 |
Παρατηρώντας κανείς τη σημερινή κατάσταση του Αραβικού κόσμου είναι πολύ δύσκολο να συνειδητοποιήσει τον όγκο του πνευματικού έργου που παρήγαγε μια χιλιετία πριν. Αυτοί ήταν, όμως, που, ενώ η Ευρώπη υπέφερε από την ασφυκτικά ολοκληρωτική θεοκρατία του Χριστιανισμού, κατάφεραν, όχι μόνο να διατηρήσουν και να μεταδώσουν τα δημιουργήματα της αρχαίας δυτικής διάνοιας, αλλά και να δημιουργήσουν νέους δρόμους έρευνας και ανακαλύψεων. Πολλά έργα των αρχαίων Ελλήνων διασώθηκαν χάρη σ’ αυτούς, ενώ σε αυτούς οφείλουμε και την κατανόηση του πώς εξαπλώνονται οι ασθένειες και εφευρέσεις όπως η πυξίδα και εργαλεία πλοήγησης. Αυτή η εικόνα είναι, κυριολεκτικά, αιώνες μακριά από τη σημερινή πραγματικότητα όπου το τοπίο της ακαδημαϊκής επιστημονικής μελέτης στον Αραβικό κόσμο θυμίζει έρημο.
Ενάμιση αιώνα μετά την ίδρυση του Ισλάμ από τον Μωάμεθ (το 622 μ.Χ.), χαλίφηδες που υποστήριζαν ότι ήταν συνεχιστές του επεδίωξαν να κατακτήσουν τον κόσμο και κατάφεραν να επεκταθούν σε πολύ μικρό διάστημα σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, από τη Μεντίνα μέχρι την Ισπανία και το σημερινό Αφγανιστάν (οι υποτελείς έφτασαν τα 60 εκατομμύρια ή το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού). Όσοι λαοί δεν προσηλυτίστηκαν στο Ισλάμ στο πέρασμά τους, αναγκάστηκαν να υποκύψουν σ’ αυτό. Οι φρικαλεότητες που συνόδευσαν αυτές τις κατακτήσεις συχνά αποβάλλονται από την εξιστόρηση της ιμπεριαλιστικής επέκτασης του Χαλιφάτου, ή υπονομεύονται, ενώ μπορούν εύκολα να συγκριθούν με αυτές των δυτικών Σταυροφόρων των μετέπειτα αιώνων˙ αλλά λόγω χώρου θα προσπεραστούν και εδώ, για να δούμε από πιο κοντά τα διανοητικά κατορθώματα των Αράβων, αλλά και πώς επήλθε η παρακμή του πνευματικού κόσμου της αυτοκρατορίας.
Η αυτοκρατορία αναγνώρισε ότι η πολιτική δύναμη αναπτύσσεται χέρι-χέρι με την επιστήμη· η ιατρική σώζει ζωές, η τεχνολογία κερδίζει πολέμους και η ανώτερη επιστημονική γνώση αποτελεί απόδειξη πνευματικής υπεροχής των ευγενών που την κατέχουν και της αυτοκρατορίας στην οποία ανήκουν. Μέσω του ιερού κειμένου του Ισλάμ, του Κορανίου, εξάπλωσε την αραβική γλώσσα σε όλη την επικράτεια και έτσι όλοι οι λαοί που την απάρτιζαν είχαν έναν κοινό κώδικα επικοινωνίας και ανταλλαγής γνώσεων. Η παραδόσεις της αρχαίας Ελλάδας, της Κίνας και της Ινδίας έγιναν προσιτές σε έναν πρωτόγνωρα μεγάλο αριθμό ανθρώπων που είχαν κάθε κίνητρο και ευκαιρία να τις επεκτείνουν και να τις αναπτύξουν.
