Η Ηθική στον Σενέκα

Τα φιλοσοφικά έργα του Σενέκα (Διάλογοι ή Επιστολές) είναι προσανατολισμένα στη στωική φιλοσοφία, η οποία εξακολουθούσε να διδάσκεται στον αρχαίο κόσμο (Αρχαία, Μέση και Νεότερη Στοά) για 600 συνεχόμενα χρόνια. Οι Στωικοί ήταν οι Έλληνες φιλόσοφοι της μεταγενέστερης αρχαιότητας, που έδωσαν υψηλό ηθικό τόνο στη διδασκαλία τους και έβλεπαν τον άνθρωπο, πάνω από όλα, ως ένα λογικό ον. Στα φιλοσοφικά του έργα, ο Σενέκας, δεν ασχολείται με τη βελτίωση της θεωρίας αλλά με την προσαρμογή της ελληνικής στωικής φιλοσοφίας στη ρωμαϊκή εποχή. Ο ίδιος προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ φιλοσοφίας και πρακτικής ζωής. Με την προσπάθειά του αυτή ήθελε να τοποθετήσει την επίτευξη του φιλοσοφικού ιδεώδους μέσα στα όρια των δυνατοτήτων του μέσου ανθρώπου, να το καταστήσει ζωντανή δύναμη προσπελάσιμη στα άτομα μέσα στην κοινωνία προκρίνοντας από τα διάφορα ηθικά δόγματα των Στωικών εκείνα, που θεωρούσε ορθότερα και πιο ωφέλιμα, για να βασίζεται σε αυτά η ζωή.

Μολονότι υπήρξαν περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Σενέκας έδειξε αδυναμίες και ταλαντεύσεις στη ζωή του, η προσπάθειά του είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη σε καιρούς όπου ο άνθρωπος χρειαζόταν πολύ θάρρος, για να μπορέσει να αντιμετωπίσει την κακία της ζωής στον παράλογο και τραγικό κόσμο που γεννήθηκε. Τις τελευταίες ώρες του ανταποκρίθηκε με θάρρος στα στωικά ιδανικά. Γαλήνιος στο έπακρο, τερμάτισε με σωκρατική καρτερία τη ζωή του το έτος 64 ανοίγοντας θεληματικά τις φλέβες του, συνεπής με τα φιλοσοφικά κηρύγματα του στωικισμού για την εύλογον από τη ζωήν έξοδον.

Το έργο του αποτελεί σπουδαιότατη πηγή της ιστορίας του στωικισμού, στον οποίο ο Σενέκας έδωσε μια πιο πνευματική μορφή και τον οποίο έκανε πολύ πιο ανθρώπινο. Ο στωικισμός του Σενέκα, ανάμεικτος με εκλεκτικισμό, ανθρώπινη πείρα και κοινή λογική, έχει στόχους πρακτικούς και υποτάσσει τη φιλοσοφία στην ηθική παρότρυνση. Το πνεύμα του όψιμου Στωικισμού μπορεί να εκτιμηθεί από τα δοκίμια και τις επιστολές του Σενέκα. Έγραψε 124 επιστολές, στις οποίες εξηγεί πώς μέσα από αρετές, όπως είναι η γενναιότητα, το θάρρος, η εγκαρτέρηση και η επιμονή, μπορεί να βαδίσει κανείς το δρόμο της ευδαιμονίας. Στο εκτεταμένο συγγραφικό έργο του Σενέκα, εκτός από δράματα, περιλαμβάνεται μια σειρά έργων φιλοσοφικού περιεχομένου: Περί της συντομίας της ζωής, Περί της πνευματικής γαλήνης, Περί Προνοίας, Για μια ευτυχισμένη ζωή, Περί της σταθερότητας του σοφού κ.ά., στα οποία πραγματεύεται κυρίως θέματα ηθικής τάξης.

Και στους χριστιανούς ακόμη ο φιλόσοφος αυτός έγινε συμπαθής για την ηθική διδασκαλία του. Γνωρίζουμε ότι οι χριστιανοί των πρώτων αιώνων διάβαζαν τα έργα του με πολλή συμπάθεια.

