Τετάρτη 10 Νοεμβρίου 2021

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Τραχίνιαι (971-1003)

ΥΛ. ὤμοι ἐγὼ σοῦ,
πάτερ, ὤμοι ἐγὼ σοῦ μέλεος.
τί πάθω; τί δὲ μήσομαι; οἴμοι.
ΠΡΕΣΒΥΣ
σίγα, τέκνον, μὴ κινήσῃς
975 ἀγρίαν ὀδύνην πατρὸς ὠμόφρονος.
ζῇ γὰρ προπετής. ἀλλ᾽ ἴσχε δακὼν
στόμα σόν. ΥΛ. πῶς φής, γέρον; ἦ ζῇ;
ΠΡ. οὐ μὴ ᾽ξεγερεῖς τὸν ὕπνῳ κάτοχον
κἀκκινήσεις κἀναστήσεις
980 φοιτάδα δεινὴν
νόσον, ὦ τέκνον; ΥΛ. ἀλλ᾽ ἐπί μοι μελέῳ
βάρος ἄπλετον· ἐμμέμονεν φρήν.
ΗΡΑΚΛΗΣ
ὦ Ζεῦ,
ποῖ γᾶς ἥκω; παρὰ τοῖσι βροτῶν
985 κεῖμαι πεπονημένος ἀλλήκτοις
ὀδύναις; οἴμοι ‹μοι› ἐγὼ τλάμων·
ἣ δ᾽ αὖ μιαρὰ βρύκει. φεῦ.
ΠΡ. ἆρ᾽ ἐξῄδησθ᾽ ὅσον ἦν κέρδος
σιγῇ κεύθειν καὶ μὴ σκεδάσαι
990 τῷδ᾽ ἀπὸ κρατὸς
βλεφάρων θ᾽ ὕπνον; ΥΛ. οὐ γὰρ ἔχω πῶς ἂν
στέρξαιμι κακὸν τόδε λεύσσων.
ΗΡ. ὦ Κηναία κρηπὶς βωμῶν,
ἱερῶν οἵαν οἵων ἐπί μοι
995 μελέῳ χάριν ἤνυσας, ὦ Ζεῦ.
οἵαν μ᾽ ἄρ᾽ ἔθου λώβαν, οἵαν·
ἣν μή ποτ᾽ ἐγὼ προσιδεῖν ὁ τάλας
ὤφελον ὄσσοις, τόδ᾽ ἀκήλητον
μανίας ἄνθος καταδερχθῆναι.
1000 τίς γὰρ ἀοιδός, τίς ὁ χειροτέχνης
ἰατορίας, ὃς τήνδ᾽ ἄτην
χωρὶς Ζηνὸς κατακηλήσει;
θαῦμ᾽ ἂν πόρρωθεν ἰδοίμην.

***
ΥΛΛ. Οϊμέ, κακό που μ᾽ εύρηκε, οϊμέ,
πατέρα μου για σένα.
Τί να γενώ, πού να στραφώ;
Αλίμονό μου.
ΓΕΡΟΝΤΑΣ
Σιγά, παιδί μου, μήπως και
ξυπνήσεις τους σκληρούς τούς σπαραγμούς
που τον πατέρα σου τρελαίνουν·
γιατί κι έτσι όπως είναι ζει·
μα δάγκα εσύ
το στόμα σου και σώπα.
ΥΛΛ. Γέροντ᾽, αλήθεια λες; να ζει;
ΓΕΡ. Κοίτα μην τον ξυπνάς
που ο ύπνος τώρα τον κρατά·
μην τον κινήσεις και ξανάρθει
ζωντανεμένο το κακό
980 το ανήμερο, παιδί μου.
ΥΛΛ. Μα δε σηκώνω, ο δύστυχος,
τ᾽ αβάσταγο το βάρος· φεύγει ο νους μου.
ΗΡΑΚΛΗΣ
Ω Δία,
σε ποιόν τόπο να βρίσκομαι;
σε ποιούς ανάμεσ᾽ ανθρώπους
να κείτομαι,
δαμασμένος από άσωστους πόνους;
Ωχ αλίμον᾽ ο άμοιρος,
νά ξανά που οι κατάρατοι
με σπαράζουν, οϊμέ.
ΓΕΡ. Λοιπόν είδες τί κέρδος θενά ᾽τανε
να κρατούσες σιωπή
990 και τον ύπνο απ᾽ τα βλέφαρα
να μην του ᾽διωχτες;
ΥΛΛ. Μα δεν έχω τη δύναμη
πώς να βαστώ να τα βλέπω
αυτά τα μαρτύρια.
ΗΡΑ. Ω του Κηναίου βωμοί
που θεμέλιωσα, ποιά πλερωμή
αντί ποιές προσφορές
που μου φύλαγες του άμοιρου, ω Δία·
σε ποιόν όλεθρο μ᾽ έριξες, σε ποιό;
που είθε να ᾽ταν στα μάτια μου
να μην έβλεπα, ο άθλιος, ποτέ
και ποτέ να μη γνώριζ᾽ αυτής
της μανίας το αγήτευτο τ᾽ άνθος.
Γιατί ποιός γητευτής,
1000 ποιό άξιο χέρι τεχνίτη γιατρού,
έξω ο Δίας, θα ξόρκιζε τέτοιο κακό,
που μακριά μου να δω, θα ᾽λεα θάμα;

ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (4.457-4.544)

Πρῶτος δ᾽ Ἀντίλοχος Τρώων ἕλεν ἄνδρα κορυστὴν
ἐσθλὸν ἐνὶ προμάχοισι, Θαλυσιάδην Ἐχέπωλον·
τόν ῥ᾽ ἔβαλε πρῶτος κόρυθος φάλον ἱπποδασείης,
460 ἐν δὲ μετώπῳ πῆξε, πέρησε δ᾽ ἄρ᾽ ὀστέον εἴσω
αἰχμὴ χαλκείη· τὸν δὲ σκότος ὄσσε κάλυψεν,
ἤριπε δ᾽, ὡς ὅτε πύργος, ἐνὶ κρατερῇ ὑσμίνῃ.
τὸν δὲ πεσόντα ποδῶν ἔλαβε κρείων Ἐλεφήνωρ
Χαλκωδοντιάδης μεγαθύμων ἀρχὸς Ἀβάντων,
465 ἕλκε δ᾽ ὑπὲκ βελέων, λελιημένος ὄφρα τάχιστα
τεύχεα συλήσειε· μίνυνθα δέ οἱ γένεθ᾽ ὁρμή.
νεκρὸν γὰρ ἐρύοντα ἰδὼν μεγάθυμος Ἀγήνωρ
πλευρά, τά οἱ κύψαντι παρ᾽ ἀσπίδος ἐξεφαάνθη,
οὔτησε ξυστῷ χαλκήρεϊ, λῦσε δὲ γυῖα.
470 ὣς τὸν μὲν λίπε θυμός, ἐπ᾽ αὐτῷ δ᾽ ἔργον ἐτύχθη
ἀργαλέον Τρώων καὶ Ἀχαιῶν· οἱ δὲ λύκοι ὣς
ἀλλήλοις ἐπόρουσαν, ἀνὴρ δ᾽ ἄνδρ᾽ ἐδνοπάλιζεν.
Ἔνθ᾽ ἔβαλ᾽ Ἀνθεμίωνος υἱὸν Τελαμώνιος Αἴας,
ἠΐθεον θαλερὸν Σιμοείσιον, ὅν ποτε μήτηρ
475 Ἴδηθεν κατιοῦσα παρ᾽ ὄχθῃσιν Σιμόεντος
γείνατ᾽, ἐπεί ῥα τοκεῦσιν ἅμ᾽ ἕσπετο μῆλα ἰδέσθαι·
τοὔνεκά μιν κάλεον Σιμοείσιον· οὐδὲ τοκεῦσι
θρέπτρα φίλοις ἀπέδωκε, μινυνθάδιος δέ οἱ αἰὼν
ἔπλεθ᾽ ὑπ᾽ Αἴαντος μεγαθύμου δουρὶ δαμέντι.
480 πρῶτον γάρ μιν ἰόντα βάλε στῆθος παρὰ μαζὸν
δεξιόν· ἀντικρὺ δὲ δι᾽ ὤμου χάλκεον ἔγχος
ἦλθεν· ὁ δ᾽ ἐν κονίῃσι χαμαὶ πέσεν αἴγειρος ὥς,
ἥ ῥά τ᾽ ἐν εἱαμενῇ ἕλεος μεγάλοιο πεφύκει
λείη, ἀτάρ τέ οἱ ὄζοι ἐπ᾽ ἀκροτάτῃ πεφύασι·
485 τὴν μέν θ᾽ ἁρματοπηγὸς ἀνὴρ αἴθωνι σιδήρῳ
ἐξέταμ᾽, ὄφρα ἴτυν κάμψῃ περικαλλέϊ δίφρῳ·
ἡ μέν τ᾽ ἀζομένη κεῖται ποταμοῖο παρ᾽ ὄχθας.
τοῖον ἄρ᾽ Ἀνθεμίδην Σιμοείσιον ἐξενάριξεν
Αἴας διογενής· τοῦ δ᾽ Ἄντιφος αἰολοθώρηξ
490 Πριαμίδης καθ᾽ ὅμιλον ἀκόντισεν ὀξέϊ δουρί.
τοῦ μὲν ἅμαρθ᾽, ὁ δὲ Λεῦκον, Ὀδυσσέος ἐσθλὸν ἑταῖρον,
βεβλήκει βουβῶνα, νέκυν ἑτέρωσ᾽ ἐρύοντα·
ἤριπε δ᾽ ἀμφ᾽ αὐτῷ, νεκρὸς δέ οἱ ἔκπεσε χειρός.
τοῦ δ᾽ Ὀδυσεὺς μάλα θυμὸν ἀποκταμένοιο χολώθη,
495 βῆ δὲ διὰ προμάχων κεκορυθμένος αἴθοπι χαλκῷ,
στῆ δὲ μάλ᾽ ἐγγὺς ἰὼν καὶ ἀκόντισε δουρὶ φαεινῷ
ἀμφὶ ἓ παπτήνας· ὑπὸ δὲ Τρῶες κεκάδοντο
ἀνδρὸς ἀκοντίσσαντος· ὁ δ᾽ οὐχ ἅλιον βέλος ἧκεν,
ἀλλ᾽ υἱὸν Πριάμοιο νόθον βάλε Δημοκόωντα,
500 ὅς οἱ Ἀβυδόθεν ἦλθε, παρ᾽ ἵππων ὠκειάων.
τόν ῥ᾽ Ὀδυσεὺς ἑτάροιο χολωσάμενος βάλε δουρὶ
κόρσην· ἡ δ᾽ ἑτέροιο διὰ κροτάφοιο πέρησεν
αἰχμὴ χαλκείη· τὸν δὲ σκότος ὄσσε κάλυψε,
δούπησεν δὲ πεσών, ἀράβησε δὲ τεύχε᾽ ἐπ᾽ αὐτῷ.
505 χώρησαν δ᾽ ὑπό τε πρόμαχοι καὶ φαίδιμος Ἕκτωρ·
Ἀργεῖοι δὲ μέγα ἴαχον, ἐρύσαντο δὲ νεκρούς,
ἴθυσαν δὲ πολὺ προτέρω· νεμέσησε δ᾽ Ἀπόλλων
Περγάμου ἐκκατιδών, Τρώεσσι δὲ κέκλετ᾽ ἀΰσας·
«ὄρνυσθ᾽, ἱππόδαμοι Τρῶες, μηδ᾽ εἴκετε χάρμης
510 Ἀργείοις, ἐπεὶ οὔ σφι λίθος χρὼς οὐδὲ σίδηρος
χαλκὸν ἀνασχέσθαι ταμεσίχροα βαλλομένοισιν·
οὐ μὰν οὐδ᾽ Ἀχιλεύς, Θέτιδος πάϊς ἠϋκόμοιο,
μάρναται, ἀλλ᾽ ἐπὶ νηυσὶ χόλον θυμαλγέα πέσσει.»
Ὣς φάτ᾽ ἀπὸ πτόλιος δεινὸς θεός· αὐτὰρ Ἀχαιοὺς
515 ὦρσε Διὸς θυγάτηρ κυδίστη Τριτογένεια,
ἐρχομένη καθ᾽ ὅμιλον, ὅθι μεθιέντας ἴδοιτο.
Ἔνθ᾽ Ἀμαρυγκείδην Διώρεα μοῖρα πέδησε·
χερμαδίῳ γὰρ βλῆτο παρὰ σφυρὸν ὀκριόεντι
κνήμην δεξιτερήν· βάλε δὲ Θρῃκῶν ἀγὸς ἀνδρῶν,
520 Πείρως Ἰμβρασίδης, ὃς ἄρ᾽ Αἰνόθεν εἰληλούθει.
ἀμφοτέρω δὲ τένοντε καὶ ὀστέα λᾶας ἀναιδὴς
ἄχρις ἀπηλοίησεν· ὁ δ᾽ ὕπτιος ἐν κονίῃσι
κάππεσεν, ἄμφω χεῖρε φίλοις ἑτάροισι πετάσσας,
θυμὸν ἀποπνείων· ὁ δ᾽ ἐπέδραμεν ὅς ῥ᾽ ἔβαλέν περ,
525 Πείρως, οὖτα δὲ δουρὶ παρ᾽ ὀμφαλόν· ἐκ δ᾽ ἄρα πᾶσαι
χύντο χαμαὶ χολάδες, τὸν δὲ σκότος ὄσσε κάλυψε.
Τὸν δὲ Θόας Αἰτωλὸς ἀπεσσύμενον βάλε δουρὶ
στέρνον ὑπὲρ μαζοῖο, πάγη δ᾽ ἐν πνεύμονι χαλκός·
ἀγχίμολον δέ οἱ ἦλθε Θόας, ἐκ δ᾽ ὄβριμον ἔγχος
530 ἐσπάσατο στέρνοιο, ἐρύσσατο δὲ ξίφος ὀξύ,
τῷ ὅ γε γαστέρα τύψε μέσην, ἐκ δ᾽ αἴνυτο θυμόν.
τεύχεα δ᾽ οὐκ ἀπέδυσε· περίστησαν γὰρ ἑταῖροι
Θρήϊκες ἀκρόκομοι, δολίχ᾽ ἔγχεα χερσὶν ἔχοντες,
οἵ ἑ μέγαν περ ἐόντα καὶ ἴφθιμον καὶ ἀγαυὸν
535 ὦσαν ἀπὸ σφείων· ὁ δὲ χασσάμενος πελεμίχθη.
ὣς τώ γ᾽ ἐν κονίῃσι παρ᾽ ἀλλήλοισι τετάσθην,
ἤτοι ὁ μὲν Θρῃκῶν, ὁ δ᾽ Ἐπειῶν χαλκοχιτώνων,
ἡγεμόνες· πολλοὶ δὲ περὶ κτείνοντο καὶ ἄλλοι.
Ἔνθα κεν οὐκέτι ἔργον ἀνὴρ ὀνόσαιτο μετελθών,
540 ὅς τις ἔτ᾽ ἄβλητος καὶ ἀνούτατος ὀξέϊ χαλκῷ
δινεύοι κατὰ μέσσον, ἄγοι δέ ἑ Παλλὰς Ἀθήνη
χειρὸς ἑλοῦσ᾽, αὐτὰρ βελέων ἀπερύκοι ἐρωήν·
πολλοὶ γὰρ Τρώων καὶ Ἀχαιῶν ἤματι κείνῳ
πρηνέες ἐν κονίῃσι παρ᾽ ἀλλήλοισι τέταντο.