Στο χαλιφάτο προωθήθηκε, σε κάποιο βαθμό, η ανεξιθρησκία, για παράδειγμα με την ίδρυση του νοσοκομείου Νουρ-Αλ-Ντιν στη Δαμασκό (το κορυφαίο νοσοκομείο της εποχής) όπου ασθενείς αλλά και γιατροί οποιουδήποτε δόγματος μπορούσαν να νοσηλευθούν ή να εξασκήσουν την ιατρική. Ο θεσμός του majlis (κάτι σαν το αρχαιοελληνικό συμπόσιο) καθιερώθηκε από τον 9ο αιώνα, που σήμαινε τη συνάθροιση φιλοσόφων, θεολόγων, αστρονόμων και μάγων σε οίκους όπου γινόταν συζητήσεις για διάφορα θέματα, χωρίς αναστολές και περιορισμούς· κανένας από τους παρευρισκόμενους δεν αναμενόταν να διατηρεί κάποια συγκεκριμένη γραμμή σκέψης αλλά μπορούσε να αναπτύξει ελεύθερα τις ιδέες του, αρκεί να χρησιμοποιούσε λογική συνέχεια και κομψή αραβική γλώσσα.
Λέξεις όπως άλγεβρα, αλγόριθμος, αλχημεία, αλκοόλ και δεκάδες άλλες προέρχονται από την αραβική γλώσσα και την αραβική επιστημονική παράδοση, ενώ αραβικό όνομα έχουν και τα δύο τρίτα περίπου των αστεριών του ουρανού. Στο χώρο της ποίησης ξεχωρίζει ο Omar Khayyam (1048-1131) του οποίου έχουν διασωθεί τα περίφημα Ρουμπαγιάτ (Τετράστιχα), ένα έργο που φέρνει κοντά τη φιλοσοφία, την πίστη, την αμφισβήτηση της ευσέβειας και της υποταγής και τις χαρές του κρασιού και των φίλων. Ο Khayyam εκτός από ποιητής ήταν και μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος˙ όπως και πολλοί άλλοι πνευματικοί άνθρωποι της εποχής ήταν πολυμαθείς και διέπρεπαν σε διαφορετικούς τομείς της σκέψης.
Η κατανόηση από μέρους των Αράβων για τη σημασία της ιατρικής και της πρακτικής εφαρμογής της καθώς και οι εκτενείς αστρονομικές παρατηρήσεις, η εξέλιξη της χαρτογραφίας και, κυρίως, των μαθηματικών (όπως και της εξάπλωσης του δεκαδικού συστήματος) άλλαξαν τον κόσμο και έδωσαν, αργότερα, τα εργαλεία στους Διαφωτιστές για να βγάλουν την Ευρώπη από το Μεσαίωνα. Είναι δύσκολο να υποτιμήσει κανείς την προσφορά τους στην ανθρώπινη πρόοδο, οι Δυτικοί όμως δεν φάνηκαν ποτέ έτοιμοι να αναγνωρίσουν τα δώρα των Αράβων και μόλις η ιστορία προσπέρασε την Αραβική άνθηση, οι Ευρωπαίοι έκαναν προσπάθεια να ξεχαστεί η κληρονομιά τους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση του Κοπέρνικου, στον οποίο χρεώνεται η εκκίνηση της επιστημονικής επανάστασης, που στο βιβλίο του De revolutionibus κάνει μια σχεδόν κρυμμένη αναφορά σε έναν Άραβα αστρονόμο, τον Al-Battani, με το λατινικό του όνομα Machometi Aracenfis. Χωρίς τις παρατηρήσεις του Al-Battani ο Κοπέρνικος δεν θα μπορούσε να αποδείξει το ηλιοκεντρικό του μοντέλο, αλλά η επιρροή του Άραβα αγνοήθηκε από τους ιστορικούς επί αιώνες. Περαιτέρω, χωρίς τις προόδους των Αράβων αλχημιστών στον σχηματισμό κραμάτων δεν θα είχε εξελιχθεί σε επιστήμη η χημεία, με την τεχνική, την ορολογία και την εργαστηριακή μέθοδο που οι Άραβες εφηύραν και που συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται σε κάποιο βαθμό μέχρι σήμερα.