Σύμφωνα με τον ίδιο, «Η ζωή μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις περιόδους… Από αυτές, εκείνη που ζούμε τώρα έχει ήδη φύγει, εκείνη που θα ζήσουμε επαφίεται στο τυχαίο, και η μόνη σίγουρη είναι εκείνη που έχουμε ήδη ζήσει…» Το μέλλον είναι η περίοδος που η τύχη βασιλεύει, η μόνη περίοδος που δεν ξέρουμε αν θα έχουμε την ευκαιρία να ζήσουμε, η μόνη που δεν ξέρουμε αν θα έρθει… Το παρελθόν αποτελεί το χρονικό διάστημα που ούτε η τύχη ούτε κι εμείς έχουμε την οποιαδήποτε εξουσία επάνω του. Είναι το κομμάτι που φροντίζει να μας θυμίζει τα λάθη και τις κατακτήσεις μας… Τέλος, υπάρχει και εκείνη η περίοδος, που δεν έχει τη χρονική έκταση μιας «περιόδου» αλλά μιας στιγμής. Είναι αυτή που ζούμε τώρα και έχει ήδη φύγει… Η μόνη που η τύχη έρχεται σε δευτερεύουσα μοίρα, η μόνη που τον πρώτο λόγο έχουμε εμείς. Ο εαυτός μας…

Τρεις διαφορετικές περίοδοι με τρεις διαφορετικούς ρόλους. Τρεις μονάδες ξεχωριστές μεταξύ τους και ταυτόχρονα μία. Συνθέτουν το παζλ των αναμνήσεων, των πράξεων και των προσδοκιών μας, συνθέτουν ό,τι αποκαλούμε ζωή. Καμία περίοδος δεν ανταλλάσσεται με κάποια άλλη, καμία δεν έχει περισσότερη αξία από τις άλλες. Το παρελθόν δεν είναι παρόν, όπως και το παρόν δεν είναι μέλλον.
Εμείς όμως επιμένουμε να ξοδεύουμε τη μια, για να ζήσουμε την άλλη. Σπαταλώντας τη μόνη περίοδο που αποφασίζουμε εμείς, περιμένουμε να μας ανταμείψει η τύχη. Και αν μας ανταμείψει τελικά, εμείς πάλι εκεί… Θα χαρίσουμε ό,τι κερδίσαμε, περιμένοντας η τύχη να μας δώσει εκ νέου την επόμενη ανταμοιβή. Και μετά ξανά το ίδιο, χανόμαστε στον φαύλο κύκλο που οι ίδιοι δημιουργήσαμε για τον εαυτό μας ως τιμωρία. Άδικο, ανούσιο, αφελές…

Στο έργο του Περί Πρόνοιας, ο Σενέκας υποστηρίζει τη στωική θέση για την ύπαρξη της ειμαρμένης και της πρόνοιας ως βασικοί νόμοι που διέπουν το σύμπαν. Η ειμαρμένη δηλώνει την τάξη που υπάρχει στον κόσμο, σύμφωνα με την οποία τα πάντα προκαθορίζονται από αντίστοιχες αιτίες. Η νομοτέλεια, που χάρη στο λόγο που διαπερνά όλα τα όντα, διέπει τον κόσμο. Η ύπαρξη της ειμαρμένης εξασφαλίζει την αποτελεσματικότητα της θείας πρόνοιας, που οδηγεί στη θέωση και συντελεί στην αρμονική σύνδεση των γεγονότων μέσα στη φύση. Ο ίδιος ο Θεός, κυβερνήτης και δημιουργός των πάντων, υπακούει πάντα σε αυτά που ο ίδιος διέταξε. Τόσο τα ανθρώπινα όσο κα τα θεία δεσμεύονται από την ίδια αναγκαιότητα.

Τόσο ο Χρύσιππος όσο και ο Σενέκας, ως υποστηρικτές της θείας πρόνοιας, ασχολήθηκαν με το πρόβλημα της ύπαρξης του κακού στον κόσμο. Στο Περί Πρόνοιας, ο Σενέκας αναρωτιέται γιατί οι δίκαιοι πολίτες συνήθως υποφέρουν από την παρουσία του κακού με δεδομένη την ευεργετική πρόνοια των θεών. Στο πλαίσιο αυτού του προβληματισμού, θέτει το θέμα της αρετής και της συμβολής της στην προαγωγή της ηθικής ζωής των πολιτών. Ο Θεός, που προνοεί για τους ανθρώπους, δοκιμάζει την ηθική αντοχή των ενάρετων πολιτών.