***
Ρίχνει πρώτος ο Αντίλοχος πολεμιστήν των Τρώων
τον Θαλυσιάδη Εχέπωλον λαμπρόν μες στους προμάχους·
της τριχοφόρου κόρυθος του κτύπησε τον κώνον,
460 το έμπηξε στο μέτωπον κι η χάλκιν᾽ άκρη μέσα
επέρασε το κόκαλο κι έχασε αυτός το φως του
και ως πέφτει πύργος έπεσε στον φοβερόν αγώνα.
Και άμ᾽ έπεσε, απ᾽ τα πόδια του τον έπιασ᾽ ο Ελεφήνωρ
Χαλκοδοντιάδης, αρχηγός των ψυχερών Αβάντων,
465 και να τον σύρει εσπούδαζε μακράν από τα βέλη
να τον γυμνώσει, αλλά πολύ δεν κράτησ᾽ η ορμή του,
ότι ως τον είδ᾽ ο ψυχερός Αγήνωρ να τον σέρνει,
εις το πλευρόν που ως έσκυφτε γυμνώθη απ᾽ την ασπίδα,
χάλκινο βέλος του ᾽ριξε και του ᾽λυσε τα μέλη.
470 Έτσι τον άφηκε η ψυχή κι επάνω του εκροτήθη
των Τρώων και των Αχαιών έργον δεινόν· και ως λύκοι
ορμούσαν για να χαλασθούν κι άνδρας εφόνευ᾽ άνδρα.
Τον Σιμοείσιον κτύπησεν ο Τελαμώνιος Αίας
του Ανθεμίωνος λαμπρόν αγόρι, που η μητέρα
475 στες όχθες του Σιμόεντος εγέννησε, ως ερχόταν
από την Ίδην στες βοσκές κατόπι στους γονείς της,
όθεν του εβγάλαν τ᾽ όνομα· και των γλυκών γονέων
τα θρέπτρα δεν απέδωκεν ότ΄ η ζωή του εκόπη
απ᾽ του μεγάλου Αίαντος το ανίκητο κοντάρι.
480 Ότι ενώ πρώτος πρόβαινε τον κτύπησε στο στήθος
σιμά στον δεξιόν μαστόν· αντίκρυ εβγήκε η λόγχη
στον ώμον· έπεσεν αυτός στα χώματα, ωσάν λεύκα
οπού εις μεγάλην λιβαδιά γεννήθηκε κι ανδρώθη
ομαλή όλη και υψηλά μόνον γεννά τους κλώνους·
485 την έκοψε αμαξοποιός με την λαμπρήν αξίνην
να την λυγίσει για τροχόν εις εύμορφον αμάξι·
κείτεται αυτού και φρύγεται στου ποταμού την όχθην·
όμοιον τον Σιμοείσιον έστρωσε κάτ᾽ ο Αίας.
Και αυτόν ο λαμπροθώρηκτος Άντιφος Πριαμίδης
490 μέσα στα στήθη ακόντισε, αλλ᾽ αντ᾽ αυτού τον Λεύκον,
του Οδυσσέως σύντροφον λαμπρόν, στο ριζομέρι
επέτυχεν εις την στιγμήν πόσερνε αλλού το πτώμα·
και όπως σωριάσθη του ᾽πεσε το πτώμ᾽ από το χέρι.
Εκείνου ο φόνος χόλωσε πολύ τον Οδυσσέα·
495 εις τους προμάχους σπρώχθη ευθύς κι έλαμπε στ᾽ άρματ΄ όλος·
εστάθη αυτού πολύ σιμά και γύρω του κοιτώντας
ακόντισε· τραβήχθηκαν στ᾽ ακόντισμά του οι Τρώες·
το βέλος του δεν χάθηκεν, αλλ᾽ ήβρε του Πριάμου
τον νόθον Δημοκόωντα, πού ᾽χ᾽ έλθει απ᾽ της Αβύδου
500 τα μέρη, όπου γοργόποδες ανάτρεφε φοράδες.
Εκείνον, για τον σύντροφον ως χόλωσ᾽ ο Οδυσσέας,
εκτύπησε στον μήλιγγα· κι η χάλκιν᾽ άκρη εβγήκε
στον άλλον μήλιγγ᾽ αντικρύ· το φως του χάνει εκείνος,
με κρότον πέφτει και αντηχούν επάνω τ᾽ άρματά του.
505 Κάμνουν τα οπίσω οι πρόμαχοι και ο δοξασμένος Έκτωρ·
εκραύγασαν οι Αχαιοί και τους νεκρούς επήραν
κι εμπρός πολύ προχώρησαν· οργίσθη όπως τους είδε
ο Φοίβος απ᾽ τα Πέργαμα κι εφώναζε των Τρώων:
«Τρώες, ξυπνάτε, ιππόδαμοι, και μην υποχωρείτε
510 των Αχαιών, και σίδερον η σάρκα τους δεν είναι
ή λίθος, ώστε του χαλκού το δάγκαμα να διώχνει
ούτ᾽ ο Αχιλλέας μάχεται, ο υιός της καλλικόμου
Θέτιδος, αλλά τον θυμόν τρέφει σιμά στα πλοία».
Αυτά ᾽πε ο φοβερός θεός ψηλάθε από την πόλιν·
515 αλλ᾽ η διογέννητη θεά τους Αχαιούς κινούσε
και ανάμεσόν τους πήγαινε το θάρρος τους ν᾽ αυξήσει.
Η μοίρα τότ᾽ εσπέδισε τον Διώρη Αμαρυγκείδην·
πέτρα τον πήρε δοντερή στην δεξιάν του κνήμην
εις τ᾽ αστραγάλι· ο Πείροος την έριξ᾽ ο Ιμβρασίδης·
520 των Θρακών ήταν αρχηγός και από τον Αίνον ήλθε·
τα νεύρα και τα κόκαλα του σύντριψεν ο μέγας
λίθος και κάτω έπεσε τ᾽ ανάσκελα στην σκόνη·
και ως ξεψυχούσεν άπλωσε στους ποθητούς συντρόφους
τα δυο του χέρια· έτρεξεν ο Πείροος, που τον είχε
525 κτυπήσει και στον ομφαλόν τον λόγχισε και χάμου
τα έντερά του χύθηκαν, κι έχασ᾽ ευθύς το φως του.
Και ως έφευγε τον κτύπησεν εις τον μαστόν επάνω
ο Αιτωλός Θόας και ο χαλκός μες στο πνευμόνι εμπήχθη·
τον σίμωσε και το βαρύ κοντάρι από το στήθος
530 απέσπασ᾽, έσυρ᾽ εν ταυτώ τ᾽ ακονητό του ξίφος,
μες στην κοιλιά τον κτύπησε και την ψυχήν του επήρε.
Δεν τον εγύμνωσε, ότι αυτόν οι σύντροφοί του Θράκες
οι ακρόκομοι τον φύλαγαν με τα μακριά κοντάρια,
και, αν κι ήταν μέγας και λαμπρός και ανδρειωμένος, όμως
535 τον έσπρωξαν· τινάχθηκεν αυτός κι εσύρθη οπίσω·
έτσι στο χώμα εκείτονταν πλάγι με πλάγ᾽ οι δύο
των χαλκοφράκτων Επειών και των Θρακών αντάμα
οι αρχηγοί· κι άνδρες πολλοί τριγύρω εφονευόνταν.
Τότε πολύ θα εθαύμαζεν εκείνον τον αγώνα
540 άνθρωπος, αν ακτύπητος και αλάβωτος περνούσε
ανάμεσόν τους κι η Αθηνά τον έπαιρνε απ᾽ το χέρι
και τον οδήγα κι έδιωχνε τα βέλη από σιμά του·
ότ᾽ είδε Τρώας και Αχαιούς πολλούς η μέρα εκείνη
πλάγι με πλάγι επίστομα στο χώμα εξαπλωμένους.

