότητάς του στηρίζεται σε ένα αυτό-μίσος, μια καθολική αυτό-απόρριψη, που ντύνεται με πολλά ενδύματα που δεν τον προδίδουν.

Ένα θύμα ξέρει να αντέχει, να υπομένει, να υποτάσσεται, να βάλλεται, να συνεχίζει να καλεί τη βία που δέχεται, γιατί είναι ο μόνος τρόπος να πάρει την επιβεβαίωση, τον οίκτο και την προσοχή που έχει ανάγκη. «Κοίτα με, αντέχω ο καημένος», λέει.

Ποτέ δεν επιχειρεί να βγει από τη θέση αυτή γιατί αυτό θα του στερούσε το δικαίωμα να παραμένει στα γνώριμα που ελέγχει, την ψευδαίσθηση πως γνωρίζει την πορεία της ζωής του, την άνεση να ψάχνει παρηγοριά σε άλλους, αφού η σχέση του με τον εαυτό του παραμένει άκρως εχθρική. Με τη ματιά στραμμένη στους άλλους, έχει φτιάξει μια ολόκληρη κοσμοθεωρία στηρίζοντας έτσι τους εχθρούς που έχει ονοματίσει, τους "φίλους" που βολεύουν το ρόλο του και την αντίληψη που ενισχύει την Ιστορία που έχει ανάγκη, για να διατηρείται η ψευδαίσθηση.

Η συνειδητότητα του μάρτυρα, του βασανισμένου, ακόμα μας καθορίζει σε συλλογικό επίπεδο. Η κρυμμένη βία που παρουσιάζεται ως "διάθεση συνύπαρξης" (ποτέ με ίσους όρους όμως), εξακολουθεί να δημιουργεί διαμάχες, πολέμους, αδικία και επαναλήψεις που αδυνατεί το θύμα να αντιληφθεί.

Ο γραμμικός χρόνος επιβραδύνεται τόσο, που νομίζει πως το παρελθόν είναι πίσω του και πολύ μακρινό. Συχνά επικαλείται αυτό το παρελθόν για να στηρίξει τη θέση του, γιατί δεν έχει μετακινηθεί καθόλου και είναι ο μεγαλύτερος φόβος του. Όλα φαίνονται ασύνδετα γύρω του, καθώς η διάσπαση μέσα του έχει πάρει «ανησυχητικές» διαστάσεις.

Αναγκάζει, με τη στάση του, τους άλλους να πάρουν θέση, να αποφασίσουν γι’ αυτόν, να αναλάβουν τη δική του ευθύνη, για να τον βγάλουν από την άβολη θέση να αποφασίσει… κάτι που αποφεύγει «όπως ο διάολος το λιβάνι». Μετά, μπορεί να κατακρίνει, να έχει άποψη, να επικαλείται το γνώριμο πεδίο της Ιστορίας του για να στηρίζει τις θέσεις του, μπορεί να ενισχύει το "δίκιο" του.

Ενίοτε γίνεται άκρως επιθετικός, αλλά αδυνατεί να το αντιληφθεί γιατί ΚΑΙ αυτήν την επιθετικότητα θα την κρύψει πίσω από «τις καλύτερες προθέσεις», ενισχύοντας έντεχνα το ρόλο του «καημένου-αδικημένου».

Αυτή η καμουφλαρισμένη επιθετικότητα, ο εκβιασμός του θύματος, οι φτιαχτοί ρόλοι που κρύβουν την αλήθεια από τους αδαείς, ακόμα «παίζουν μπάλα» στη σκακιέρα της συλλογικής συνειδητότητας.

Είναι όμως άλλη, τελείως άλλη διαδικασία να αναγνωρίσει ο καθένας μας το θύμα μέσα του, ενώ όλα όσα εμπιστευόμαστε, ενισχύουμε και συνεχίζουμε, χρησιμεύουν στο κρύψιμο, στην άρνηση ευθυνών και στη διατήρηση του μάρτυρα (και άρα "σωτήρα"), που ακόμα έχουμε ανάγκη.