Στο έργο του Περί Αταραξίας της Ψυχής, ο Σενέκας αναφέρεται στην ανάγκη να τεθεί ένας έλεγχος στις επιθυμίες των ανθρώπων, προκειμένου να διασφαλιστεί ο ηθικός τους βίος. Προσθέτει ότι δεν είναι δυνατή η άσκηση της αρετής χωρίς την αυτοπειθαρχία. «Παντοδύναμος είναι όποιος κυριαρχεί στον εαυτό του» (Επιστολές ηθικές στον Λουκίλιο, 90). Η ευδαιμονία των πολιτών συνδέεται άρρηκτα με την άσκηση της αρετής, η απουσία της οποίας συνεπάγεται τη δυστυχία. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να αποφεύγει τις δυσκολίες, καθώς μέσα από αυτόν τον αγώνα θα εξέλθει νικητής ο ενάρετος πολίτης. Ο Σενέκας, ακολουθώντας τη στωική αντίληψη για την αρετή, θεωρεί το να είναι κανείς ενάρετος ως μια συνεχώς εξελισσόμενη δυναμική ηθική προσωπικότητα και όχι ως μια στατική κατάσταση. Γι’ αυτό χρειάζεται υπομονή και καρτερία, επιμονή και συνεχής δημιουργική προσπάθεια για την επίτευξη αυτού του στόχου. Στο έργο του Σενέκα αποδυναμώνεται η επίδραση της τύχης στη ζωή των ενάρετων πολιτών, παρά το γεγονός ότι η μοίρα παρεμβαίνει στη ζωή τους. Χαρακτηριστικό του ενάρετου ανθρώπου είναι να αποφεύγει τις δυσμενείς επιδράσεις της μοίρας, παρά το γεγονός ότι η αμετάκλητη διαδρομή σύρει εξίσου τα ανθρώπινα και τα θεία. Η έννοια της ηθικότητας στηρίζεται στην ελευθερία της βούλησης. «Ελεύθερος είναι αυτός που ελεύθερα υπακούει σε αυτά που κατ’ ανάγκη συμβαίνουν» έλεγε ο Σενέκας. Να έχει συνείδηση δηλαδή του τι είναι αυτή η Θεία Ανάγκη που κινεί τον κόσμο και ποιος είναι ο δικός του ρόλος μέσα σε αυτή. Από εκεί πηγάζει και η έννοια του καθήκοντος: γνωρίζω και επιλέγω να δράσω με βάση το καθήκον μου. Το καθήκον είναι ενάρετη δράση.

Στο έργο του Περί της συντομίας της ζωής, μιλά για την αξία του χρόνου. Ανάμεσα σε άλλα, ο Σενέκας αναφέρει ότι πολλοί θεωρούν πως η ζωή είναι σύντομη. Στην πραγματικότητα όμως, εμείς είμαστε εκείνοι που συντομεύουμε το χρόνο της ζωής μας, σπαταλώντας το πολυτιμότερο πράγμα που έχουμε, δηλαδή το χρόνο μας. «Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας το περνάμε κάνοντας κακές πράξεις, ένα μεγάλο μέρος μην κάνοντας τίποτα, και όλη μας τη ζωή χωρίς να σκεπτόμαστε τι κάνουμε». (Επιστολές ηθικές στον Λουκίλιο, 1,1). Το να μάθει κανείς πώς να ζει και πώς να πεθαίνει απαιτεί μια ολόκληρη ζωή. Γι’ αυτό, ο άνθρωπος θα πρέπει να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία, η οποία είναι ικανή να τον συνδέσει με το παρελθόν και με όλους τους σοφούς για την καλλιέργεια του εσωτερικού του κόσμου και τον εμπλουτισμό του πνευματικού του ορίζοντα. Ό,τι προσφέρει η φιλοσοφία είναι πέρα από τη φθορά που προκαλεί ο χρόνος. Η σοφία των αιώνων θα ανοίξει στον άνθρωπο τους δρόμους της αθανασίας και θα δώσει νόημα στο πέρασμά του από τη Γη.