Κικέρων: Περί γήρατος

Το 44 π.Χ. ο Κικέρων, 62 ετών τότε, έγραψε το De Senectute (Περί γήρατος), όπου βάζει τον Κάτωνα τον πρεσβύτερο, 84 ετών, να συνομιλεί με δύο νεότερους άνδρες για τα γηρατειά. Απολαυστικό κείμενο, έχει εκδοθεί στα ελληνικά με τίτλο «Το δώρο της ωριμότητας». 

Υπάρχουν τέσσερις λόγοι, λέει, που πολλοί θεωρούν τη μεγάλη ηλικία μίζερη. Πρώτον, μας απομακρύνει από τη δραστηριότητα, δεύτερον, εξασθενεί το σώμα, τρίτον, μας στερεί σχεδόν κάθε ηδονή, τέταρτον, είναι κοντά στον θάνατο. Ο Κάτων εξετάζει τα στοιχεία αυτά ένα ένα και αποφαίνεται ότι δεν είναι ανάγκη να ισχύουν, και όσα ισχύουν δεν είναι αιτία δυστυχίας.

Επειδή ασχολούμαι με την καινοτομία και με την κοινωνική συμπεριφορά, αναρωτήθηκα τι μπορούμε να προσθέσουμε σήμερα στα στοιχεία του Κικέρωνα για τα καλά της μεγάλης ηλικίας, και τι επιπλέον έρχεται στα χρόνια που κατά τους αλγορίθμους μάλλον θα είμαι ζωντανός.

Η τεχνολογία έχει δώσει πολύ περισσότερες δυνατότητες για δραστηριότητα στους ηλικιωμένους. Από το τηλέφωνο και το ραδιόφωνο μέχρι το Διαδίκτυο και τις βιντεο-συναντήσεις, μπορούν να ενημερώνονται και να επικοινωνούν για πολλά θέματα, με πολλούς ανθρώπους, και χωρίς τις δυσκολίες της μετακίνησης και της μειωμένης όρασης ή ακοής. Η πανδημία έδειξε ότι εύκολα χρησιμοποιούν νέα εργαλεία για να ακούσουν διαλέξεις ή για να δουν τα εγγόνια τους, όταν δεν μπορούν με τον παλιό τρόπο. Οι σύγχρονες κοινωνίες, όμως, αποθαρρύνουν συχνά την επαγγελματική δραστηριότητα σε μεγάλη ηλικία. Για πολλούς η συνταξιοδότηση είναι υποχρεωτική, ενώ για άλλους υπάρχουν αντικίνητρα για εργασία όταν μπορούν να έχουν και σύνταξη. Πολύ πρόσφατα άρχισε να αλλάζει αυτό στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, υπό την πίεση του δημογραφικού. Είναι σημαντικό να αλλάξουν και οι κοινωνικές νόρμες.

Τις ασθένειες της ηλικίας τις έχουν περιορίσει η ιατρική επιστήμη και οι υπηρεσίες υγείας. Αλλά δεν έχουμε βρει αντίδοτο στη γεροντική άνοια, ενώ γνωρίζουμε ότι συχνά έχει οργανικές αιτίες. Δεν ισχύει η άποψη του Κικέρωνα πως η ξεχασιά οφείλεται μόνο σε διανοητική οκνηρία, ούτε ότι «κανένας γέροντας δεν ξεχνάει πού έχει κρύψει τα χρήματά του!». Αλλά και σε αυτό το θέμα υπάρχει ελπίδα. Οι ασθένειες του νευρικού συστήματος, παραμελημένες μέχρι πρόσφατα στην έρευνα και στη φαρμακοβιομηχανία, τώρα έχουν αποκτήσει προτεραιότητα, και η τεράστια πρόοδος της βιολογίας θα φέρει θεραπείες.

Για τις ηδονές, ο Κικέρων αναφέρει δύο που αρμόζουν σε ηλικιωμένους: Αφενός, την απόλαυση φαγητού και κρασιού με παρέα, με έμφαση στη συζήτηση και όχι στη χόρταση. Καλύτερος όρος είναι, λέει, το λατινικό convivium (συν-ζωή), από το ελληνικό συμπόσιο ή συντροφιά. Αφετέρου, την καλλιέργεια κήπων. Ισχύουν και σήμερα αυτά, για πολλούς. Το convivium είναι προσιτό σε όλους εκτός από τους πολύ φτωχούς. Κήπους δεν έχουμε στις μεγάλες πόλεις, αλλά οι Βρετανοί έχουν δώσει λύση με τα allotments, και ίσως αξίζει να τα έχουμε κι εδώ.

Τον θάνατο δεν τον αποφεύγουμε. Ο Κικέρων προτείνει να σκεφτόμαστε το έργο που θα αφήσουμε στις επόμενες γενιές. Ισχύει σήμερα ακόμη περισσότερο, ιδίως σχετικά με το περιβάλλον.

Η διάρκεια ζωής ωστόσο μπορεί να μεγαλώσει ασύλληπτα. Αυτό τουλάχιστον πιστεύουν οι θεωρητικοί του singularity: σε μερικά χρόνια η πρόοδος της ιατρικής και της τεχνολογίας θα μας χαρίζει κάθε έτος περισσότερο από ένα έτος αυξημένου προσδόκιμου. Αν συμβεί αυτό, σε μερικές δεκαετίες θα πεθαίνουμε μόνο από ατύχημα. Λέτε;

Το 43 π.Χ. ο Κικέρων πέθανε, 63 χρόνων. Όχι από γηρατειά ή από αρρώστια. Ήταν πολύ δραστήριος. Τον σκότωσαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Σε αυτό το ζήτημα, φοβάμαι ότι η ανθρωπότητα δεν έχει προοδεύσει.

Τι συμβαίνει όταν αγνοούμε τα συναισθήματα μας;

Τα συναισθήματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις σκέψεις και τη συμπεριφορά μας, ενώ μας παρέχουν πληροφορίες για τον εσωτερικό μας κόσμο (σε συνειδητό και υποσυνείδητο επίπεδο) και το εξωτερικό μας περιβάλλον (εάν το αντιλαμβανόμαστε ως ασφαλές ή απειλητικό).

Δυσλειτουργικές στρατηγικές αντιμετώπισης αρνητικών συναισθημάτων

Πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν ή να προσδιορίσουν ποια συγκεκριμένα συναισθήματα βιώνουν. Είτε νιώθουν άβολα να τα εκφράσουν ή να συζητήσουν για αυτά. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα με συναισθήματα που βιώνονται από το άτομο ως αρνητικά ή επώδυνα (όπως η θλίψη, ο φόβος, η ντροπή, ο θυμός κλπ).

Πολύ συχνά για να αποφύγει κάποιος τη δυσφορία που προκαλούν ορισμένα συναισθήματα, χρησιμοποιεί τρόπους αντιμετώπισης οι οποίοι επιφέρουν ανακούφιση για μικρό χρονικό διάστημα, όταν όμως χρησιμοποιούνται μακροπρόθεσμα δημιουργούν περισσότερη συναισθηματική δυσφορία και διαταραχές του άγχους.

Κάθε άτομο μπορεί να χρησιμοποιεί ένα συνδυασμό από αυτές τις στρατηγικές:

Αποφυγή: Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν αυτό τον τρόπο προσπαθούν να αποφύγουν ή να καταπιέσουν τα συναισθήματά τους. Έτσι μπορεί να αποφεύγουν καταστάσεις, μέρη, δραστηριότητες, κλπ. τα οποία μπορεί να τους δημιουργήσουν άγχος ή άλλα δυσάρεστα συναισθήματα ή σωματικές αισθήσεις που συνδέονται με αυτά.

Αρνητικές ή καταστροφικές σκέψεις: Τα δυσάρεστα συναισθήματα συνδέονται με δυσάρεστες σκέψεις σχετικά με την έκβαση μιας κατάστασης. Αυτό προκαλεί περισσότερη ανησυχία και ακόμα περισσότερες αρνητικές σκέψεις, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο.

Οι άνθρωποι που σκέπτονται με αυτό τον τρόπο έχουν την ανάγκη να αποκτήσουν κάποιο έλεγχο απέναντι στην αβεβαιότητα μιας κατάστασης και προσπαθούν να προλάβουν κάτι δυσάρεστο με το να σκέπτονται το χειρότερο σενάριο.

Όμως τελικά οι αλλεπάλληλες αρνητικές σκέψεις κλονίζουν τη συγκέντρωσή τους και τους εμποδίζει από το να βρουν πιθανές λύσεις στο πρόβλημά ή να το δουν με άλλες εναλλακτικές οπτικές.

Αρνητικές αξιολογήσεις

Με αυτό τον τρόπο το άτομο πιστεύει ότι μπορεί να ελέγξει τα πράγματα «μαντεύοντας» τι μπορεί να σκέφτονται οι άλλοι ή ποια έκβαση θα έχει μια κατάσταση, εστιάζοντας περισσότερο στα αρνητικά στοιχεία. Υιοθετώντας κάποιος αυτή τη στάση, μπορεί τελικά μέσω αυτού που κάνει (ή δεν κάνει) να «προκαλέσει» τελικά αυτό που φοβάται. Από την άλλη πλευρά αυτό επιβεβαιώνει την πεποίθησή του ότι «τίποτα δεν θα πάει καλά» και να αποθαρρύνει μελλοντικές προσπάθειες βελτίωσης.