Η μεγαλύτερη προσφορά όμως των Αράβων είναι αναμφίβολα η εφεύρεση και εξέλιξη της ίδιας της επιστημονικής μεθόδου. Ο Alhazen εξέδωσε το βιβλίο του Οπτική το 1021, όπου μελετάει τη φύση του φωτός και απέδειξε ότι οι ακτίνες ταξιδεύουν σε ευθείες, εξήγησε πώς δουλεύουν οι καθρέπτες και περιέγραψε πώς οι ακτίνες φωτός κάμπτονται όταν διαπερνούν διαφορετικά υλικά, όπως το νερό. Δεν αρκέστηκε, όμως, στο να καταδείξει τις θεωρίες του αλλά θέλησε να παρουσιάσει και το πώς έφτασε στα συμπεράσματά του. Όποιος διάβαζε το βιβλίο του θα έβρισκε σε αυτό οδηγίες για να επαναλάβει κάθε ένα από τα πειράματά του. Ήταν σαν να λέει «Μη με πιστεύεις. Βρες το και μόνος σου». Πρόδρομος του σκεπτικισμού και της κριτικής σκέψης, θεωρούσε τη δυσπιστία οδηγό για την αναζήτηση της γνώσης και την αξιολόγηση από ομότιμους ερευνητές (peer review) αναγκαία συνθήκη για την αναγνώριση της εγκυρότητας κάθε επιστημονικής θέσης. Και αυτός όμως έπεσε θύμα της δυτικής σοβινιστικής αδιαφορίας· συνήθως, πατέρας της επιστημονικής μεθόδου ονομάζεται ο Άγγλος Roger Bacon.
Ο Μπέρτραντ Ράσελ πίστευε πως η Αραβική επιστήμη, αν και αξιοθαύμαστη σε τεχνικό επίπεδο, ήταν ελλιπής σε δημιουργικότητα και ικανότητα για καινοτομία, και ότι το κυριότερο ευεργέτημά της ήταν ότι διατήρησε και μετέφερε την αρχαία γνώση στη μεσαιωνική Ευρώπη οδηγώντας τη στην Αναγέννηση. Μεταγενέστεροι μελετητές, όμως, θεωρούν ότι η επιστήμη της εποχής εφαρμοζόταν σε επίπεδο απαράμιλλου μεγέθους και ότι κινητήρια δύναμη πίσω από τα κατορθώματα των Μουσουλμάνων ήταν το Ισλάμ, σαν θρησκειο-πολιτικό σύστημα, το οποίο τους οδήγησε σε μια επιστημονική επανάσταση. Έμφαση, κατά τη χρυσή εποχή, δινόταν σε εδάφια του Κορανίου και των Χαντίθ, όπου ο Μωάμεθ κήρυττε πως ο καθένας οφείλει να κυνηγάει τη γνώση όποτε μπορεί.
Τι πήγε στραβά, λοιπόν; Η επίθεση των Σταυροφόρων από τη Δύση και των Μογγόλων από την Ανατολή σημάδεψαν το τέλος της άνθισης των Αραβικού πολιτισμού. Η ανακάλυψη της Αμερικής (1492), που χάρισε αμύθητα πλούτη στην Ευρώπη. σε συνδυασμό με την εξέλιξη της τυπογραφίας, που δεν ωφέλησε την πολύπλοκη αραβική γραφή (70 διαφορετικοί τρόποι γραφής κάθε γράμματος και πληθώρα τονικών συμβόλων) και μετατόπισε στα λατινικά τη χρησιμότητα μιας κοινής γλώσσας σαν μέσο ανταλλαγής γνώσεων, έριξαν την αυλαία της χρυσής εποχής των Αράβων. Είχε όμως προηγηθεί μια σημαντική οπισθοδρόμηση στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας –ένα πισωγύρισμα που αποδείχτηκε μοιραίο για τον πνευματικό κόσμο της.