Στο έργο του Περί της πνευματικής γαλήνης, ασχολείται με το πώς μπορούμε να φτάσουμε στη γαλήνη, δηλαδή με ποιο τρόπο το πνεύμα θα ακολουθεί μια σταθερή πορεία, πώς θα βλέπει με χαρά την υπόστασή του και η χαρά του αυτή δεν θα διακόπτεται, αλλά θα εξακολουθεί να παραμένει πάντα ήρεμη χωρίς εξάρσεις ή καταποντισμούς. Για να διαφυλάξουμε αυτή την εσωτερική γαλήνη, χρειάζεται να οχυρώνουμε το κλυδωνιζόμενο πνεύμα μας με αδιάλειπτη φροντίδα. Εχθροί της γαλήνης είναι τόσο η ισχυρογνωμοσύνη, δηλαδή το να μην έχει κανείς την ικανότητα να αλλάξει τίποτα, όσο και η αστάθεια, δηλαδή το να βρίσκεται σε αδυναμία να υποφέρει οτιδήποτε. «Καμία κατάσταση δεν είναι τόσο πικρή, ώστε να μη μπορεί ένα ήρεμο μυαλό να βρει κάποια παρηγοριά σε αυτή… Στις δυσκολίες επιστράτευσε τη λογική… Έχεις τη δυνατότητα να απαλύνεις τα σκληρά και να διευρύνεις τα στενά, έτσι που τα βάρη να ασκούν τελικά μικρότερη πίεση σε όσους τα υποφέρουν με δεξιότητα.»

Η εσωτερική γαλήνη μπορεί να κατακτηθεί μόνο μετά από σκληρή μάχη ενάντια στις συνήθειες του ίδιου του εαυτού μας και διαρκή αγώνα για την επίτευξη της αρετής, αγώνας που δεν είναι δυνατό να ευοδωθεί χωρίς εμπιστοσύνη στη θεία πρόνοια, χωρίς αποδοχή της θείας θέλησης και συνταύτιση του ανθρώπου με τις επιταγές της φύσης. Θα γράψει: «Ας μάθουμε πώς να ενισχύουμε την εγκράτειά μας, να περιορίζουμε την τάση μας για πολυτέλεια, να ελέγχουμε τη φιλοδοξία μας, να απαλύνουμε την οργή μας, να καλλιεργούμε την ολιγάρκειά μας, να διατηρούμε αδάμαστες τις ελπίδες μας και να έχουμε διαρκώς υπό έλεγχο το νου μας, στραμμένο προς το μέλλον…»,«Στην αρένα της ζωής θα πρέπει να κρατιόμαστε στον εσωτερικό κύκλο». Τίποτα δεν μπορεί να ταράξει την ηρεμία ή να ακυρώσει τη σταθερότητα του σοφού. Το να αισθάνεται πόνο ή λύπη εξαιτίας των δυστυχιών των άλλων, τονίζει ο Σενέκας, είναι μία αδυναμία εντελώς ασυμβίβαστη με την ιδιότητα του σοφού.

Καθώς η ισορροπία που έχουμε αποκαταστήσει μέσα μας ανατρέπεται από την επαφή μας με ανόμοιες φύσεις, είναι απαραίτητο να επιστρέφει κανείς συχνά στον εαυτό του. Θα πρέπει να υπάρχει ένας συνδυασμός ανάμεσα στην επαφή με το πλήθος και τη μοναξιά.

Χρειάζεται να βλέπουμε τις ανθρώπινες καταστάσεις με πιο άνετη ματιά και να τις αντιμετωπίζουμε με πνεύμα συγκατάβασης. Να αποδεχόμαστε ήρεμα τους τρόπους που κινείται ο μέσος άνθρωπος, όπως και τα ελαττώματα των ανθρώπων.

Οφείλουμε να είμαστε παραχωρητικοί προς το πνεύμα μας και να του χαρίζουμε κατά διαστήματα την ανάπαυση που του χρειάζεται, για να αναζωογονηθεί η δύναμή του.