«Κρύψιμο» των συναισθημάτων

Πολλοί προσπαθούν να κρύψουν από τους άλλους τα συναισθήματά τους, (ορισμένες φορές και από τον ίδιο τους τον εαυτό), ώστε να μην κριθούν αρνητικά ή βιώσουν έντονη δυσφορία σε περίπτωση που το συναίσθημα βγει στην επιφάνεια. Υιοθετούν για τον εαυτό τους μια εικόνα προς τον έξω κόσμο ότι αισθάνονται πάντα καλά και έτσι τα δυσάρεστα συναισθήματα παραμένουν «αόρατα».

Αυτή η στάση τους μπορεί να συνδέεται με βαθύτερες πεποιθήσεις όπως το ότι είναι αδυναμία να εκφράζει κάποιος τα συναισθήματά του, ή ότι μπορεί να προκληθεί σύγκρουση ή αρνητική κριτική που θα οδηγήσει σε απόρριψη από τους άλλους κλπ.

Συμπεριφορές αποστασιοποίησης

Με αυτή τη στρατηγική το άτομο προσπαθεί πάση θυσία να αποστασιοποιηθεί από το να βιώσει τα συναισθήματά του, υιοθετώντας συμπεριφορές που θα του παρέχουν άμεση ανακούφιση ή απόσπαση της προσοχής τους από τις δυσάρεστες σκέψεις και τη δυσφορία.

Τέτοιες συμπεριφορές μπορεί να αφορούν την κατανάλωση αλκοόλ, το κάπνισμα, τη χρήση ουσιών, το συναισθηματικό φαγητό, το κλείσιμο στον εαυτό και την αποφυγή των συναναστροφών, το να περνούν πολλές ώρες βλέποντας παθητικά τηλεόραση, ιστοσελίδες ή παίζοντας βιντεοπαιχνίδια, το να γίνονται εργασιομανείς παραμελώντας άλλους σημαντικούς τομείς της ζωής τους, κλπ.

Δυσλειτουργική έκφραση του θυμού

Η εξωτερίκευση του θυμού μέσω έντονων ξεσπασμάτων ή παθητικο-επιθετικής συμπεριφοράς μπορεί να καλύπτει άλλα καταπιεσμένα συναισθήματα, όπως η θλίψη, ο φόβος, η απώλεια, η ενοχή, η ντροπή, κλπ.

Σε αυτή την περίπτωση ο θυμός καλύπτει και απομακρύνει από την επίγνωση όλα τα υπόλοιπα συναισθήματα τα οποία μπορεί να είναι πιο οδυνηρά για αυτόν που τα βιώνει ή μπορεί να θεωρεί ότι θα είναι πιο επώδυνο αν οι άλλοι τα αντιληφθούν.

Επιμονή σε δυσλειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης

Το άτομο μπορεί να χρησιμοποιεί ξανά και ξανά τους ίδιους τρόπους αποφυγής και καταπίεσης των συναισθημάτων του, παρόλο που μπορεί κάθε φορά να βλέπει ότι αυτοί οι τρόποι δεν λειτουργούν. Μπορεί να αποφεύγει να δοκιμάσει κάτι διαφορετικό επειδή το αποτέλεσμα της αλλαγής είναι άγνωστο και δημιουργεί περισσότερο άγχος.

Έτσι προτιμά έναν ήδη δοκιμασμένο τρόπο ο οποίος αν και δυσλειτουργικός του είναι οικείος. Επίσης πιθανά αυστηρά κριτήρια που θέτει κάποιος για τον εαυτό του μπορεί να αποτρέπουν από τη δοκιμή νέων συμπεριφορών λόγω του φόβου της αποτυχίας.

Όσο περισσότερο χρησιμοποιούμε τις παραπάνω στρατηγικές, τόσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από την επίγνωση των συναισθημάτων μας και έτσι επιβαρύνεται η ψυχική υγεία και το ευ ζην μας.

Μπορεί να υπάρχει η εντύπωση ότι με το να καταπιέζεις ή να αγνοείς τα συναισθήματα σου αυτά θα εξαφανιστούν, όμως στην πραγματικότητα αυτό δεν ισχύει.

Τα συναισθήματα αποτελούν έμφυτες αντιδράσεις μας και κανονικά η διάρκειά τους από τη στιγμή που εμφανίζονται είναι περιορισμένη.

Όμως όσο παραμένουν καταπιεσμένα και δεν εκφράζονται με λειτουργικό τρόπο, επιμένουν περισσότερο. Δημιουργούν εσωτερική ένταση και τελικά μπορεί να οδηγήσουν σε έντονα σωματικά συμπτώματα και ψυχολογικές δυσκολίες που επηρεάζουν αρνητικά την καθημερινή μας ζωή.

Είναι σημαντικό να εξετάσουμε τις δυσλειτουργικές στρατηγικές αντιμετώπισης που χρησιμοποιούμε και να αποκτήσουμε επίγνωση των συγκεκριμένων συναισθημάτων που προσπαθούμε να αγνοήσουμε.

Όσο περισσότερη επίγνωση και αποδοχή αναπτύσσουμε για τα συναισθήματά μας, τόσο περισσότερο αυτά μπορούν να αποτελέσουν έναν πολύτιμο σύμμαχό μας. Να μας δώσουν μηνύματα σχετικά με τις προσωπικές μας ανάγκες και να τα αξιοποιήσουμε ώστε να ανταπεξέλθουμε με πιο ωφέλιμο τρόπο στις καταστάσεις που μας απασχολούν.

Γίνε αυτός που κάποτε χρειάστηκες περισσότερο

Οι άνθρωποι συνηθίζουν να κατηγορούν το παρελθόν για την τωρινή τους συμπεριφορά. Επιμένουν να το κουβαλούν στην πλάτη ως μια αποσκευή, από το βάρος της οποίας αδυνατούν να ξεφύγουν.

«Τα παιδικά χρόνια με σημάδεψαν», «Μπορεί να σου φαίνομαι σκληρός αλλά δε διανοείσαι πόσο πόνο βίωσα» λένε συχνά-πυκνά.

Και ως ένα σημείο έχουν απόλυτο δίκιο. Οι εμπειρίες πράγματι μας καθορίζουν, διαμορφώνοντας την ιδιαίτερη οπτική μας απέναντι στη ζωή, μια οπτική που ενίοτε σφραγίζεται από αμέτρητες περιοριστικές πεποιθήσεις.

Ωστόσο, ισοδυναμούμε με κάτι σαφώς υψηλότερο, πνευματικότερο και φωτεινότερο από το στείρο άθροισμα των εμπειριών μας: Eίμαστε μια πρωτόγνωρη έκρηξη ενέργειας που αναποδογυρίζει την τράπουλα του πεπρωμένου, ο ήλιος που ζωγραφίζει την ανατολή του και εκείνο το ουράνιο τόξο που ξεπροβάλλει ύστερα από τη φριχτότερη καταιγίδα.

Και συνιστά ατομική μας ευθύνη να υπερβούμε τα τραύματα μας, μια κίνηση-ματ στο σκάκι μας που κανείς άλλος δε θα την κάνει για λογαριασμό μας. Αποτελούμε τους υπερήρωες του έργου μας όμως κάθε φορά που προβάρουμε την κάπα μας και πετάμε ψηλά τόσες ακόμη ζωές σώζονται χάρη στα φτερά μας.

Πιθανόν ως παιδιά να μας επέκριναν. Γιατί ως ενήλικες δεν ανατρέπουμε την ιστορία; Γιατί δεν αρνούμαστε την ταύτιση με τους θύτες μας, ενθαρρύνοντας τους ανθρώπους να ανταμώσουν την καλύτερη εκδοχή τους;

Για όποιο «δεν μπορείς» ακούσαμε εμείς ας φωνάξουμε δυνατά «μπορείς»: Στο αγόρι που δυσκολεύεται με τα μαθήματα του σχολείου, στον συνάδελφο που χρειάζεται τη ζεστή μας κουβέντα για να συνεχίσει και στον μετανάστη που βιώνει ρατσισμό. «Μπορείς».

Και αν θυμόμαστε τη μοναξιά ή ακόμη και την απόγνωση μιας σκοτεινότερης εποχής, πώς αλλιώς θα εξευμενίσουμε το φάντασμά της παρά μόνο σκορπώντας αγάπη, ευγένεια και ζεστασιά στο σύμπαν;

Για το «προσγειώσου» που εισπράξαμε, εμείς να γίνουμε αμετανόητα ονειροπόλοι.

«Κάν’το» να προτρέξουμε τον φίλο που ετοιμάζεται να παρατήσει τη βαρετή δουλεία για να αφοσιωθεί στη ροκ μπάντα του.

«Κάν’το γιατί ο χρόνος κυλά αντίστροφα και εσύ πρέπει να ζήσεις».

«Κάν’το γιατί πηγάζει από τα έγκατα της ύπαρξής σου, γιατί οτιδήποτε διαφορετικό θα σε άφηνε δυστυχή και ατελή στο τέλος της επίγειας κούρσας».

«Κάν’το διότι ξέρω πως είναι να σε αποθαρρύνουν από εκείνο που περισσότερο πόθησες».

Να μεταμορφωθούμε σε εμπνευστές, να ντύσουμε τους τοίχους της πόλης με στιχάκια ελπίδας, να ξορκίσουμε το γκρίζο που μας φόρεσαν με τα πιο ζωηρά χρώματα, που θα κλείσουμε σε συσκευασίες δώρων και έπειτα θα μοιράσουμε απλόχερα. Να δεχτούμε τις συγνώμες που μας ζήτησαν αφού κάπου κάποτε και εμείς με τη σειρά μας σφάλαμε και στην επιείκεια των άλλων βασιστήκαμε για εξιλέωση.

Έφτασε η στιγμή να προσφέρουμε εκείνη την ευκαιρία που μας στέρησαν, το πλατύ χαμόγελο που δε μας χάρισαν και τη ζεστή αγκαλιά που μέσα της δεν κουρνιάσαμε. Αν μας κατηγόρησαν, εμείς να τους κατανοήσουμε. Να διακρίνουμε την αιτία πίσω από τη συμπεριφορά και να εγκαταλείψουμε οριστικά τα έδρανα του δικαστηρίου στους δικαστές.

Αντί να ψέγουμε για ανειλικρίνεια τον άλλον, γιατί δε δοκιμάζουμε απλώς να περπατήσουμε στα παπούτσια του και να νιώσουμε στο δέρμα μας τα αγκάθια της πορείας του;

Ή γιατί λησμονούμε τα δικά μας λαβωμένα πέλματα; Ποια πτυχή του εαυτού μας αγγίζει η τόση αυστηρότητα; Μήπως βαθιά μέσα μας ντρεπόμαστε για τα προσωπικά μας μύχια κομμάτια, αυτά που καλύψαμε τρέμοντας την ενδεχόμενη απόρριψη;

Και τώρα βρισκόμαστε στο πλέον ιδιότυπο αεροδρόμιο από όσα ποτέ μας διασχίσαμε.