Στο βιβλίο του Η Ασυναρτησία των Φιλοσόφων (The Incoherence of the Philosophers) o Ηamid al-Ghazali (1058-1111 μ.Χ.) άσκησε κριτική στη φιλοσοφία σαν τρόπο σκέψης, η οποία περιλάμβανε τις επιστήμες, τα μαθηματικά, την πολιτική και τη λογική αφού αυτά δεν ήταν τότε επακριβώς ξεδιαλυμένα (η αραβική λέξη που χρησιμοποίησε ήταν «falsafa», που σημαίνει όλα τα παραπάνω ταυτόχρονα). Πίστευε πως ήταν λάθος να θεωρούμε ότι υπάρχουν φυσικοί νόμοι που καθορίζουν τα συμβάντα που λαμβάνουν χώρα στον κόσμο, και σαν παράδειγμα χρησιμοποίησε την «ψευδαίσθηση» ενός κομματιού βαμβάκι που καίγεται επειδή έρχεται σε επαφή με τη φλόγα. Αν και φαίνεται πως υπάρχει μια τέτοια σχέση αίτιου-αποτελέσματος, όπου η φλόγα καίει το βαμβάκι, στην πραγματικότητα, έλεγε, είναι το χέρι του θεού που βάζει φωτιά κάθε φορά που ένα κομμάτι βαμβάκι φλέγεται. Ο al-Ghazali απέρριψε ρητά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ενώ ο Ισλαμικός Νεοπλατωνισμός έγινε αντικείμενο κριτικής του από την οποία ποτέ δε συνήλθε. Τίποτα, θεωρούσε, δεν μπορούσε να γνωρίσει κάποιος πέρα από τον θεό και το Ισλάμ, και πίστευε πως κάθε διαφορετική θεώρηση ήταν μάταιη. «Λίγοι είναι αυτοί που αφιερώνουν τον εαυτό τους σε αυτή τη μελέτη [της φιλοσοφίας] χωρίς να απεμπολήσουν τον εαυτό τους από τη θρησκεία και χωρίς να έχουν αποτινάξει το χαλινάρι του φόβο του θεού από πάνω τους» γράφει σε ένα άλλο του βιβλίο, το Απελευθέρωση από το σφάλμα (Deliverance from error). Η υπόθεση, πίστευε, πως υπάρχει αναγκαιότητα στη φύση είναι ασύμβατη με το Ισλάμ καθώς η φύση είναι πλήρως υπόλογη στο θεό και στη βούλησή του.
Κάποιοι θεωρούν πως ο al-Ghazali προσπάθησε, στην πραγματικότητα, να συνθέσει τη θεολογία με τη φιλοσοφία, όχι να προκαλέσει σχίσμα (ενάμιση αιώνα μετά, ο Χριστιανός θεολόγος-φιλόσοφος Θωμάς ο Ακινάτης παραδέχτηκε το χρέος του σ’ αυτόν). Σε κάποιο βαθμό αυτό είναι σίγουρα σωστό, αφού ο ίδιος δεν εγκατέλειψε τους χώρους έρευνας που σήμερα αποδίδουμε ξεκάθαρα στην επιστήμη, αλλά ο τρόπος σύνθεσης που πρότεινε συμπεριλάμβανε αφαίρεση από την επιστήμη κάποιων βασικών αρχών της, όπως η σχέση αίτιου-αποτελέσματος, και την εισαγωγή σε αυτήν παραδοχών, και η παρουσία της θεϊκής βούλησης σε κάθε παρατηρούμενο φαινόμενο, που σίγουρα δεν ανήκουν σε αυτήν. Υπερασπίστηκε μεν τη λογική, αλλά μόνο στο βαθμό που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να κάνουμε θεολογικές ερωτήσεις και σαν εργαλείο εναντίον της φιλοσοφίας. «Τίποτα στη φύση δεν μπορεί να ενεργήσει αυθόρμητα και ξέχωρα από το θεό».