Σε σχέση με τη συμμετοχή του ατόμου στο δημόσιο βίο, ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι όταν κάποιος αποφασίσει να αποβεί χρήσιμος στους συμπατριώτες του -και γενικότερα στους ανθρώπους- όταν θέτει τον εαυτό του στο κέντρο της δημόσιας δραστηριότητας υπηρετώντας όσο καλύτερα μπορεί τα δημόσια συμφέροντα, αυτός προσφέρει σημαντικό έργο. Όμως υπηρεσία στο κράτος προσφέρει επίσης εκείνος που προσφέρει συμβουλές στους νέους, που ενσταλάζει στο πνεύμα τους την αρετή, που ανακόπτει την πορεία όσων τρέχουν αναζητώντας χρήματα και πολυτέλειες, ακόμη κι αν ο ίδιος ενεργεί ως ιδιώτης.

Για την έννοια του πολίτη του κόσμου και το πέρασμα από τον εθνικισμό στον οικουμενισμό και το ιδανικό κράτος των Στωικών -ένα κράτος χωρίς σύνορα- ο Σενέκας γράφει: «Ο πραγματικός λόγος για να μην κλειστούμε μέσα στα τείχη μιας πόλης, αλλά να προχωρήσουμε σε επικοινωνία με ολόκληρο τον κόσμο και να υποστηρίξουμε ότι πατρίδα μας είναι όλος αυτός ο κόσμος, ήταν γιατί έτσι είχαμε ένα ευρύτερο πεδίο για να ασκήσουμε την αρετή μας».

Για να μπορεί κάποιος να έχει υψηλά επιτεύγματα που να ξεπερνούν εκείνα των άλλων ανθρώπων, θα πρέπει να εγκαταλείψει την πεπατημένη και να ανέβει ψηλότερα, παρασυρμένος από κάποια θεία έμπνευση. Τότε και μόνο θα μπορέσει να τραγουδήσει κάτι ανώτερο από αυτό που υπάρχει στα ανθρώπινα χείλη.

Ο στωικισμός του Σενέκα σε ολόκληρο το έργο του αξίζει τη φήμη που συνόδεψε το όνομά του σε όλες τις μεταγενέστερες εποχές. Ο ρωμαϊκός στωικισμός του 1ου μ.Χ. αιώνα δεν ήταν απλά μία θεωρητική σύλληψη. Ο στωικός τρόπος σκέψης εξασφαλίζει τη θεραπεία από τα πλήγματα της ζωής.

 Και στο σημείο αυτό ο στωικισμός του Σενέκα αποτελεί όχι μόνο μια ουσιαστική συμβολή στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης αλλά και μια προσφορά σε αυτόν τον ίδιο, τον άνθρωπο.
---------------------
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Περί της πνευματικής γαλήνης, Λεύκιου Ανναίου Σενέκα, Μεταφρ. Ν. Πετρόχειλος, Εκδ. ΠΑΤΑΚΗ
2. Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, Κ. Δ Γεωργούλη, Εκδ. ΠΑΠΑΔΗΜΑ, Αθήνα1975
3. Ιστορία της φιλοσοφίας, Ν. Ι. Λούβαρι, Εκδ. Ν.Δ. ΝΙΚΑΣ Α.Ε.
4. Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας, W.Windelband-Heimsoeth, Μεταφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Εκδ. ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, Αθήνα 1991
5. Περί πρόνοιας, Λεύκιου Ανναίου Σενέκα, Μεταφρ. Γεώργιος Αθ. Τουρλίδης, Αθήνα 1988
6. Περί της συντομίας της ζωής, Λεύκιου Ανναίου Σενέκα, Μεταφρ. Ν. Πετρόχειλος, Εκδ. ΠΑΤΑΚΗ
7. Περί της πνευματικής γαλήνης, Λεύκιου Ανναίου Σενέκα, Μεταφρ. Ν. Πετρόχειλος, Εκδ. ΠΑΤΑΚΗ
8. Για μια ευτυχισμένη ζωή, Λεύκιου Ανναίου Σενέκα, Μεταφρ. Ν. Πετρόχειλος, Εκδ. ΠΑΤΑΚΗ
9. Λεξικό της φιλοσοφίας, Θεοδόσης Πελεγρίνης, Εκδ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Αθήνα 2004