«Οι επιβάτες της πτήσης με προορισμό τη ζωή να τσεκάρουν τα εισιτήριά τους» ακούγεται η φωνή από τα μεγάφωνα.

Προχωράμε, σέρνοντας ακόμη στην πλάτη τις αμέτρητες αποσκευές μας.

Ο υπάλληλος μας σταματά:

«Δεν μπορείτε να πετάξετε με τόσο παρελθόν στους ώμους σας» μας πληροφορεί.

«Και ξέρετε ποιο είναι το χειρότερο; Εάν δεν ξεφορτωθείτε τις άχρηστες βαλίτσες, κανείς άλλος δεν θα πετάξει και έτσι η πτήση θα ακυρωθεί» μας ξαφνιάζει.

Γιατί το βάρος που κουβαλάμε στην καρδιά μεταφέρεται. Από γενιά σε γενιά. Από σύντροφο σε σύντροφο. Από φίλο σε φίλο. Από συνάδελφο σε συνάδελφο. Από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Και για όποια αποσκευή ξεφορτωνόμαστε, ένα αεροπλάνο ακόμη απογειώνεται. Αν γίνουμε εκείνοι που κάποτε χρειαστήκαμε περισσότερο, τότε θα διαπιστώσουμε πως ο υπερήρωας που φοράει για κάπα του την αγάπη σώζεται κάθε φορά που σώζει.

Είναι οι άνθρωποι καλοί ή κακοί από τη φύση τους;

Λιγάκι κι από τα δύο. Οι άνθρωποι γεννιούνται με προδιάθεση να κάνουν κάθε είδους καλά πράγματα.

Ο φιλόσοφος Μέγκιος* μας ζητά να φανταστούμε ένα μωρό να ταλαντεύεται στην άκρη ενός πηγαδιού, έτοιμο να πέσει μέσα. Οι περισσότεροι άνθρωποι, κατά την άποψή του, θα έτρεχαν να προστατεύσουν το μωρό χωρίς δεύτερη σκέψη. Εάν εσείς δεν σπεύδατε να προστατεύσετε το μωρό, πιθανότατα θα έπρεπε να είχατε διδαχθεί να μην το κάνετε (εκτός αν είσαστε ψυχοπαθής από γεννησιμιού σας). Μπο­ρείτε κι εσείς να σκεφτείτε παραδείγματα των οικουμενικών, λίγο ως πολύ (και ως εκ τούτου πιθανώς έμφυτων), καλών τάσεων που έχουμε οι άνθρωποι – να παρηγορούμε όσους κλαίνε, να φροντίζουμε τους απογόνους μας, να συνεργα­ζόμαστε με κάθε τρόπο που καθιστά δυνατή την κοινωνική συμβίωση.

Οι άνθρωποι γεννιούνται επίσης με προδιάθεση να κάνουν κάθε είδους κακά πράγματα. Σχηματίζουμε περισσότερο ή λιγότερο αυθαίρετες ομάδες –σκεφτείτε τις άπειρες δογματικές διαφωνίες μεταξύ διαφορετικών αιρέσεων του χριστιανισμού– και αντιμετωπίζουμε με ψυχρότητα ή και σκληρότητα όσους εκπίπτουν από αυτές. Νοιαζόμαστε περισσότερο για τους ελκυστικούς ανθρώπους, τους ανθρώπους που μας μοιάζουν, τους ανθρώπους που είναι κοντά μας στον χώρο και στον χρόνο.

(Φαντάζομαι ότι η περιβαλλοντική πολιτική θα έμοιαζε λίγο διαφορετική αν είχαν δικαίωμα ψήφου τα παιδιά που θα γεννηθούν σε τριάντα χρόνια). Δεν μας συγκινούν στατιστικές περιγραφές δεινών σε μεγάλη κλίμακα. Είμαστε προκατειλημμένοι υπέρ των υφιστάμενων (και συχνά άδικων) κοινωνικών δομών και συμβάσεων. Ο Πλάτωνας ζητά να φανταστούμε τι θα κάναμε αν είχαμε το μυθικό δαχτυλίδι του Γύγη, που καθιστά αόρατο όποιον το φορά. Αν είμαστε ειλικρινείς, νομίζω ότι η απάντηση θα περιλαμβάνει και κάποια ύπουλα πράγματα – δηλαδή, αν είμαστε ειλικρινείς, θα φανεί πως κάποια ύπουλα πράγματα αποφεύγουμε να τα κάνουμε μόνο και μόνο επειδή φοβόμαστε ότι δεν θα τη βγάζαμε καθαρή.

Ωστόσο, εγώ αυτό το ερμηνεύω ως ένα ερώτημα σχετικά με τις έμφυτες προδιαθέσεις των ανθρώπων – τα είδη των πραγμάτων που θα κάναμε αν όλα τα υπόλοιπα παρέμεναν ίδια. Αλλά μπορείτε να το ερμηνεύσετε και ως ένα ερώτημα σχετικά με το εάν οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν καλοί ή κακοί. Μπορείτε επίσης να το ερμηνεύσετε ως ένα ερώτημα για την ανθρώπινη φύση (ό,τι κι αν σημαίνει αυτή) ή για το πώς είναι οι άνθρωποι βαθιά μέσα τους. Δεν είμαι σίγουρος αν αυτά τα άλλα ερωτήματα είναι πιο σημαντικά. (Σε κάθε περίπτωση, γιατί μας νοιάζει τόσο αν οι άνθρωποι είναι έμφυτα καλοί ή κακοί;)

Αξίζει επίσης να αναλογιστούμε γιατί οι έμφυτες προδιαθέσεις μας είναι ενίοτε τόσο αταίριαστες με τη σύγχρονη ζωή. Εν μέρει, επειδή εξελίχθηκαν μεταξύ κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που ζούσαν σε μικρές ομάδες υπό συνθήκες ακραίων ελλείψεων – ανθρώπων, δηλαδή, που ζούσαν πολύ διαφορετικά από εμάς. Η προτίμηση σε ελκυστικούς ανθρώπους και άτομα που μας μοιάζουν μπορεί να βοήθησε στην επιβίωση των προϊστορικών μας προγόνων αλλά σήμερα κάτι τέτοιο μας καθιστά απλώς ηλίθιους.

Το αν οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους καλοί ή κακοί, ως έναν βαθμό, είναι θέμα του πόσο καλά ταιριάζουν τα προγονικά μας περιβάλλοντα με τα περιβάλλοντα στα οποία ζούμε τώρα. Κατά συνέπεια, θα περιμέναμε να γινόμαστε εγγενώς χειρότεροι όσο περισσότερο απομακρύνεται η σύγχρονη ζωή από το παρελθόν. Από την άλλη πλευρά, την αισιόδοξη, έχουμε κάτι να προσδοκάμε αν επιστρέψουμε ποτέ στην Εποχή του Λίθου.
----------------------------
* Κινέζος φιλόσοφος (372-288 π.Χ.), γόνος αριστοκρατικής οικογένειας και μαθητής του εγγονού του Κομφούκιου. Περιόδευσε στην Κίνα πραγματευόμενος ηθικά ζητήματα με κατά τόπους φεουδάρχες συμβάλλοντας στην καθιέρωση του κομφουκιανισμού.

Από τις χαρές και τα αγαθά που έχουμε, δεν υπάρχει ούτε ένα απαλλαγμένο από κάποια πρόσμειξη κακού και δυσαρέσκειας

Η αδυναμία της [ανθρώπινης] κατάστασής μας σημαίνει πως δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε συνήθη χρήση κανενός πράγματος στη φυσική και απέριττη καθαρότητά του. Τα στοιχεία που απολαμβάνουμε είναι διαβρωμένα, το ίδιο με τα μέταλλα· ακόμα και το χρυσό πρέπει να το νοθεύσουμε με κάποια άλλη ουσία για να τον κάνουμε κατάλληλο να μας εξυπηρετήσει.

Ούτε η απλή αρετή, που ο Αρίστων και ο Πύρρων, καθώς και οι Στωικοί επίσης έθεσαν σκοπό της ζωής, μπορεί να ικανοποιήσει αυτόν το στόχο δίχως κάποια πρόσμειξη, το ίδιο και ο ηδονισμός [που πρέσβευαν] οι Κυρηναϊκοί φιλόσοφοι και ο Αρίστιππος.

Από τις χαρές και τα αγαθά που έχουμε, δεν υπάρχει ούτε ένα απαλλαγμένο από κάποια πρόσμειξη κακού και δυσαρέσκειας.

Κατευθείαν απ’ την πηγή των απολαύσεων
κάτι πικρό αναβρύζει, που μας αγγουσεύει ως και καταμεσίς
στα λουλούδια. (ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΣ)

Η υπέρτατη των απολαύσεών μας μοιάζει κάπως με στεναγμό και οιμωγή. Δεν θα λέγατε πως πεθαίνει από οδύνη; Όταν μάλιστα πλάθουμε την εικόνα της στον ύψιστο βαθμό της, τη φτιασιδώνουμε με αρρωστιάρικα επίθετα και οδυνηρές ιδιότητες: λάγγεμα, ατονία, αδυναμία, λιποθυμία, μέγιστη απόδειξη πως είναι ιδιότητες ομόαιμες και ομοούσιες.

Η βαθιά χαρά έχει περισσότερη αυστηρότητα παρά ευθυμία, η άκρα και πλήρης ικανοποίηση περισσότερη νηφαλιότητα παρά ξεφάντωμα.

Ακόμα κι η ευτυχία μάς συντρίβει, αν δεν μετριάζεται. Η ευφροσύνη μάς συνθλίβει. (ΣΕΝΕΚΑΣ)

Το ίδιο εννοεί και ένας αρχαίος στίχος, όταν λέει: “Οι θεοί μάς πουλούν όλα τα καλά που μας δίνουν”, δηλαδή δεν μας δίνουν κανένα καθαρό και τέλειο και που να μην το πληρώνουμε με κάποιο κακό. (ΞΕΝΟΦΩΝ)

Ο μόχθος και η ευχαρίστηση, πολύ ανόμοια από τη φύση τους συνάπτονται με κάποιο ανεξήγητο φυσικό αρμολόγημα.

