Τι γινόταν με τις εκτρώσεις στην αρχαία Ελλάδα;

Διαβάστε τι λέει, για παράδειγμα, ο Πλάτωνας στην ιδανική «Πολι­τεία» του, ο οποίος διέ­ταζε την έκτρωση για κείνες τις γυναίκες που θα είχαν μείνει έγκυες μετά από την προτεινόμενη απαγορευτική ηλικία των σαράντα χρόνων ή πώς ο Αριστοτέλης πρότεινε ένα παρόμοιο σχέδιο στα «Πολιτικά» του. Πώς μετά από μια εισήγηση στο θέμα του και συζητώντας τις πολιτικές πραγματικότητες ο φιλόσο­φος αποκαλύπτει τις «ιδανικές» πολιτικές του ιδέες «την πιο επιθυμητή μορφή ζωής» για το άτομο και το κράτος!..

M. J. Gorman
Η έκτρωση μπορεί να μην ήταν εύκολη και ασφαλής για τη γυναίκα στους αρχαίους χρόνους, ωστόσο ήταν σε πλατιά εφαρμογή. Στο άρθρο που ακολουθεί εξετάζεται το
νομικό και φιλοσοφικό φόντο όπως βρίσκεται σε αρχαίες ελληνικές πηγές.

Στην Αρχαία Ελλάδα

Η έκτρωση αποτέλεσε θέμα του ελληνικού νομικού, ιατρικού, φιλοσοφικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος. Δυ­στυχώς λίγα από αυτά τα γραπτά έχουν διασω­θεί και μερικές από τις σχετικές απόψεις έχουν διατηρηθεί μόνο σε έργα μεταγενέστερων συγγραφέων, συνεπώς μια ακριβής κατανόηση της ελληνικής αντίληψης και εφαρμογής είναι αρκετά δύσκολη.

Ενδείξεις αναφορικά με την αρχαιοελ­ληνική νομική σκέψη και πράξη είναι δυ­στυχώς σπάνιες. Μόνο μια πηγή μνημο­νεύει σαφώς αντιεκτρωτική νομοθεσία στην Ελλάδα της κλασικής εποχής, ενώ υ­πάρχουν λόγιοι που διαφωνούν για την α­ξιοπιστία της. Σύμφωνα μ' αυτό το κείμε­νο, που λανθασμένα αποδίδεται στον Ρω­μαίο γιατρό Γαληνό -του β' μ.Χ. αιώνα-τόσο ο Λυκούργος (ο μυθικός νομοθέτης της Σπάρτης -9ος π.Χ. αιώνας) όσο και ο Αθηναίος νομοθέτης Σόλωνας (6ος π.Χ. αιώνας) απαγόρευαν τις εκτρώσεις1. Αν και το ψευδεπίγραφο αυτό κείμενο του Γαληνού ίσως δεν βασίζεται σε άμεση γνώση των αρχαίων νομικών κωδίκων, μπορεί όμως να αντανακλά μεταγενέστε­ρους κώδικες βασισμένους σε αρχαιότερους θεσμούς2. Είναι επίσης πιθανό ένα μεταγενέστερο κείμενο στωικής προέ­λευσης, να ανατρέχει σε αρχαίες νομοθε­σίες3.

Επειδή όμως η έκθεση νεογέννητων ήταν πολύ κοινή στην Ελλάδα και όχι μόνο δεν απαγορεύονταν αλλά ήταν κάτι που το περίμενε κανείς σε αρκετές περιπτώσεις, είναι πολύ απίθανο να πει κανείς ότι μια έ­κτρωση θα ήταν αντικείμενο τιμωρίας4. Φαίνεται ότι κι αν ακόμη υπήρχαν κάποιοι νόμοι κατά της έκτρωσης στην αρχαία Ελ­λάδα, αυτοί θα έγιναν μάλλον από ενδια­φέρον για την ασφάλεια της μητέρας ή για την προάσπιση των δικαιωμάτων του συ­ζύγου.

Με την εξάπλωση του ελληνικού πολι­τισμού στο Μεσογειακό χώρο, οι πολιτι­σμοί άλλων βαρβαρικών λαών άρχισαν να επιδρούν αμοιβαία στην ελληνική σκέψη και ζωή. Αιγυπτιακοί νόμοι που προστά­τευαν το αγέννητο παιδί ίσως να έχουν ε­πηρεάσει την ελληνική και ιουδαϊκή νομο­θεσία στην Αλεξάνδρεια, αν και τα επιχει­ρήματα για μια τέτοια επιρροή δεν είναι εντελώς πειστικά5.