Ειδικά, το θύμα θριαμβεύει αθέατο, μέσα σε αυτούς που πιστεύουν πως ΔΕΝ είναι θύματα, πως έχουν ξεπεράσει, πως έχουν προχωρήσει, πως έχουν μετακινηθεί... Κι αυτό, είναι μόνο μια εισαγωγή!

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Είναι ο συντονισμός Νου και Νόησης (Ψυχής). Η ηθική είναι διαφορετική από λαό σε λαό, από εποχή σε εποχή. Δεν παύει όμως να υπενθυμίζει την αλήθεια, του σεβασμού του ανθρώπου προς τον άνθρωπο.

Στον εσωτερισμό, η ηθική είναι ο ακρογωνιαίος λίθος, που πάνω του και με τη βοήθεια του θα χτιστεί ο άνθρωπος και η αυριανή ευτυχισμένη κοινωνία.

Ζητούμε την αληθινή ΗΘΙΚΗ.
Τον σεβασμό του ανθρώπινου όντος, τόσο για τα ανθρώπινα όντα, όσο και από τις συγκροτημένες κοινωνίες ή Κράτη λαών.

Η ηθική αρχίζει από την οικογένεια.
Οι υπεύθυνοι γονείς καλούνται να συμβάλλουν στη προσπάθεια μας να ανορθώσουμε τον άνθρωπο.
Εσωτερική ελευθερία με εξωτερική ελευθερία.
Τα παιδιά δεν είναι κτήμα των γονιών.

Είναι φύλακες για τα παιδιά, για τις ψυχές που ο πραγματικός και αληθινός Πατέρας τους εμπιστεύθηκε.

Απ’ εκεί και πέρα τα παιδιά οφείλουν και υποχρεούνται να σέβονται και να βοηθούν τους γονείς τους.

Ύστερα ο σεβασμός ανθρώπου προς άνθρωπο.
Αγάπη για τον συνάνθρωπο και θυσία για τον άνθρωπο.

Να ποια είναι με λίγα λόγια η ηθική που ζητούμε από τον άνθρωπο και την ΚΟΙΝΩΝΙΑ…

Ο δούλος μου δραπέτευσε, αλλά εγώ είμαι εκείνος που έφυγα ελεύθερος!

Ας περάσουμε τώρα στο θέμα των πατρικών περιουσιών, που αποτελεί την πηγή για τις μεγαλύτερες ανθρώπινες στενοχώριες` γιατί, αν συγκρίνεις όλα τα άλλα που μας δίνουν άγχος – θανάτους, αρρώστιες, φόβους, επιθυμίες, αντοχή στον πόνο και στο μόχθο – με τα δεινά που μας προσφέρουν τα χρήματά μας, η τελευταία αυτή πηγή στενοχώριας ξεπερνά κατά πολύ όλες τις άλλες.

Γι’ αυτό λοιπόν και θα πρέπει να σκεφθούμε πόσο μικρότερη είναι η λύπη μας όταν δεν έχουμε χρήματα παρά όταν έχουμε και τα χάσουμε` και θα πρέπει να καταλάβουμε ότι, όσο πιο λίγα έχει να χάσει η φτώχεια, τόσο λιγότερες ευκαιρίες έχει να μας βασανίζει. Γιατί κάνεις λάθος αν νομίζεις ότι οι πλούσιοι υποφέρουν με μεγαλύτερη άνεση τις απώλειες` ο πόνος του τραύματος είναι όμοιος τόσο στα μικρά όσο και στα μεγάλα σώματα.