Ο Σωκράτης λέει πως κάποιος θεός δοκίμασε να σμίξει και να ανακατώσει τον πόνο και την απόλαυση, αλλά μην μπορώντας να τα καταφέρει, αποφάσισε να τα ζευγαρώσει από την ουρά τουλάχιστον. (ΠΛΑΤΩΝ, ΦΑΙΔΩΝ)

Ο Μητρόδωρος έλεγε πως η λύπη νοθευόταν από κάποια ευχαρίστηση. Δεν ξέρω αν ήθελε να πει κάτι άλλο, αλλά από τη μεριά μου φαντάζομαι πράγματι πως υπάρχει ένα στοιχείο πρόθεσης, συγκατάθεσης και αυταρέσκειας στο να τρέφεται κανείς από μελαγχολία (και αφήνω στην άκρη τη φιλοδοξία, που και αυτή μπορεί να ανακατευτεί με τη μελαγχολία). Υπάρχει κάποια χροιά φινέτσας και λεπτότητας που μας χαμογελάει και μας κολακεύει ακόμα και όταν είμαστε αγκαλιά της μελαγχολίας. Μήπως δεν υπάρχουν κάποιοι χαρακτήρες που την έχουν για μοναδική τροφή τους;

Υπάρχει απόλαυση στο κλάμα. (ΟΒΙΔΙΟΣ)

Η φύση μάς αποκαλύπτει αυτή τη νόθευση: οι ζωγράφοι υποστηρίζουν πως οι κινήσεις που δημιουργούν ρυτίδες στο πρόσωπο όταν δείχνουμε πως κλαίμε, φτιάχνουν τις ίδιες ρυτίδες όταν δείχνουμε πως γελάμε. Πράγματι: προσέξτε πώς προχωρεί η ζωγραφιά πριν οι πινελιές σκιαγραφήσουν εντέλει τη μια ή την άλλη συγκίνηση: δεν θα πάψετε να αμφιβάλλετε προς ποια από τις δύο τείνει. Και όταν ξεκαρδιζόμαστε, το γέλιο μας ανακατεύεται με τα δάκρυα.

Δεν υπάρχει κακό δίχως αντιστάθμισμα. (ΣΕΝΕΚΑΣ, Επιστολές. Πρόκειται για το ελληνικό “ οὐδέν κακόν ἀμιγές καλοῦ”).

Όταν με ευσυνειδησία εξομολογούμαι στον εαυτό μου, βρίσκω πως η καλύτερη καλοσύνη που έχω μέσα μου, έχει κάποια κηλίδα κακού. Και φοβάμαι πως ο Πλάτων, ακόμα και στην πλέον ανθούσα αρετή του (και το λέω εγώ που είμαι ο ειλικρινέστερος και πιστότερος θαυμαστής της Αρετής, καθώς και όλων των παρόμοιας υφής αρετών), αν την αφουγκραζόταν από κοντά (και την αφουγκραζόταν από κοντά) θα είχε πιάσει κάποιον παράταιρο ήχο ανθρώπινης νόθευσης, ήχο σκοτεινό όμως, που μόνος αυτός θα έπιανε. Ο άνθρωπος, σε όλα και παντού, δεν είναι παρά μπαλώματα και παρδαλοχρωμία.

Ακόμα και οι νόμοι της δικαιοσύνης δεν μπορούν να σταθούν δίχως κάποια πρόσμιξη αδικίας· και ο Πλάτων λέει πως επιχειρούν να κόψουν το κεφάλι της Ύδρας εκείνοι που έχουν την αξίωση να αφαιρέσουν από τους νόμους όλα τα στραβά και όλα τα μειονεκτήματα (νομοθετοῦντές τε οἶα ἄρτι διήλθομεν καί ἐπανορθοῦντες, ἀεί οἰόμενοί τι πέρας εὑρήσειν περί τά ἐν τοῖς συμβολαίοις κακουργήματα καί περί ἅ νυνδή ἐγώ ἔλεγον, ἀγνοοῦντες ὅτι τῶ ὂντι ὥσπερ Ὕδραν τέμνουσιν. ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτεία, 426e)

Διαθέτει ευφυΐα και αρετή; Τόσο πιο ακατάλληλες του αποκαλύπτονται για την εξέλιξή του

Αν εξετάσουμε τα πρακτικά εμπόδια που ορθώνονται στο δρόμο των ενάρετων νέων, δεν θα απορήσουμε που εμφανίστηκε αυτή η γενικευμένη τάση διερεύνησης των αδικιών στους κόλπους της κοινωνίας. Ξεκινώντας για τη ζωή, ο νέος άνδρας βρίσκει φραγμένο από τη διαφθορά το δρόμο προς τις επικερδείς απασχολήσεις. Οι τρόποι διεξαγωγής του εμπορίου έχουν γίνει ιδιοτελείς, αγγίζουν τα όρια της κλοπής, και τείνουν προς τα όρια (αν δεν τα ξεπερνούν) της απάτης.

Στην ουσία οι εμπορικές δραστηριότητες δεν είναι αταίριαστες για τον άνδρα, ούτε λιγότερο πρόσφορες για την ανάπτυξη των ικανοτήτων του αλλά σήμερα, σε γενικές γραμμές, είναι τόσο βρόμικες από τις παραβάσεις και τις καταχρήσεις, οι οποίες γίνονται με την συνέργεια όλων, ώστε απαιτούν περισσότερο σθένος και δυνάμεις απ' όσο μπορεί κανείς να περιμένει από ένα νέο άνδρα που επιθυμεί να ασχοληθεί μ’ αυτές˙ βρίσκεται χαμένος μέσα τους˙ βρίσκεται δεμένος χειροπόδαρα. 

Διαθέτει ευφυΐα και αρετή; Τόσο πιο ακατάλληλες του αποκαλύπτονται για την εξέλιξή του, και αν θελήσει να ευδοκιμήσει ασκώντας τες, θα πρέπει να θυσιάσει όλα τα λαμπρά όνειρα της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας του· θα πρέπει να λησμονήσει τις νεανικές προσδοκίες του και να μπει στον ζυγό της ρουτίνας και της δουλοπρέπειας. Εάν όμως σκέπτεται διαφορετικά, τότε: δεν του μένει παρά να χτίσει τον κόσμο από την αρχή, όπως εκείνος που χώνει το τσαπί στη γη για να τραφεί.

Όλοι, βεβαίως, είμαστε ένοχοι γι’ αυτή την κατάσταση˙ δεν χρειάζεται παρά να κάνουνε μερικές ερωτήσεις για τον τρόπο της προώθησης των εμπορεύσιμων προϊόντων από τα χωράφια όπου παράγονται μέχρι τα σπίτια μας, για να κατανοήσουμε ότι τρώμε, πίνουμε και φοράμε ψευδορκία και απάτη ενσωματωμένες σ’ εκατοντάδες αγαθά.

Επιθυμώντας σε πείσμα των ψευδαισθήσεων

Γιατί επιμένουμε στο σφάλμα; Γιατί επιμένουμε να επιδιώκουμε απατηλούς σκοπούς, να τρέφουμε ανέφικτες ή καταστροφικές επιθυμίες; Γιατί παραμένουμε μέσα σε σχέσεις αλλοτριωτικών και εξουθενωτικών συναισθηματικών εξαρτήσεων; Γιατί αφήνουμε τον εαυτό μας έρμαιο ανάμεσα στις συμπληγάδες του μίσους, του φθόνου, της ζήλιας, των ενοχών, των τύψεων, της χαμηλής αυτοεκτίμησης;

Υπάρχει ένα κόκκινο νήμα που διατρέχει όλες τις συναισθηματικές περιπλανήσεις μας: Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να πιστεύει σε κάτι, έστω κι αν αυτό είναι εσφαλμένο. Έχει επίσης ανάγκη να επιθυμεί κάτι, οτιδήποτε, έστω κι αν αυτή η επιθυμία είναι μια ψευδαίσθηση. Κατά τον ίδιο τρόπο ο άνθρωπος έχει ανάγκη να αγαπά κάτι, να συνδέεται με κάτι, έστω κι αν στην πραγματικότητα αυτό το κάτι τον καταστρέφει περισσότερο παρά τον προάγει, τον θλίβει παρά τον χαροποιεί. Να πώς θέτει ο Σπινόζα αυτή την αρχή:

«Το Πνεύμα, όσο μπορεί, προσπαθεί να φαντάζεται όσα αυξάνουν ή επικουρούν τη δύναμη ενέργειας του Σώματος».

Καθώς η σωματική κατάσταση αντανακλά την ψυχική μας κατάσταση και αντιστρόφως, προτιμάμε να σκεφτόμαστε ό,τι ενδυναμώνει το σώμα μας δίνοντάς του περισσότερη ενέργεια. Η παρουσία ορισμένων πραγμάτων μας δίνει χαρά, άρα αυξάνει την ενέργεια, την αυτοπεποίθηση, τις ικανότητες, με άλλα λόγια τη δύναμή μας. Έτσι ακόμη κι όταν λείπουν αυτά τα πράγματα, εμείς δεν μπορούμε να μη φανταζόμαστε μια κάποια αιτία χαράς, πραγματική ή φανταστική.

Όλοι το έχουμε ζήσει. Μια ευτυχής ερωτική γνωριμία, μια αρμονική οικογενειακή ζωή, μια φιλία που φαινόταν στέρεη μας είχαν δώσει την εντύπωση ότι επικεντρωνόμασταν στον εαυτό μας, είχαν ενισχύσει τη διάθεσή μας για ζωή, την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και στους άλλους, μας είχαν κάνει πιο δραστήριους και αποτελεσματικούς. Στη σχέση με τον σύντροφό μας για παράδειγμα είχαμε νιώσει να γινόμαστε διαφορετικοί: πιο δυνατοί, πιο συγκεντρωμένοι, ικανοί να αντλούμε από πηγές που μέχρι τότε ήταν ανεξερεύνητες για εμάς. Όταν η σχέση μας άρχισε να φθείρεται και ο σύντροφός μας να μας δίνει περισσότερη λύπη και λιγότερη χαρά, εμείς συνεχίσαμε παρ’ όλα αυτά να τον φανταζόμαστε σαν μια αιτία χαράς που αύξανε τη δύναμή μας. Ακόμη και όταν επέρχεται η ρήξη και βρισκόμαστε μόνοι, εξακολουθούμε να φανταζόμαστε μια παρόμοια αιτία χαράς, είτε νοσταλγώντας το πρόσωπο που χάσαμε είτε προβάλλοντας τα ίδια συναισθήματα και επιθυμίες σε πρόσωπα που συναντάμε τυχαία. Ανεξάρτητα από το αν το αντικείμενο είναι λάθος ή φανταστικό, εμείς εξακολουθούμε να έχουμε ανάγκη να προβάλλουμε τα συναισθήματά μας επάνω σε κάτι.

Δεν μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά, κι αυτό επειδή πρόκειται για τη ζωτική μας δύναμη, για την ισορροπία των εσωτερικών μας δυνάμεων. Για να σταθούμε απέναντι στα εμπόδια και τους κινδύνους της ζωής, για να έχουμε το κουράγιο να τα ξεπερνάμε, φανταζόμαστε κάτι το οποίο πιστεύουμε ότι μπορεί να μας ενδυναμώσει. Και, αντιστρόφως, προσπαθούμε να αρνιόμαστε την ύπαρξη όποιου πράγματος νομίζουμε ότι μας απειλεί· να γιατί ορισμένοι έχουν ανάγκη να μισούν πάση θυσία, να αντιτίθενται σε κινδύνους ανύπαρκτους, να δίνουν φανταστικές μάχες…

Οι στιγμές είναι ελάχιστες που η καρδιά ξεδιψάει

ΜΕΝΟΝΤΑΣ ΔΟΥΛΟΙ ΣΤΗ ΜΙΖΕΡΙΑ της καθημερινότητας, μένουμε δούλοι στο πρόσκαιρο και εφήμερο και φθαρτό του κόσμου τούτου. Κλείνουμε όλη τη θέα της ζωής στις χωματερές εκτάσεις της ρουτίνας, γίνεται όλη η ζωή ένας παχύς χωματόδρομος που τον περνάμε έρποντας.