■ Οι ενδείξεις για την αρχαιοελληνική ια­τρική άποψη στο θέμα μας είναι επίσης σπάνιες. Ο Όρκος του Ιπποκράτη (460 -357 π.Χ.) όμως, περιέχει μια συγκεκριμένη υπόσχεση για άρνηση εκτέλεσης εκτρώ­σεων:

«Ορκίζομαι στον Ιατρό Απόλλωνα και στον Ασκληπιό και την Υγεία και την Πανάκεια και σ' όλους τους θεούς και τις θεές, που τους επικαλούμαι μάρτυ­ρες, ότι θα τηρήσω με όλη μου τη δύνα­μη και κρίση αυτόν τον όρκο (...) Και δε θα δώσω σε κανέναν που θα μου ζητή­σει φάρμακο θανατηφόρο ούτε θα δώ­σω παρόμοια συμβουλή, ούτε και σε γυ­ναίκα θα δώσω φάρμακο για έκτρωση («ουδέ γυναικί πεσσόν φθόριον δώ­σω»)6.

Σχετικά με τον Όρκο αυτό οι σύγχρο­νοι μας λόγιοι δεν είναι σε θέση να μιλή­σουν με βεβαιότητα ούτε για την προέλευ­ση του, ούτε για τον συντάκτη του και, το σπουδαιότερο, ούτε για το ποιοι έδιναν αυτόν τον όρκο. Το τελευταίο ερώτημα είναι σημαντικό ακόμη κι αν το κείμενο εί­ναι έργο του ίδιου του Ιπποκράτη: η σοβα­ρότητα με την οποία ο Όρκος γράφονταν και δίνονταν υπήρξε αντικείμενο έρευνας από μερικούς που βρήκαν αλλού ενδείξεις ότι ο ίδιος ο Ιπποκράτης έδινε συνταγές για εκτρωτικά μέσα, σ' εκείνους που του ζητούσαν7. Πάντως, είναι γενικά παραδε­κτό ότι οι περισσότεροι Έλληνες γιατροί ήταν αντίθετοι με κάθε έκτρωση, εκτός από κείνες που γίνονταν για θεραπευτι­κούς λόγους8. Ένα εκτρωτικό υπόθετο α­ντιμετωπίζονταν σαν δηλητήριο και απορ­ρίπτονταν σαν επικίνδυνο όχι τόσο για το έμβρυο όσο για την ίδια τη γυναίκα.

Οποιαδήποτε όμως κι αν είναι η πηγή και η ακεραιότητα του Όρκου, έγινε απο­δεκτός και από τους Ιουδαίους, τους Χρι­στιανούς και τους Άραβες- ακόμη είχε την επιδοκιμασία των ανθρώπων της Ανα­γέννησης και του Διαφωτισμού και μένει ως τις μέρες μας σαν μια μαρτυρία, αν όχι της μοναδικής, τουλάχιστον της κύριας ελληνικής άποψης9.

Όμως, κι αν ακόμη η ιατρική ηθική ή­ταν αντίθετη στην έκτρωση, η κοινωνική και η φιλοσοφική ηθική -σε κάποιο μέ­τρο- την υποστήριζαν.

«Οι Έλληνες δικαιούνται την όχι και τόσο τιμητική διάκρι­ση του να είναι οι πρώτοι [στον αρχαίο με­σογειακό χώρο] που θετικά συμβούλευαν κι ακόμη απαιτούσαν την έκτρωση σε ορι­σμένες περιπτώσεις»10.

Συζητώντας το ρόλο της γυναίκας στην ιδανική «Πολι­τεία» του ο Πλάτωνας (427 - 347 π.Χ.) διέ­ταζε την έκτρωση για κείνες τις γυναίκες που θα είχαν μείνει έγκυες μετά από την προτεινόμενη απαγορευτική ηλικία των σαράντα χρόνων:

«Για τη γυναίκα, είπα εγώ, ν' αρχίζει να δίνει παιδιά στην πόλη από το εικο­στό έτος ως το τεσσαρακοστό. (...) Όλα όμως αυτά, αφού τους προστάξουμε να παίρνουν κάθε προφύλαξη, ώστε πρώ­τα απ' όλα να μη φέρνουν στο φως κα­νέναν καρπό τεκνογονίας, αν συμβεί σύλληψη, αν όμως τους συμβεί κάτι, να έχουν υπόψη τους ότι δε θα επιτραπεί η διατροφή του»11.

Εδώ ο Πλάτωνας συνιστά τόσο την έ­κτρωση όσο και την βρεφοκτονία, όταν αυτό κρίνονταν «αναγκαίο». Αν και πί­στευε πως το έμβρυο είναι ένα ζωντανό πλάσμα12, έδινε ιδιαίτερη προτεραιότητα στα ιδανικά και τις ανάγκες της Πολιτείας έναντι της ζωής και των δικαιωμάτων του αγέννητου13.

Ο Αριστοτέλης (384 - 322 π.Χ.) πρότεινε ένα παρόμοιο σχέδιο στα «Πολιτικά»του. Μετά από μια εισήγηση στο θέμα του (βι­βλία 1-3) και συζητώντας τις πολιτικές πραγματικότητες (βιβλία 4-6) ο φιλόσο­φος αποκαλύπτει τις «ιδανικές» πολιτικές του ιδέες (βιβλία 7-8) «την πιο επιθυμητή μορφή ζωής» για το άτομο και το κράτος14. Για να δημιουργηθεί το καλύτερο ανθρώ­πινο υλικό, το κράτος πρέπει να ρυθμίζει το γάμο: την ηλικία τέλεσης του, τον αρι­θμό των παιδιών, καθώς και την χρονική α­πόσταση ανάμεσα στα παιδιά, τις φυσικές συνθήκες για τη γεννητικότητα και την ε­γκυμοσύνη, καθώς και για την ποιότητα των παιδιών. Μέσα σ' αυτό το πλαίσο γρά­φει:

«Ως προς την έκθεση των βρεφών που γεννιούνται και τη διατροφή τους, πρέπει να υπάρχει νόμος, που να ορίζει να μη διατρέψουν κανένα βρέφος ανά­πηρο. Για να μη πληθαίνουν όμως τα τέκνα που γεννιούνται, αν ο κανονι­σμός των εθίμων εμποδίζει να τα εκθέ­τουν, πρέπει να προσδιοριστεί ο αριθ­μός της τεκνοποίησης' αν δε, παρά τα ορισμένα από το νόμο, η σύζυγος μείνει έγκυος, σ' αυτή την περίπτωση πρέπει να κάνουν άμβλωση, μόνο πριν το έμ­βρυο αρχίσει να έχει αίσθηση και ζωή-διότι, μ' αυτό τον τρόπο θα προσδιορί­ζεται το θεμιτό και το αθέμιτο της άμ­βλωσης, ανάλογα με την αίσθηση και τη ζωή του εμβρύου» '5.

Ο Αριστοτέλης απαιτεί την αποδεκτή συνήθεια της έκθεσης βρεφών (παράδοσή τους στο θάνατο) αλλά αναγνωρίζει πως κάποιοι άλλοι δε θα 'ταν πάντοτε σύμφω­νοι μ' αυτή τη λύση" οπωσδήποτε όμως α­παιτεί ένα όριο στο μέγεθος της ιδανικής οικογένειας. Αν όμως αυτό το όριο ξεπερ­νιόταν με μια νέα εγκυμοσύνη, η εφαρμο­γή της έκτρωσης γίνεται αναγκαστική στην ιδανική κοινωνία του.

Αν και ο Αριστοτέλης κάνει διάκριση στα «Πολιτικά» του ανάμεσα σε «νόμιμες» και «παράνομες» εκτρώσεις, βασιζόμενος στο αν το έμβρυο ήταν ή όχι ζωντανό, σ' αυτό το σημείο δεν παρέχει κριτήρια προσδιορισμού. Σύμφωνα μ' ένα άλλο έρ­γο του, όμως, η ζωή υπάρχει σ' ένα έμβρυο όταν πια έχουν διαμορφωθεί ξεχωριστά όργανα και πιο συγκεκριμένα σαράντα μέρες μετά τη σύλληψη για τ' αγόρια και ε­νενήντα για τα κορίτσια16. Η διάκριση που κάνει ανάμεσα σ' ένα έμβρυο με αισθήσεις και ζωή και σ' ένα άλλο χωρίς αυτά τα χα­ρακτηριστικά έχει το παράλληλό της σε άλλους φιλόσοφους αλλά και στην ελληνι­κή μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης των Εβδομήκοντα (Ο'), στο χωρίο Έξοδος κα/ 22-23, και οπωσδήποτε αυτές οι πηγές ε­πηρέασαν μερικά μεταγενέστερα κείμενα χριστιανικής προέλευσης. Η διάκριση αυ­τή του Αριστοτέλη όμως, έγινε κατά βάθος από μια νομική προοπτική και όχι από ηθι­κή προοπτική, όπως αυτή παρουσιάστηκε ανάμεσα στους Χριστιανούς που επηρέα­σε.

Γιατί τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αρι­στοτέλης υποστήριξαν την έκτρωση; Είναι πολύ απίθανο και για τους δύο φιλόσο­φους να συγχωρούσαν την έκτρωση χωρίς καμιά διάκριση ή για την προσωπική μόνο ευκολία. Μάλλον, καθένας τους διατη­ρούσε μια ωφελιμιστική θεώρηση του α­τόμου σαν να υπήρχε μόνο για το κράτος. Κανένα δικαίωμα παραχωρημένο στο άτο­μο δεν ήταν απόλυτο. Όλα τα δικαιώματα -ακόμη κι αυτό της ζωής- ήταν υποτα­γμένα στο καλό του κράτους (ή της οικο­γένειας, της θρησκείας ή της φυλής) και έπρεπε να θυσιάζονται αν το απαιτούσε το γενικό καλό. Επειδή η επικράτεια των ελ­ληνικών πόλεων - κρατών ήταν περιορι­σμένη, κύριο μέλημά τους ήταν και το πρόβλημα του υπερπληθυσμού και η φτώ­χεια κι η αδυναμία που συνεπάγονταν. Αυ­τή η υπόθεση εξηγεί, μερικά τουλάχιστον, την ωφελιμιστική θεώρηση των φιλόσο­φων, για το άτομο και ιδιαίτερα για το νεο­γέννητο ή το αγέννητο παιδί, ώστε να προ­τρέπουν την έκθεση ή την έκτρωση για κείνα τα άτομα που μάλλον θα ήταν άχρη­στα ή βλαπτικά για το κράτος.

Ενδείξεις για τις θέσεις άλλων φιλοσο­φικών σχολών είναι ισχνές. Ένα ενδιαφέ­ρον γεγονός που έχει διατηρηθεί είναι ότι οι Στωικοί πίστευαν πως το έμβρυο είναι τμήμα της μητέρας του και πως η ζωή αρ­χίζει μόνο όταν το πλήρως αναπτυγμένο νεογέννητο πάρει την πρώτη του ανα­πνοή17. Με δεδομένη αυτή την άποψη, κά­ποιος θα περίμενε από τους Στωικούς πως δε θα ήταν αντίθετοι προς την έκτρωση. Αλλά κάποιο σχόλιο στωικής προέλευσης, του α' μ.Χ. αιώνα, που αντανακλά προγε­νέστερες απόψεις, μας κάνει να πιστέψου­με ακριβώς το αντίθετο. Ο Musonius Rufus αναφέρονταν στην έκτρωση σαν «επιζήμια στο γενικό καλό» και μια ασεβή πράξη· ή­ταν μάλιστα σύμφωνος με τους νόμους ε­ναντίον της18. Γνωρίζουμε πως τόσο αυ­τός όσο κι οι προκάτοχοι του υποστήριζαν τις μεγάλες οικογένειες, γεγονός που ε­ξηγεί την αντίθεση τους στην έκτρωση, α­κόμη κι αν δεν πίστευαν ότι το έμβρυο ή­ταν πρόσωπο. Αν και οι Στωικοί είχαν δια­φορετικές απόψεις από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, όλοι μοιράζονταν μια κοινή άποψη : το καλό της οικογένειας και του κράτους -όχι τα δικαιώματα ή τη ζωή του αγέννητου- σαν βασικό κριτήριο για την υπόθεση της έκτρωσης και την προτε­ραιότητα της. Παρά την αντιεκτρωτική τους θέση, η άποψη των Στωικών για την έναρξη της ανθρώπινης ζωής, συνδυα­σμένη με τη φιλοσοφική υποστήριξη της έκτρωσης, στάθηκε πρόκληση για Χριστια­νούς διανοητές της εποχής μας19.

Οι τελευταίοι από τους Στωικούς Ίσως να είχαν επηρεαστεί από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των Ορφικών, των πρώτων Ελλήνων που ενδιαφέρθηκαν για τη μοίρα του αγέννητου. Αυτό το ενδιαφέρον πα­ρακινήθηκε από μια εσχατολογία βασι­σμένη στην ιδέα ότι υπάρχει ένας κανονι­κός κύκλος ζωής και θανάτου που τον διαδέχεται μια ασώματη ύπαρξη της ψυχής. Άνθρωποι που πέθαιναν πρόωρα —όπως και τα έμβρυα που υφίσταντο έκτρωση-καταδικάζονταν σε μια κακή μοίρα μετά το θάνατο. Αυτή η πίστη οδήγησε σε καταδί­κη της έκτρωσης, της έκθεσης και της βρεφοκτονίας20.