Ο Βίων λέει με χιούμορ ότι δεν είναι περισσότερο ενοχλητικό να μαδάς τα μαλλιά ενός φαλακρού κεφαλιού από όσο είναι να μαδάς ένα κεφάλι με πλούσια κόμη. Να ξέρεις ότι το ίδιο πράγμα ισχύει τόσο για τον φτωχό όσο και για τον πλούσιο, πως και οι δυο τους υποφέρουν το ίδιο` γιατί τα χρήματα που έχουν είναι εξίσου αναπόσπαστο κτήμα και των δύο, και είναι αδύνατον να τους τα αφαιρέσεις χωρίς να το πάρουν είδηση. Είναι όμως περισσότερο, όπως είπα, υποφερτό και εύκολο να μην τα έχεις αποκτήσει παρά να τα χάσεις, και γι’ αυτό θα δεις ότι εκείνοι που ποτέ δεν τους επισκέφθηκε η τύχη είναι πιο χαρούμενοι από εκείνους που τους έχει εγκαταλείψει.

Αυτό το συνειδητοποίησε ο Διογένης, ο μεγαλόψυχος εκείνος άνδρας, και τα κατάφερε έτσι, ώστε τίποτα να μην είναι δυνατόν να του αφαιρεθεί. Συ μπορείς αυτή την κατάσταση να την αποκαλέσεις φτώχεια, έλλειψη, ανέχεια, μπορείς να δώσεις σ’ αυτή την αίσθηση ασφάλειας όποια υποτιμητική ονομασία θέλεις. Εγώ πάντως είμαι έτοιμος να αρνηθώ ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν ευτυχής, αν μπορέσεις να μου βρεις έστω και έναν που να μην έχει τίποτα να χάσει. Αν δεν είναι βασιλική η κατάσταση να είσαι ο μόνος που να μην μπορεί να υποστεί ζημιά ανάμεσα σε όλους τους φιλάργυρους, τους απατεώνες, τους ληστές και τους ανδραποδιστές, τότε εγώ κάνω λάθος.

Αν αμφιβάλλει κανείς για την ευτυχία του Διογένη, τότε θα μπορούσε να αμφιβάλλει επίσης και για την κατάσταση των αθάνατων θεών, να αναρωτηθεί δηλαδή μήπως είναι δυστυχέστατοι, επειδή δεν έχουν κτήματα, ούτε κήπους, ούτε πανάκριβες εκτάσεις γης, που κάποιος ξένος μισθωτής τις καλλιεργεί, ούτε μεγάλα έντοκα κεφάλαια στην αγορά. Μα δεν ντρέπεστε όλοι σεις που υποκλίνεστε στα πλούτη; Ελάτε λοιπόν, στρέψτε τα βλέμματα ψηλά` θα δείτε τους θεούς γυμνούς, όλα να τα δίνουν και τίποτε να μην κρατούν για τον εαυτό τους

Έχεις την εντύπωση ότι εκείνος που απογύμνωσε τον εαυτό του από όσα δώρα του πρόσφερε η τύχη είναι φτωχός ή, αντίθετα, ότι είναι όμοιος με τους θεούς; Θα υποστήριζες άραγε ότι ο Δημήτριος, ο απελεύθερος του Πομπηίου, που δεν ντρεπόταν να είναι πιο πλούσιος από τον Πομπήιο, ήταν και ευτυχέστερος από αυτόν; Αυτός που κάποτε νόμιζε ότι δύο υποταχτικοί και ένα κάπως πιο ευρύχωρο δωμάτιο θα ήταν αρκετός πλούτος γι’ αυτόν, τώρα απαιτούσε να του αναφέρουν καθημερινά τον αριθμό των σκλάβων του, λες και ήταν ο στρατηγός κάποιου στρατεύματος.

Από τον Διογένη όμως ένας και μόνο δούλος είχε κάποτε δραπετεύσει και, όταν του υπέδειξαν που ήταν, εκείνος δεν νόμισε ότι άξιζε τον κόπο να τον πάρει πίσω. «Θα ήταν ντροπή», τους είπε, «αν ο Διογένης δεν μπορούσε να ζήσει χωρίς τον Μάνη, όταν ο Μάνης μπορεί να ζήσει χωρίς τον Διογένη». Στην πραγματικότητα, όμως, μου φαίνεται ότι θα είχε πει μέσα του αυτά τα λόγια: «Συ, Τύχη, κοίταξε τώρα μόνο όσα σε αφορούν` γιατί ο Διογένης δεν έχει πια τίποτε δικό του. Ο δούλος μου δραπέτευσε, αλλά εγώ είμαι εκείνος που έφυγα ελεύθερος!».