ΚΑΘΕ ΞΥΠΝΗΜΑ ΟΜΩΣ ΚΑΠΟΙΑΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΧΑΡΑΣ μέσα μας, κάθε γεύση μεθυστική του ιδιαίτερου και ξεχωριστού που υπάρχει στη ζωή, είναι μια γεύση του απόλυτου και γι’ αυτό μια γεύση αιωνιότητας.

Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΖΕΙ ΜΕΣΑ ΜΑΣ στην κάθε μέρα, στην κάθε ώρα, σαν σύγκριση και σαν νοσταλγία. Ο χαμένος παράδεισος ζει μέσα μας στις στιγμές της μεγάλης χαράς, στο πλησίασμα ενός ανθρώπου, μιας αλήθειας, μιας αγάπης, μιας ομορφιάς.

ΕΙΝΑΙ ΣΤΙΓΜΕΣ ΣΤΗ ΖΩΗ, αυτές που κάνουν τη δίψα μας μαρτύριο και που το νιώθουμε καθαρά πως θ’ αρκούσαν, σε μία αέναη παράταση, να μας ξεδιψάσουν για μία αιωνιότητα.

Η ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΛΙΓΗ, ΟΧΙ ΧΡΟΝΙΚΑ ΛΙΓΗ, όσο ποιοτικά και ποσοτικά. Είναι τόση μόνο, όσο για να ξυπνάει μέσα μας μια βαθιά, ακόρεστη δίψα. Ό,τι γευόμαστε σε τούτη τη ζωή δεν είναι παρά αρμυρό νερό που μεγαλώνει τη δίψα μας για ένταση και διάρκεια. Μόνο αυτή η λέξη μπορεί να αποδώσει ό,τι ίσαμε τούτη τη στιγμή έχουμε δοκιμάσει στη ζωή: Διψάμε. Ό,τι γευτήκαμε κι ό,τι γευόμαστε είναι λίγο, ασήμαντο, μηδαμινό, μπροστά σ’ αυτό που διψάμε.

ΚΙ Η ΔΙΨΑ ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΠΙΟ ΒΑΣΑΝΙΣΤΙΚΗ, το πιο φοβερό μαρτύριο. Οι στιγμές είναι ελάχιστες που η καρδιά ξεδιψάει για ζωή, το νερό κελαρύζει ελάχιστες στιγμές και μετά στερεύει κι η καρδιά μένει εκεί σκυμμένη καρτερώντας, πιο διψασμένη ύστερα απ’ αυτές τις στιγμές, πιο αχόρταστη, με τα χείλη ανοιχτά και ξεραμένα απ’ τη νοσταλγία.

ΤΙ ΔΙΨΑΜΕ; ΔΙΨΑΜΕ ΕΝΤΑΣΗ, ΔΙΑΡΚΕΙΑ, ΠΟΙΚΙΛΙΑ. Διψάμε το αδιάκοπα καινούργιο. Λαχταράμε τον ίλιγγο της πτώσης, της απροσμέτρητης πτώσης, αλλά και το φτερούγισμα της ανόδου. Κάθε τι ακραίο μας ηλεκτρίζει. Η γη είναι στενή, η ζωή φθαρμένη μέσα στα σχήματα. Ασφυκτιούμε μέσα στα δεσμά του τόπου, του χρόνου και των αισθήσεων.

ΜΕΣΑ ΜΑΣ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΝΑΣ ΧΩΡΟΣ ΧΩΡΙΣ ΕΚΤΑΣΗ, η ανάγκη για μια απόλυτη διάρκεια κι η λαχτάρα για μια χωρίς όρια απόλαυση. Τα θέλουμε όλα, κι αυτό είναι το πιο βασανιστικό πάθος μεσ’ στη ζωή.

Το νικάν εαυτόν πασών νικών πρώτη και αρίστη

Eίναι στη φύση μας να ζούμε καθημερινά με αντιφατικές επιθυμίες, με παρορμήσεις, με πειρασμούς, με συγκινήσεις, με αντικρουόμενους στόχους και συχνά με διλήμματα.

Παραδείγματος χάρη, από τη μια επιθυμούμε να χάσουμε βάρος, και από την άλλη μάς τρελαίνει η ιδέα να φάμε ένα γλυκό με πολλές θερμίδες. Από τη μια το παιδί θέλει να διασκεδάσει, και από την άλλη πρέπει να διαβάσει. Επίσης, αρκετές φορές μάς βασανίζουν αρνητικές σκέψεις που μας κάνουν να αισθανόμαστε δυσάρεστα και να οδηγούμαστε σε λανθασμένες επιλογές.

Αυτοκυριαρχία σημαίνει να μη θυσιάζουμε τη λογική, τις σωστές επιλογές, συμπεριφορές και πράξεις που απαιτούνται για τη διαρκή και μακροπρόθεσμη ευημερία μας και τα σημαντικά για εμάς αποτελέσματα σε ανεξέλεγκτες παρορμήσεις, συγκινήσεις, αρνητικά πάθη ή βραχυχρόνιες απολαύσεις.

Η ρήση του Horace το εκφράζει αυτό εξαιρετικά: “Να ξέρεις να εξουσιάζεις τη διάθεσή σου, επειδή, αν δεν υπακούει, τότε διατάζει.”

Αυτοκυριαρχία σε καμία περίπτωση δε σημαίνει να ζούμε μια ζωή με συνεχείς περιορισμούς, χωρίς καθημερινές απολαύσεις, ανέσεις και ανάπαυση. Σημαίνει απλά να μην παρασυρόμαστε σε λανθασμένες επιλογές και πράξεις για τις οποίες θα μετανιώσουμε, επειδή θα έχουν αρνητικές συνέπειες για εμάς. Σημαίνει να μπορούμε να εστιάζουμε το μυαλό και την ενέργειά μας σε εκείνους τους στόχους ή στα αποτελέσματα τα οποία είναι τα πλέον σημαντικά για εμάς. Σημαίνει να μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη λογική και να μην αφηνόμαστε σε έντονες συγκινήσεις, παρορμήσεις και στα θέλω των άλλων. Σημαίνει επίσης να διαχειριζόμαστε και να εναρμονίζουμε τους βραχυπρόθεσμους με τους μακροπρόθεσμους στόχους και τις πράξεις μας με τα επιθυμητά για εμάς αποτελέσματα. Σε τελική ανάλυση, αυτοκυριαρχία σημαίνει να μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι από όσους και όσα θέλουν να μας βγάλουν από τον δρόμο που έχουμε επιλέξει να διαβούμε. Αυτό εννοεί ο Επίκτητος όταν ισχυρίζεται ότι «Κανένας άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος αν δεν είναι κυρίαρχος του εαυτού του». Το ίδιο μας λέει και ο Πυθαγόρας όταν υποστηρίζει πως είναι αδύνατο να είμαστε ελεύθεροι όταν γινόμαστε δούλοι και η λογική μας κυριαρχείται από τις συγκινήσεις και τα πάθη μας, με αποτέλεσμα, όπως αναφέρει ο Horace, να μας διατάζουν αυτά.

Η βασική αρχή για την αυτοκυριαρχία είναι η αντιμέτρηση των αισθημάτων και των παρορμήσεων με τη λογική. Ο Μένανδρος υποστηρίζει πως, όταν νοσεί η ψυχή, το φάρμακο είναι ο λόγος, δηλαδή η λογική. Για να το πετύχουμε αυτό, χρειάζεται κατ’ αρχάς να απαντάμε στα παρακάτω ερωτήματα:

-Τι ακριβώς είναι αυτό που αισθάνομαι και γιατί;

-Ποιες είναι οι αιτίες που μου δημιουργούν το αίσθημα; Είναι πραγματικοί οι λόγοι που με κάνουν να αισθάνομαι με αυτό τον τρόπο;

-Σε τι μπορεί να με επηρεάζει αυτό το αίσθημα και ποιες συνέπειες μπορεί να έχει;
Πότε στο παρελθόν είχα το ίδιο αίσθημα, πώς το αντιμετώπισα και ποιες συνέπειες είχε ο χειρισμός μου;

-Σε ποιον βαθμό οι επιλογές, οι συμπεριφορές και οι πράξεις μου με βάση αυτό που αισθάνομαι, την παρόρμηση ή την επιθυμία της στιγμής θα έχει αρνητικές συνέπειες στα σημαντικά επιθυμητά μου αποτελέσματα;

-Πώς μπορώ να αντιμετωπίσω θετικά αυτό που αισθάνομαι ώστε να μην κάνω λανθασμένη επιλογή; Για παράδειγμα, να μην αποφασίσω εν θερμώ, να αλλάξω περιβάλλον, να σκεφτώ κάτι διαφορετικό, να ασχοληθώ με κάτι ευχάριστο ενδιαφέρον, να αξιοποιήσω την εμπειρία από παρόμοιες περιπτώσεις στο παρελθόν, να ζητήσω τη βοήθεια δικών μου ανθρώπων, να ξεκαθαρίσω τι αξίζει περισσότερο για μένα, να βάλω στοίχημα με τον εαυτό μου ότι μπορώ να νικώ αισθήματα, συγκινήσεις και παρορμήσεις που να με παρασύρουν σε επιλογές, συμπεριφορές και πράξεις.

Βασική αρχή για την αυτοκυριαρχία είναι να συνδυάζουμε τη λογική και τη θέλησή μας ώστε να αποστασιοποιούμαστε και να απορρίπτουμε ό,τι και αν είναι αυτό που μας αποπροσανατολίζει και μας δημιουργεί προσκόμματα στον δρόμο που έχουμε επιλέξει να ακολουθήσουμε.

Μια συνήθης παγίδα που πρέπει να αντιμετωπίσουμε σε σχέση με την αυτοκυριαρχία είναι οι αρνητικές σκέψεις και τα αίτια που τις προκαλούν. Αυτές προκύπτουν από τον αρνητικό τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τα ερεθίσματα του περιβάλλοντός μας. Όταν συλλάβουμε μια πληροφορία ή ένα ερέθισμα από το περιβάλλον μας, ο εγκέφαλός μας το επεξεργάζεται και το ερμηνεύει με βάση το τι σημαίνει αυτό για εμάς ή τους άλλους. Ανάλογα με το πώς το ερμηνεύουμε, επηρεάζονται τα αισθήματα και οι σκέψεις μας. Αρκετοί άνθρωποι συχνά ερμηνεύουμε τα ερεθίσματα του περιβάλλοντός μας με αρνητικό τρόπο (π.χ., φόβο, απαισιοδοξία, καχυποψία, κακοπιστία) ως προς το περιεχόμενο, τα αίτια και τις συνέπειές τους. Λόγου χάρη, το γεγονός ότι ο σύζυγος ξέχασε να δώσει την αντιβίωση στο παιδί μπορεί η σύζυγος να το ερμηνεύσει ως αδιαφορία για την οικογένεια και ως πιθανή ένδειξη επιθυμίας διαζυγίου.