Υπήρξαν κάποιοι, όπως ο Αβερρόης (Ibn Rushd, 1126-1198), που άσκησαν κριτική στον al-Ghazali πολεμώντας τις οπισθοδρομήσεις του στο χώρο της σκέψης. Ο Ibn Taymiyyah θεωρούσε πως, παρά την ευφυΐα του, ο al-Ghazali «κατέληξε σε μια κατάσταση σύγχυσης και στο μονοπάτι εκείνων που αξιώνουν πως μαθαίνουν πράγματα μέσω ονείρων και πνευματικών μεθόδων», ενώ ο Αβερρόης έγραψε (σε ένα βιβλίο-απάντηση σε αυτό του al-Ghazali για την ασυναρτησία των φιλοσόφων) ότι «η αξίωση του να πεις πως οι φιλόσοφοι είναι ασυνάρτητοι είναι, αυτή η ίδια, μια ασυνάρτητη δήλωση». Παρά τις πολεμικές των αντιπάλων του, η επιρροή του δεν εμποδίστηκε και έφτασε να θεωρείται «ο πιο ξεχωριστός Μουσουλμάνος λόγιος της εποχής του» και «ο σημαντικότερος Μουσουλμάνος μετά τον Προφήτη Μωάμεθ». Οι Σουνίτες Μουσουλμάνοι αφομοίωσαν τη διδασκαλία του τόσο που η αντίθεση στη φιλοσοφία στερεώθηκε μέχρι το σημείο η ανεξάρτητη έρευνα να θεωρείται ‘ύποπτη’ δραστηριότητα.
Το να αποδώσουμε την πτώση μιας αυτοκρατορίας σε έναν στοχαστή είναι, προφανώς, υπερβολή. Η ανέλιξη της πνευματικής δραστηριότητας σε κάθε κοινωνία απαιτεί, ή τουλάχιστον υποβοηθείται, από της ειρήνη και τον πλούτο. Η παρουσία εξωτερικών εχθρών, με την υπαρξιακή απειλή προς έναν πολιτισμό που αυτή συνεπάγεται, αποτελεί από μόνη της παράγοντα συντηρητισμού ή και οπισθοδρόμησης, με τον εμποδισμό της σκέψης να ανατροφοδοτεί την οικονομική και πολιτική παρακμή και το ανάποδο, σε φαύλο κύκλο˙ και το χαλιφάτο δεν αποτέλεσε εξαίρεση στον κανόνα.
Αν, λοιπόν, οι Σταυροφόροι και οι Μογγόλοι αποτέλεσαν το τέλος της χρυσής εποχής της πολιτικής και οικονομικής κυριαρχίας των Αράβων, ο σφετερισμός της σκέψης από τη θρησκεία, που σχηματοποιείται στο πρόσωπο του al-Ghazali, υπήρξε το τέλος της χρυσής εποχής της πνευματικής ζωής των Αράβων. Δεδομένου μάλιστα ότι το χαλιφάτο άρχισε να χάνει εδάφη από Ισπανούς και Μογγόλους πάνω από έναν αιώνα μετά από το θάνατο του al-Ghazali, μπορούμε να πούμε πως η παρακμή της φιλοσοφίας προηγήθηκε της γεωπολιτικής οπισθοχώρησης και της οικονομικής συρρίκνωσης που ακολούθησε.
Από την εποχή του μεγάλου Μεταφραστικού Κινήματος ξενόγλωσσων επιστημονικών εγχειριδίων στα αραβικά (8ος–10ος αιώνας), φτάνουμε στο εξής τραγικό στατιστικό των Ηνωμένων Εθνών (διαπιστωμένο από Αιγύπτιους ακαδημαϊκούς): Κάθε χρόνο η Ισπανία μεταφράζει στη γλώσσα της τόσα βιβλία όσα ολόκληρος ο Μουσουλμανικός κόσμος τα τελευταία χίλια χρόνια στη δικιά του…
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου