ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΡΜΟ

 

Η αρχαία πόλη του Θέρμου ήταν η σημαντικότερη σε ολόκληρη την Αιτωλία και διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο του Κοινού των Αιτωλών (Αιτωλική Συμπολιτεία). Μάρτυρας της ιστορίας της πόλης είναι ο αρχαιολογικός χώρος με το μεγάλο πλήθος από δημόσια κτίρια και ναούς.

Σύμφωνα με τον Πολύβιο, η πόλη βρισκόταν σε οροπέδιο που το αποκαλεί "των θερμίων πεδίον", ενώ ονομάζει και την ίδια την πόλη ακρόπολη όλων των Αιτωλών. Κάθε χρόνο, τον Σεπτέμβριο, μαζεύονταν στην πόλη Αιτωλοί που είχαν δικαίωμα ψήφου, για να αποφασίσουν για θέματα πολέμου, ειρήνης και συμμαχιών και για να προβούν σε αρχαιρεσίες των οργάνων της Συμπολιτείας. Η πόλη δεν είχε τείχη. Καταστράφηκε δύο φορές το 218 και το 206 π.Χ, από τον Φίλιππο τον Ε'.

Στην πόλη υπήρχε ο μεγάλος ναός του "Θερμίου" Απόλλωνα. Ο ναός έχει διαστάσεις 12 μέτρα πλάτος επι 38 μέτρα ύψος. Είχε δύο κύριες αρχιτεκτονικές φάσεις: την αρχαϊκή, με σημαντικό κεραμοπλαστικό διάκοσμο και τη φάση του 3ου αιώνα π.Χ. Οι κίονές του ήταν ξύλινοι και οι βάσεις τους λίθινες. Επίσεις, υπήρχαν άλλοι δύο ναοί, μικρότεροι, του "Λυσείου" Απόλλωνα και της "Λαφρίας" Αρτέμιδας. Άλλα κτίσματα που υπήρχαν στην πόλη είναι δύο στοές, ανατολικά και δυτικά, το "Βουλευτήριο" μία κρήνη καθώς έχουν βρεθεί και προϊστορικά ελλειψοειδή και τετράπλευρα κτήρια και δύο μέγαρα.

Η νέα κωμόπολη βρίσκεται περίπου ένα χιλιόμετρο από την αρχαία πόλη. Στο χωριό Μέγα Δένδρο λίγο έξω από την πόλη γεννήθηκε ο Κοσμάς ο Αιτωλός.

Προς τα νότια του σημερινού Θέρμου, στα πόδια του Μεγα-λάκκου, ανοικτό προς το πεδίο που κλείνουν από δυτικά χαμηλά αρμονικά υψώματα, δυσπρόσιτο ως «ακρόπολη όλης της Αιτωλίας», βρίσκεται το ιερό του Απόλλωνος και η Αγορά των Αιτωλών. Ο τόπος του Θέρμου ήταν φαίνεται από παλιά, τουλάχιστον από τη γεωμετρική εποχή, τόπος συνάντησης κοινής λατρείας και συναλλαγής των Αιτωλών. Ήταν γι' αυτό φυσικό να γίνει το ιερό του Απόλλωνος ιερό της Συμπολιτείας και να συνδυασθεί με την πολιτική αγορά, όπου τελούνταν κάθε χρόνο επιφανέστατες πανηγύρεις και οι αρχαιρεσίες του Κοινού (συνέδριο ή βουλή, επώνυμος ενιαύσιος στρατηγός, ιππάρχας κλπ.). Όπως και των άλλων οχυρώσεων της Αιτωλίας η χρονολογία κυμαίνεται από τον 4ο έως τα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Ο περίβολος αυτός προστάτευε το στενόμακρο χώρο του ιερού και της Αγοράς στο ανατολικό μέρος και τον ευρύτερο προς δυτικά, όπου προφανώς λάμβαναν χώρα εμπορικές δραστηριότητες

Η Αγορά και το ιερό αποτελούν ενιαίο ορθογωνισμενο χώρο, μία πλατεία 200 Χ 21 μ., την οποία πλαισιώνουν δύο στοές, ενώ στις στενές πλευρές εξασφάλιζαν μνημειώδη όψη ο ναός του Απόλλωνος προς Βορρά και το Βουλευτήριο προς Νότο. Η διαμόρφωση αυτή μοιάζει περισσότερο με «πλατεία οδό» και προαναγγέλλει τους πλαισιωμένους με στοές δρόμους των ρωμαϊκών πόλεων. Απλή και γραμμική καθώς είναι, παρέχει επίσης αντιπροσωπευτικό δείγμα της χωρορυθμικής αίσθησης του πρώιμου 3ου αι., εποχή που οικοδομήθηκαν τα κτίρια της Αγοράς βάσει ενιαίου προγραμματικού σχεδίου της τότε ανθηρής Αιτωλικής Συμπολιτείας. Και οι δύο στοές, από τις μεγαλύτερες ελληνικές, έχουν το σύνηθες στη Δ. Ελλάδα σχήμα, με τοίχους στα άκρα της πρόσοψης. Μόνο τα κατώτερα μέρη και οι κίονες ήταν λίθινα, τα ανώτερα ήταν κτισμένα με ωμές πλίνθους. Είχαν δύο σειρές δωρικών κιόνων χωρίς δωμάτια στο βάθος. Υπήρχαν όμως και διαφορές μεταξύ τους. Η ανατολική (173 Χ 13,50 μ.) είχε κρηπίδωμα στην πρόσοψη και δύο θύρες στον οπίσθιο τοίχο. Ξανακτίσθηκε μετά την καταστροφή του 218 π.Χ., έγινε βραχύτερη και απέκτησε λίθινο θρανίο κατά μήκος των τοίχων με τραπέζια στις γωνίες. Στις κατασκευές αυτές χρησιμοποιήθηκαν ως υποστηρίγματα οι λίθινες πλάκες των τριγλύφων και των μετοπών της κατεστραμμένης στοάς. Η δυτική (164,40 Χ 13,60 μ.) είχε στυλοβάτη με μία μόνο βαθμίδα και χωριστό δωμάτιο στο βόρειο άκρο. Δεν είναι βέβαιο ότι ξανακτίσθηκε όπως η ανατολική στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Στην πιο καλή ώρα του Θέρμου οι στοές ήταν γεμάτες αναθήματα και χιλιάδες λάφυρα, κυρίως πανοπλίες, και στα βάθρα, στις ημικυκλικές και ορθογώνιες εξέδρες, προ της ανατολικής κυρίως στοάς, έστεκαν τιμητικοί ανδριάντες, όχι λιγότεροι από 2.000, όπως μας παραδίδει ο Πολύβιος, ο οποίος περιγράφει την καταστροφή και τη λεηλασία από το στρατό του Φιλίππου Ε' το 218 π.Χ. Και οι ανασκαφές φέρνουν στο φως συντρίμμια από τους χάλκινους ανδριάντες και τις πανοπλίες εκείνες. Αποκάλυψαν επίσης θραύσματα του τροπαίου που έστησαν οι Αιτωλοί μετά τη νίκη τους κατά των Γαλατών το 279 π.Χ. Μετά την επανοικοδόμηση η ανατολική στοά χρησίμευε, φαίνεται, μόνο για παραμονή επισκεπτών ή και για άλλες λειτουργίες των αρχών της Συμπολιτείας. Στην ανασκαφή βρέθηκε άθικτο το στρώμα της τελικής καταστροφής μετά το 167 π.Χ., κατά τους χρόνους των εσωτερικών συγκρούσεων.

Παράλληλα με το νότιο σκέλος του τείχους εκτείνεται μία άλλη, η νότια στοά, μήκους 185 μ., με προστάσεις κιόνων και στις στενές πλευρές. Δεν έχει ερευνηθεί ακόμη συστηματικά. Μπροστά της θα περνούσε η οδός που οδηγούσε από τη νοτιοδυτική πύλη στην Αγορά. Το Βουλευτήριο, που έκλεινε τη νότια στενή πλευρά της πλατείας, είναι ορθογώνιο κτίριο με πρόπυλο. Δεν έχει επίσης ακόμη ερευνηθεί. Στη βορειοδυτική άκρη της πλατείας βρίσκεται κρήνη άντλησης που κτίσθηκε στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., επάνω στην πηγή η οποία αναβλύζει ακόμη. Περιβάλλεται από λιθόστρωτο.

