Η πρώτη απεικόνιση μάγισσας σε σκουπόξυλο και η προέλευση του μύθου



Martin Le Franc,

“Le Champion des Dames” (1451)

Η εικόνα της κακιάς μάγισσας που πετάει πάνω σε σκουπόξυλο είναι γνωστή σε όλους. Από πίνακες του Γκόγια μέχρι παραμύθια παλιά, όπως ο Μάγος του Οζ, και καινούργια, όπως ο Χάρι Πότερ, η εικόνα αυτή μας ακολουθεί από την παιδική ηλικία. Πώς όμως δημιουργήθηκε, και πότε;

 

Η πρώτη γνωστή τέτοια εικόνα βρίσκεται στο περιθώριο μιας σελίδας ενός βιβλίου του 15^ου αιώνα. Το βιβλίο γράφτηκε το 1451 από τον Martin Le Franc με τον τίτλο Le Champion des Dames (Ο υπερασπιστής των δεσποινίδων), σε εικονογράφηση Peronet Lamy[1]. Οι δύο γυναίκες που απεικονίζονται, η μία πάνω σε σκούπα και η άλλη σε ξύλο, φοράνε στο κεφάλι ένα ένδυμα που υποδεικνύει ότι ανήκουν στη χριστιανική σέχτα των Βαλντεσιανών (Waldesians), που αργότερα συγχωνεύτηκαν με τους Προτεστάντες. Οι Βαλντεσιανοί, που εμφανίστηκαν το 1173 με την ίδρυση του κινήματος από τον Peter Waldo, πίστευαν πως οποιοσδήποτε μπορούσε να γίνει ιερέας, ακόμα και οι γυναίκες –οπότε οι Καθολικοί είχαν αρκετούς λόγους να τους εναντιωθούν και να τους δαιμονοποιήσουν (στην περίπτωση των δήθεν μαγισσών σχεδόν κυριολεκτικά). Και οι Προτεστάντες οι ίδιοι, βέβαια, δεν απόλαυσαν την καλύτερη υποδοχή από την επικρατούσα, «παραδοσιακή», θρησκεία.

 

Όσον αφορά την επιλογή του σκουπόξυλου, ο Dylan Thuras στο Atlas Obscura γράφει «η σκούπα ήταν σύμβολο της γυναικείας οικιακής ζωής, αλλά η σκούπα ήταν επίσης φαλλική, ώστε το καβάλημά της ήταν σύμβολο της γυναικείας σεξουαλικότητας και της οικογενειακής ζωής που ξεφεύγουν από κάθε έλεγχο». Οι απεικονιζόμενες γυναίκες δεν είναι παραμορφωμένες -όπως συχνά απεικονίζονται έκτοτε οι μάγισσες-, είναι συνηθισμένες στην εμφάνιση· η διαφθορά τους δεν είναι προφανής. Οι παγανιστικές πρακτικές πριν τον 15^ο αιώνα συχνά περιλάμβαναν φαλλικά σύμβολα, οπότε εκτός από σεξουαλικό χαρακτήρα η σκούπα κάτω από τα πόδια της μάγισσας αποτελούσε και τεκμήριο πνευματικής κατάπτωσης.

 

Η πρώτη περίπτωση ομολογίας χρήσης σκούπας ως ιπτάμενο όχημα, όμως, έγινε από έναν άντρα, τον Guillame Edelin, το 1453. Το 1456 εμφανίζεται αναφορά σε «αλοιφή για πτήση», η οποία μάλλον χρησιμοποιούνταν για επάλειψη της σκούπας ή της μάγισσας. Όπως γράφει ο Jordanes de Bergamo τον 15^ο αιώνα: «Οι χυδαίοι πιστεύουν, και οι μάγισσες ομολογούν, ότι κάποιες μέρες ή νύχτες αλείφουν ένα ραβδί και το καβαλάνε στον καθορισμένο τόπο ή αλείφονται κάτω από τις μασχάλες και σε άλλα τριχωτά σημεία». Το 1477 η Antoine Rose, που κατηγορούταν ως μάγισσα, ομολόγησε πως ο Διάβολος της έδωσε φίλτρο για να πετάει. Έλουζε το ξύλο με αυτό, το έβαζε ανάμεσα στα πόδια της και έλεγε: «Εμπρός, στο όνομα του Διαβόλου, εμπρός!».

Albert Joseph Penot, “Depart pour le Sabbat” (1910)

Εκτός του ότι, προφανώς, οι ομολογίες των γυναικών αυτών ήταν το αποτέλεσμα βασανιστηρίων, πολλές σχετικές πληροφορίες είναι ανεκδοτολογικές και αμφιβόλου εμπιστοσύνης. Παρόλα αυτά, υπάρχει η μαρτυρία ενός γιατρού, του Andres de Laguna, ο οποίος βρήκε στο σπίτι μιας ‘μάγισσας’ φίλτρα που αποτελούνταν από δαιμοναριά (υοσκύαμος), κώνειο, στρύχνο και μανδραγόρα, που προκαλούσαν ύπνο, ή και θάνατο. Κάποιοι χρησιμοποιούσαν τέτοια φίλτρα και, όταν ξυπνούσαν, ανέφεραν πως είχαν βιώσει όλων των ειδών τις απολαύσεις. Τα συμπτώματα όμως ήταν αρκετά δυσάρεστα, και περιλάμβαναν ναυτία, εμετούς και εξανθήματα. Ανακαλύφτηκε πως αν, αντί μέσω κατάποσης, οι ουσίες αυτές λαμβάνονταν από το δέρμα σε μορφή αλοιφής, τα συμπτώματα εξαφανίζονταν. Άρχισαν τότε να αλείφονται σε σημεία όπως στις μασχάλες και στα γεννητικά όργανα, όπου η ουσία είχε την καλύτερη επίδραση, και κάποιες γυναίκες τα άλειφαν πάνω σε αντικείμενα, όπως σκούπες που βρίσκονταν σε κάθε σπίτι, τα οποία μετά έτριβαν στο σώμα τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Alice Kyteler, η οποία το 1324 καταδικάστηκε για τη δολοφονία του άντρα της (η ίδια δραπέτευσε, για να πάρει στη συνέχεια τη θέση της η υπηρέτριά της). Ερευνώντας την ντουλάπα της Alice βρήκαν ένα κουτί με αλοιφή που άλειφε σε ένα μπαστούνι, με το οποίο βημάτιζε και κάλπαζε παντού.

 

Τα αίτια της κλασικής πλέον εικόνας, λοιπόν, φαίνεται να είναι αποτέλεσμα της αντίδρασης στη γυναικεία σεξουαλικότητα, του φόβου για τη γυναικεία ανεξαρτησία και απόλαυση, της χρήσης παραισθησιογόνων ουσιών και της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας.

-------------------------

[1] Το βιβλίο είναι ποίημα 24.000 στίχων. Αφορά τις πράξεις ευγενών γυναικών της ιστορίας, όπως της Ζαν Ντ’ Αρκ και ασκεί κριτική στον ηδονισμό της αριστοκρατικής τάξης.