Μόνο άλλη μια ελληνική θρησκευτική άποψη για την έκτρωση μάς είναι γνωστή. Αρκετές ελληνικές επιγραφές που βρέθη­καν σε δημόσιους και ιδιωτικούς ναούς σε διάφορες μεσογειακές χώρες, μνημονεύ­ουν τη γέννα, την αποβολή και την έκτρω­ση σαν αίτια που προκαλούσαν τελετουρ­γική -αν όχι και ηθική- ακαθαρσία. Ύστε­ρα από αυτά τα γεγονότα, μια περίοδος καθαρισμού και αποχής από τη λατρεία ή­ταν επιβεβλημένη21. Εκτός από το χώρο της νομοθεσίας, της φιλοσοφίας, ίσως και της ιατρικής, κανένα άλλο ιδιαίτερο ενδια­φέρον για το αγέννητο παιδί δεν εκδηλώ­νεται.

Η έκταση στην οποία η έκτρωση εφαρ­μόζονταν πρακτικά στην Αρχαία Ελλάδα είναι δύσκολο να οριστεί, υπάρχουν όμως λόγοι να πιστεύουμε πως δεν ήταν σπάνια. Και μόνο το γεγονός της αναφοράς σ' αυ­τή, σε μια ποικιλία περιστάσεων, η ανάγκη ν' αποφευχθεί ο υπερπληθυσμός και η συ­χνότητα της βρεφοκτονίας και της έκθε­σης βρεφών (αυτής της τελευταίας με ε­λάχιστη μόνο αποδοκιμασία) υποδηλώνει την πλατιά εφαρμογή της. Αν και ίσως η έκθεση ήταν η μέθοδος που προτιμούσαν οι αρχαίοι Έλληνες για να ελέγχουν την ποιότητα και τον αριθμό του πληθυσμού των πόλεων τους, η έκτρωση ήταν επίσης χρήσιμη.

______________________

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Harold Ο. J. Brown, «What the Supreme Court Didn't Know», Human Life Eeview 1, no. 2 1975:11 ; Roger Huser, Crime of Abortion in Canon Law (Washington 1942), p. 4.

2. R. Crahay, «Les Moralistes Anciens et L 'Avortement», L'Antiquité Classique 10 (1941): 11-12.

3. Musonius Rufus Discourse 15 in Cora Ε. Lutz, Musonius Rufus: The Roman Socrates (New Haven 1947), p. 97. A.C. van Geytenbeek Musonius Rufus and Greek Diatribe (Assen: 1963), pp. 78-79.

4. Aristotle Politics 2. 6; 7. 16; Πλάτωνα «Πολιτεία» 5; Α. Cameron, «The Exposure of Children and Greek Ethics», The classical Review 46, no. 3 (1932): 105-14.

5. Aelian Variae Historiae 2.7. Franz Dölger, «Das Lebenstreechtdes ungeborenen kindes und die Fruchtabteibung in der Bewertung der heidnischen und christlichen Antike», in Antike und Christentum, Band IV (Munster: 1934), pp. 14-15.

6. Ιπποκράτη «Έργα» Τομ. 3, Loeb Classical Library (London, 1923-27), 1:291-92.

7. Huser, Canon Law, pp. 4-5 ιδιαίτερα σημ.

8. See Cameron, «Exposure», p. 110.

9. Brown, «Supreme Court», pp. 12-13.

10. Huser, Canon Law, pp. 4-5.

11. Πλάτωνα «Πολιτεία» 5. 9.

12. Plutarch De placitis philosophorum 5.15.

13. Waszink, «Abtreibung», 56 and Crahay, «Les Moralists», p. 23.

14. Αριστοτέλη «Πολιτικά», 7.1. 1.

15. Αριστοτέλη «Πολιτικά», 7.14.10.

16. Αριστοτέλη «Φυσικής Ιστορίας», 7. 3.

17. Hardon, «Euthanasia and Abortion», p. 93, Επίσης Dölger, «Das Lebensrecht», p. 21.

18. Musonius Rufus Discorse 15.

19. Hardon, «Euthanasia and Abortion», p. 93.

20. Waszink, «Abtreibung» col. 55. Cameron, «Exposure» pp. 109-11.

21. Dölger, «Das Lebensrecht», pp. 15-20; Αυτές οι επιγραφές χρονολογούνται αρκετούς αιώνες π.Χ. και μ.Χ.

ΠΗΓΗ: Περιοδικό «Επιστήμη και Πίστη», Τόμος ΙΙ, αριθμός 3 Γενάρης-Φλεβάρης-Μάρτης 1985, σελ.19-22.