Στο βορειότερο μέρος του χώρου βρίσκεται ο ναός του Απόλλωνος. Κτίσθηκε αρχικώς το 620 π.Χ. περίπου και καταστράφηκε το 218 π.Χ. για να ανοικοδομηθεί αμέσως μετά, εν μέρει με υλικό άλλων κατεστραμμένων κτιρίων, διατηρώντας το αρχικό του σχήμα και τις ίδιες διαστάσεις, 38,20 Χ 12,10 μ. Ήταν περίπτερος με 15 Χ 6 κίονες. Είχε σηκό και οπισθόδομο, αλλά όχι και πρόναο. Μεσαία σειρά δέκα κιόνων στήριζε την ξύλινη στέγη. Οι κίονες ήταν πάντοτε ξύλινοι, εκτός από τον κατώτερο σπόνδυλο, και οι τοίχοι, εκτός της λίθινης βάσης τους, από ωμές πλίνθους. Σημαντική είναι η πήλινη κεράμωση και οι πήλινες ζωγραφιστές πλάκες που έντυναν τα ξύλινα στοιχεία του θριγκού. Στα άκρα της στέγης υπήρχαν υδρορροές με μορφή εναλλάξ ανδρικού και λιονταρίσιου κεφαλιού και ανάμεσα τους ακροκέραμα με γυναικεία πρόσωπα.

 

Οι πήλινες μετόπες με μυθολογικές ζωγραφικές παραστάσεις και θέματα της προολυμπιακής κυρίως θρησκείας (γοργόνειο, Σφίγγα, κυνηγό [Ηρακλή;], Περσέα, Αηδόνα και Χελιδόνα κ.ά.) είναι εξαίρετα έργα τέχνης του τέλους του 7ου αι. π.Χ. Τα πήλινα αρχιτεκτονικά αυτά μέλη αποτελούν ιδιαιτερότητα της δυτικής Ελλάδας (Μουσείο Θέρμου και Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Η αργειακή επίδραση που παρατηρείται στα ακροκέραμα και τις υδρορρόες δείχνει τις εξωτερικές σχέσεις των Αιτωλών τα χρόνια εκείνα. Βορειοδυτικά του μεγάλου ναού σώζονται τα ερείπια άλλου μικρότερου και λίγο αρχαιότερου ναού, πιθανώς της Αρτέμιδος, και προς ανατολικά και υψηλότερα, του Απόλλωνος Δυσείου, επίσης του τέλους του 7ου αι. π.Χ., με δύο θύρες εισόδου στο σηκό και πρόσταση κιόνων. Πήλινα αρχιτεκτονικά μέλη προέρχονται και από αυτούς τους ναούς.

Το μακρόστενο κτίριο, 21 Χ 7,30 μ., που βρέθηκε κάτω από το ναό (μέγαρο Β) με εσωτερικά δωμάτια, πρέπει πιθανότατα να χρονολογηθεί στα πρωτογεωμετρικά χρόνια (10ος αι. π.Χ.). Ήταν φαίνεται τότε ανάμεσα σε άλλα κτίρια το σημαντικότερο και χρησίμευε ως έδρα του τοπικού άρχοντα, αλλά και της λατρείας πιθανώς Αιτωλού ήρωα. Στο ίδιο κτίριο συνεχίσθηκε κατά τη γεωμετρική εποχή (8ος αι. π.Χ.) η τέλεση λατρείας. Μετά την καταστροφή του η λατρεία πρέπει να γινόταν, για ένα διάστημα και έως ότου κτισθεί ο ναός, σε υπαίθριο βωμό με λιθόστρωτη πλατεία. Αλλά ο Θέρμος έχει οικιστική παράδοση που φθάνει έως τη δεύτερη χιλιετία. Ήδη το 1500 π.Χ. περίπου υπήρχε στο χώρο του ναού του Απόλλωνος οικισμός, του οποίου βρέθηκαν σε βαθύτερα στρώματα τα λείψανα αψιδωτών, ελλειψοειδών και τετράγώνων κτιρίων. Το σημαντικότερο και μεγαλύτερο, το μέγαρο Α, ήταν έδρα και ίσως αργότερα χώρος ταφής του τοπάρχη. Είναι αψιδωτό (22 Χ 6 μ.), έχει προθάλαμο και οπίσθιο δωμάτιο και οι τοίχοι του, από ωμές πλίνθους, ήταν ελαφρούς καμπύλοι και έκλιναν προς τα μέσα. Γι' αυτό και η στέγη πρέπει να ήταν θολωτή από ξύλινο πλέγμα και πηλό. Δύο φορές καταστράφηκε ο οικισμός αυτός, η τελική του καταστροφή μπορεί να τοποθετηθεί κοντά στο 1200 π.Χ. Η μυκηναϊκή επίδραση γίνεται και εδώ φανερή, στενή όμως είναι και η σχέση με το βορειοελλαδικό και το στερεοελλαδικό χώρο, τη Μακεδονία, την Ήπειρο και την κοιλάδα του Σπερχειού. Οι ανασκαφές του Θέρμου, έργο της Αρχαιολογικής Εταιρείας, άρχισαν το 1897 και συνεχίζονται, έπειτα από μακρά διακοπή, και σήμερα.