ΣΕΝΕΚΑΣ, Περί της πνευματικής γαλήνης

Σεξουαλική παρενόχληση στο οικογενειακό περιβάλλον: το μεγάλο μυστικό

Η οικογένεια και ο στενός οικογενειακός περίγυρος είναι κάτι που διαχρονικά θεωρείται πολύτιμο, επιθυμητό και ύψιστο ιδανικό για πάρα πολλούς ανθρώπους. Ένα αποτέλεσμα αυτής της θεώρησης είναι το να αντιμετωπίζεται σαν ένα «άβατον», όπου τίποτα δεν εισχωρεί και τίποτα δεν διαφεύγει. Αυτό λοιπόν το «άβατον» κάνει τελείως ανέφικτη την προσπάθεια να δοθούν επισήμως τα ποσοστά της σεξουαλικής παρενόχλησης, που συμβαίνει στο οικογενειακό περιβάλλον.

Τι σημασία όμως έχει η επίσημη καταγραφή, αφού η πραγματικότητα , η οποία είναι καταγεγραμμένη μέσα στην μνήμη των ανθρώπων δίνει μια εικόνα ακόμα και για την στατιστική πολύ ζοφερή. Ο αριθμός των ανθρώπων -κυρίως γυναικών- που στην παιδική ηλικία έχουν δεχθεί σεξουαλική παρενόχληση από κάποιον ενήλικο του ευρύτερου οικογενειακού περιβάλλοντος, είναι απίστευτα υψηλός.

Πριν προχωρήσω θα ήταν χρήσιμο να δώσω έναν ορισμό της σεξουαλικής παρενόχλησης: Σεξουαλική παρενόχληση είναι οποιαδήποτε κίνηση γίνεται χωρίς την επιθυμία του άλλου ανθρώπου προς το σώμα του, η οποία είναι εμπρόθετη και στοχεύει στην σεξουαλική-ερωτική ικανοποίηση αυτού που ενεργεί πάνω σ’αυτό το σώμα.

Αν σε αυτόν τον ορισμό προσθέσουμε και το ότι τα παιδιά δεν έχουν σεξουαλική ωρίμανση και επομένως δεν έχουν δομημένες σεξουαλικές επιθυμίες καταλαβαίνουμε πόσο εύκολα μπορεί το σώμα τους να αισθανθεί ότι παραβιάζεται ή χρησιμοποιείται.

Η γενική αλήθεια είναι πως κάθε σώμα έχει τη δυνατότητα να αισθανθεί ποιό άγγιγμα ή ποιά κίνηση έχει μια πρόθεση που μπορεί να το βλάψει ή να το τραυματίσει, ακόμα κι αν αυτές οι κινήσεις και τα αγγίγματα δεν γίνονται με έκδηλη βία.

Η εσωτερική σοφία του σώματος και οι αισθήσεις που λειτουργούν σε όλες τις ηλικίες αποκωδικωποιούν με ακρίβεια τις προθέσεις των αγγιγμάτων.

Το θέμα της σεξουαλικότητας είναι και αυτό με κάποιο τρόπο ένα «άβατον». Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι είναι ένα θέμα που δεν μπορεί ή δεν πρέπει να κουβεντιάζεται ειδικά μέσα στην οικογένεια. Το λανθάνον μήνυμα που έχουν πάρει οι περισσότεροι για την σεξουαλικότητα και ο,τι υπάρχει γύρω από αυτήν είναι ένα θέμα κρυφό, υπαρκτό για όλους αλλά ανείπωτο για τους περισσότερους.

Οι άνθρωποι που αναθρέφονται μέσα σε μια τέτοια αντίληψη αναπτύσσουν ενοχή και ντροπή για το ζήτημα, χωρίς τις περισσότερες φορές να τα συνειδητοποιούν. Συμπορεύονται μαζί με αυτά τα συναισθήματα για την σεξουαλικότητα, αναπτύσσοντας μια επίπλαστη σεμνοτυφία.

Έχουμε λοιπόν δυο κοινωνικές αντιλήψεις που υπάρχουν στην πλειονότητα των ανθρώπων και επομένως και στις οικογένειες που δημιουργούν, όπου εμφανίζονται τα περιστατικά της σεξουαλικής παρενόχλησης. Σε μια παρένθεση να πω ότι ως οικογενειακό περιβάλλον εννοώ το ευρύτερο περιβάλλον και όχι μόνο την πυρηνική οικογένεια.

Μια αντίληψη λοιπόν, είναι το «άβατον» της οικογένειας και η δεύτερη είναι η «αμαρτωλή σεξουαλικότητα». Αυτές οι αντιλήψεις καθορίζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τόσο την γέννηση μιας σεξουαλικής παρενόχλησης όσο και τον τρόπο αντιμετώπισης της. Θα σταθώ αυτή τη φορά στην αντιμετώπιση του περιβάλλοντος πάνω στο ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης γιατί αυτή η αντιμετώπιση ορίζει σε μεγάλο βαθμό το πόσο τραυματικά θα καταγραφεί το βίωμα της παρενόχλησης στο θύμα.

Σε μια παρενόχληση παιδιού υπάρχουν δύο ομάδες ενηλίκων οι οποίοι εμπλέκονται. Η πρώτη ομάδα είναι αυτή των δραστών και η άλλη είναι των υπόλοιπων συγγενών που έχουν να πάρουν θέση στο γεγονός και να προστατέψουν το παιδί.

Οι δράστες στην αρχή προσπαθούν να πείσουν το παιδί ότι αυτό που κάνουν είναι κάτι ευχάριστο και για το ίδιο. Καταχρώνται με τον πιο άσχημο τρόπο την εμπιστοσύνη ή και την συμπάθεια που μπορεί να τρέφουν τα παιδιά για αυτούς -μην ξεχνάμε ότι είναι κοντινά και γνωστά πρόσωπα- και προσπαθούν να πείσουν τα παιδιά να μην αντιδράσουν σε ό,τι θα ακολουθήσει διότι αυτοί είναι μεγάλοι και «ξέρουν ότι θα τους αρέσει». Στις περιπτώσεις που τα παιδιά αντιδρούν σε αυτό που δέχονται, τότε μπορεί να αρχίσουν να τα φοβίζουν και να τα απειλούν πως θα τα τιμωρήσουν αν μιλήσουν στους γονείς τους για ο,τι έχει γίνει. Κατάχρηση της θέσης του ενηλίκου με τρόπο εξοργιστικό, αλλά είναι κάτι που περιμένει λίγο πολύ κάποιος από ένα τέτοιο δράστη.

Βέβαια, επηρεάζουν το θύμα σε τρεις βασικούς άξονες.
1. Δημιουργούν τραυματικό φόβο με την ενέργεια τους.
2. Κάνουν τα παιδιά να ντρέπονται για την σωματική τους υπόσταση.
3. Τους δημιουργούν σύγχυση καθώς προσπαθούν να τα πείσουν ότι είναι ευχάριστο κάτι που τα ίδια βιώνουν σαν δυσάρεστο.

Θα μπορούσαμε να πούμε πάρα πολλά για τις συνέπειες μια τέτοιας ενέργειας πάνω στα θύματα , αλλά θα ήθελα στο παρόν άρθρο να φωτίσω περισσότερο την συμπεριφορά των υπόλοιπων ενηλίκων.

Οι γονείς λοιπόν και υπόλοιποι ενήλικες συγγενείς στις περιπτώσεις που τα παιδιά λένε τι τους έχει συμβεί -δυστυχώς υπάρχουν και πολλές περιπτώσεις που τα παιδιά κρατάνε εφτασφράγιστο μυστικό αυτό που έχουν ζήσει- τι κάνουν;

Αυτή είναι η μεγαλύτερη έκπληξη! Ένα απίστευτα μεγάλο ποσοστό αυτών που δεν κάνουν τίποτα!

Αυτό το τίποτα μπορούμε να το ορίσουμε στις παρακάτω συμπεριφορές:
Αμφισβητούν την αλήθεια των λεγομένων του παιδιού - «μήπως το έβγαλε από το μυαλό του;»
Αμφισβητούν την σοβαρότητα του γεγονότος - «αν ήταν κάτι σοβαρό θα το είχαμε καταλάβει».
Προσπαθούν να καθησυχάσουν το παιδί χωρίς να ασχοληθούν με το θέμα - «άστο αυτό και παίξε με τους φίλους σου».
Σπανιότατα έρχονται σε ανοιχτή σύγκρουση με τον δράστη.
Ποτέ δεν συζητούν με τους υπόλοιπους συγγενείς και φίλους αυτό που συμβαίνει.
Ακόμα πιο σπάνια διώκουν τον δράστη.

Με αυτές τις συμπεριφορές τα θύματα νιώθουν ακόμα περισσότερο φόβο καθώς δεν βλέπουν τους ενήλικες, οι οποίοι θα μπορούσαν να τα προστατεύσουν, να ενεργούν με τρόπο ώστε να τα υπερασπιστούν και να τα κάνουν να νιώσουν ασφάλεια. Το αίσθημα της ασφάλειας, βασικός παράγοντας της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού, έχει υποστεί ρήξη μετά από ένα τέτοιο γεγονός. Αντιδράσεις ήπιες που προσπαθούν να συγκαλύψουν και να κρύψουν το γεγονός, δίνουν το μήνυμα στο παιδί ότι δεν υπάρχει κανείς γι αυτά. Ετσι η μοναξιά και ο φόβος παίρνουν μεγάλες διαστάσεις και συνδυαζόμενα με τον ψυχικό πόνο του παιδιού οδηγούν σε μηδενιστικές πεποιθήσεις για την ύπαρξη τους. Γενικευμένες σκέψεις όπως « δεν μου αξίζει να ζω», «πρεπει να περνάω απαρατήρητος» και αισθήματα φόβου και οργής σφραγίζουν όλες τις στιγμέ της ζωής του θύματος απο κει και πέρα.

Αντίθετα σε περιπτώσεις, όπου οι γονείς έχουν εμπιστευθεί εντελώς και από την πρώτη στιγμή το παιδί σε αυτά που τους λέει και έχουν δράσει άμεσα και ουσιαστικά για να αποκαλυφθεί και να τιμωρηθεί ο δράστης, χωρίς να τους ενδιαφέρει ποιος και τι θα μάθει, τότε τα θύματα αποθηκεύουν μικρότερο τραύμα.

Όσο κι αν ακούγεται κατ’αρχήν παράξενο είναι αλήθεια.
Άλλωστε κάθε τραύμα και κάθε πόνος επουλώνεται με φροντίδα και αγάπη. Η πρώτη φροντίδα για το τραύμα της παρενόχλησης είναι η ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης και αγάπης που θα φτιάξει το οικογενειακό περιβάλλον, η οποία να μπορεί να δώσει το πρώτο και βασικό ιαματικό άγγιγμα πάνω σε αυτήν την τραυματική εμπειρία. Θα χρειαστούν στην πορεία της ζωής του θύματος και άλλες ιαματικές εμπειρίες για να επουλωθεί το τραύμα, αλλά η αντίδραση της οικογένειας βάζει ανάλογα γερές ή σαθρές βάσεις.

Και προς εσένα ενήλικα που έχεις μάθει να ζεις με μυστικά και οδυνηρές σιωπές σου προτείνω να σκεφτείς οτι είναι πιο πολύτιμο να βοηθήσεις ένα σώμα, μια ύπαρξη, ένα μικρό παιδί να μπορέσει να γιατρέψει έναν πόνο ακόμα κι αν πρέπει να συγκρουστείς με μια σειρά από κοινωνικά πλαίσια με τα οποία έχεις μάθει να ζεις.