Το φαινόμενο των αρνητικών σκέψεων με τη ρήση ενός σοφού, που έλεγε: “Έζησα μύρια τόσα βάσανα στη ζωή μου, πλείστα των οποίων ουδέποτε συνέβησαν” . Πάνω σε αυτό το ζήτημα έχουν αναπτυχθεί μερικές χρήσιμες ιδέες υπό τον όρο «Νευρογλωσσικός Προγραμματισμός», που θα άξιζε να αναζητήσετε.

Βασική ιδέα εδώ είναι να σκεφτόμαστε πώς σκεφτόμαστε. Δηλαδή να συνειδητοποιούμε τις αρνητικές σκέψεις που κάνουμε, το αν οι λόγοι για τους οποίους τις κάνουμε είναι βάσιμοι και να αλλάξουμε τη σκέψη φέρνοντας στο μυαλό μας θετικές εικόνες ή να ξεφεύγουμε από τις αρνητικές σκεπτόμενοι άλλα πράγματα. Ο F. Nietzsche εκφράζει αυτή την αναγκαιότητα με την εξής ρήση: “Αν κοιτάξεις επί πολλή ώρα την άβυσσο, στο τέλος θα κοιτάζει και η άβυσσος εσένα”.

Εκτός των παραπάνω, ένας άλλος, συχνά αποτελεσματικός τρόπος για να ενισχύουμε την αυτοκυριαρχία μας είναι να σκεφτόμαστε και να βλέπουμε τη μεγάλη εικόνα, δηλαδή το πώς θέλουμε να είμαστε και να αισθανόμαστε ιδανικά στο μέλλον, ποια είναι τα σημαντικά πράγματα και οι μακροπρόθεσμοι στόχοι μας. Αυτή η ενόραση ενισχύει τη θέλησή μας για τα επιθυμητά αποτελέσματα και τη δύναμή μας να αντιμετωπίζουμε ό,τι μας βγάζει από τον δρόμο προς αυτά.

Πώς διαμορφώνεται η συμεριφορά μας απέναντι στα εκάστοτε ζητήματα της ζωής

Η λειτουργική θεωρία των στάσεων αναπτύχθηκε από τον D. Katz και τους συνεργάτες του.

Η λειτουργική θεωρία των στάσεων προσπαθεί να βρει απαντήσεις στις ερωτήσεις:, γιατί το άτοµο έχει ορισµένες στάσεις; ποιες ψυχολογικές ανάγκες του ατόµου ικανοποιούνται από τις στάσεις του; Η προσέγγισή αυτή συλλαµβάνει το άτοµο ως ενεργητικό άνθρωπο µε συγκεκριµένους σκοπούς, που προσπαθεί να προσαρµοστεί στο κοινωνικό του χώρο. Υιοθετεί άλλωστε από την ψυχανάλυση την άποψη ότι ορισµένες στάσεις είναι συνειδητές για τα άτοµα αλλά ορισµένες είναι ασυνείδητες.

Δηλαδή το ερώτηµα είναι, ποιο λειτουργικό ρόλο παίζουν οι στάσεις στην προσωπικότητα του ατόµου; Ο Katz υποθέτει ότι οι λειτουργικοί ρόλοι των στάσεων είναι τέσσερις:

Ο πρώτος λειτουργικός ρόλος είναι ωφελιµιστικός ή προσαρµοστικός. Υιοθετεί αυτόν τον ρόλο και από τον συµπεριφορισµό και από το ψυχαναλυτικό αξίωµα της ηδονής. Οι παρορµήσεις του ατόµου το ωθούν προς ευχάριστες συναισθηµατικές καταστάσεις και ταυτόχρονα προς αποφυγή δυσάρεστων συναισθηµατικών καταστάσεων. Δηλαδή το άτοµο αναζητά θετικές ενισχύσεις από τους άλλους αλλά αποφεύγει αρνητικές ενισχύσεις. Οπότε, το άτοµο αποκτά τις στάσεις που ενδέχεται να δηµιουργήσουν ευχάριστες συναισθηµατικές καταστάσεις, αλλά αποφεύγει στάσεις που ενδέχεται να δηµιουργήσουν δυσάρεστα συναισθήµατα. Για παράδειγµα, η ανάγκη να είναι κοινωνικά επιθυµητός µπορεί να οδηγήσει το άτοµο να υιοθετήσει ορισµένες στάσεις.

Ο δεύτερος λειτουργικός ρόλος των στάσεων είναι ο γνωστικός. Όπως αναφέρθηκε ο ρόλος της γνωστικής διάστασης των στάσεων είναι η απλοποίηση και κατανόηση, µε βάση της γνωστικές κατηγορίες, τόσο των φυσικών, όσο και των κοινωνικών φαινοµένων του περιβάλλοντος. Ο γνωστικός λειτουργικός ρόλος των στάσεων, ικανοποιεί τις ανάγκες του ανθρώπου να διατηρεί µια οργανωµένη, σταθερή και νοερή αντίληψη του περιβάλλοντος του. Οι πληροφορίες που προέρχονται από την τηλεόραση, από τις εφηµερίδες, από το σχολείο, ενδέχεται να διαµορφώσουν συγκεκριµένες στάσεις, παρόλο που η ευκαιρία να εκφραστούν οι στάσεις µπορεί να µην παρουσιαστεί ποτέ.

Ο τρίτος λειτουργικός ρόλος των στάσεων είναι αυτών ως προεκτάσεων και αξιών του ατόµου. Το αξιοκρατικό σύστηµα του ανθρώπου βασίζεται στο γίνοµαι. Ο Φρόυντ έθεσε το εγώ ως επίκεντρο της αυτοσυνειδησίας. Η αυτοσυνειδησία µας βασίζεται σε συγκεκριµένες ακράδαντες αξίες ή αρχές. Έκδηλο είναι ότι πολλές µας τοποθετήσεις και στάσεις, είναι προεκτάσεις των αξιών µας. Οι αξίες ως προς την σηµασία του γάµου και της οικογένειας ενδέχεται να έχουν προεκτάσεις σε στάσεις προς το διαζύγιο, προς τον σεβασµό των παιδιών, για τους γονείς, κ.λ.π. Η συνεπής έκφραση προς τις αξίες στάσεων του ατόµου δηµιουργεί µια βαθιά ικανοποίηση στο ίδιο.

Ο τέταρτος ρόλος των στάσεων αφορά τους µηχανισµούς άµυνας του εγώ. Σύµφωνα µε την ψυχανάλυση ο ρόλος των µηχανισµών άµυνας είναι η µείωση του άγχους ή των τύψεων συνείδησης, που συνοδεύουν την απειλή του εγώ. Πρέπει να σηµειωθεί ότι οι µηχανισµοί άµυνας λειτουργούν ασυνείδητα.

Η ικανότητα να αναστέλλουμε την παρόρμηση αποτελεί δείκτη συναισθηματικής ευφυΐας

Φανταστείτε ότι είστε τεσσάρων χρόνων και σας γίνεται από κάποιον η ακόλουθη πρόταση: αν περιμένετε ώσπου να τελειώσει τη δουλειά του, θα έχετε δύο λιχουδιές σε αντάλλαγμα αν πάλι δεν μπορείτε να περιμένετε μέχρι τότε, μπορείτε να έχετε μόνο μία, αλλά θα την έχετε αμέσως. Πρόκειται για μια πρόκληση που σίγουρα θέτει σε δοκιμασία την ψυχή κάθε τετράχρονου.

Είναι ο μικρόκοσμος της αιώνιας μάχης μεταξύ της παρόρμησης και του ελέγχου της παρόρμησης, του Εκείνο και του Εγώ, της επιθυμίας και του αυτοελέγχου, της ικανοποίησης και της αναμονής. Σε ποια από τις επιλογές θα καταλήξει το παιδί είναι μια δοκιμασία ουσίας. Παρέχει μια ταχύτατη διάγνωση όχι μόνο του χαρακτήρα του, αλλά και της τροχιάς που το παιδί θα χαράξει σε όλη του τη ζωή.

Ίσως να μην υπάρχει πιο ουσιαστική ψυχολογική δεξιότητα από την αντίσταση στις παρορμήσεις. Βρίσκεται στη ρίζα κάθε συγκινησιακού αυτοελέγχου, από τη στιγμή που όλες οι συγκινήσεις, από την ίδια τους τη φύση, οδηγούν στη μια ή στην άλλη παρόρμηση για δράση. Μην ξεχνάτε ότι το νόημα στη ρίζα της λέξης συγκίνηση είναι η κίνηση. Η ικανότητα να αντισταθούμε σ’ αυτή την παρόρμηση για δράση, να κατασιγάσουμε την αρχόμενη κίνηση, πιθανότατα μεταφράζεται, στο επίπεδο της λειτουργίας του εγκεφάλου, σε αναστολή των μεταιχμιακών σημάτων στον κινητικό φλοιό, παρόλο που μια τέτοια ερμηνεία πρέπει για την ώρα να παραμείνει σε υποθετικό επίπεδο.

Εν πάση περιπτώσει, μια σημαντική μελέτη στην οποία η πρόκληση της καραμέλας τέθηκε σε τετράχρονα παιδιά δείχνει πόσο θεμελιώδης είναι η ικανότητα να συγκρατούμε τις συγκινήσεις και έτσι να χαλιναγωγούμε την ανυπομονησία. Η μελέτη, που ξεκίνησε από τον ψυχολόγο Γουόλτερ Μίσελ κατά τη δεκαετία του 1960 σε ένα νηπιαγωγείο στην πανεπιστημιούπολη του Στάνφορντ με γόνους κυρίως καθηγητών του πανεπιστημίου, απόφοιτων και άλλων υπαλλήλων, παρακολούθησε τα τετράχρονα αυτά παιδιά έως την αποφοίτησή τους από το γυμνάσιο.

Ορισμένα τετράχρονα παιδιά ήταν σε θέση να περιμένουν δεκαπέντε ως και είκοσι ατέλειωτα λεπτά ώσπου να γυρίσει ο υπεύθυνος του πειράματος. Θέλοντας να βοηθήσουν τον εαυτό τους σ’ αυτή την προσπάθεια, σκέπαζαν τα μάτια τους, για να μην είναι καρφωμένα αδιάκοπα στον πειρασμό, ή ακουμπούσαν το κεφάλι τους στα χέρια τους, κουβέντιαζαν με τον εαυτό τους, τραγουδούσαν, έπαιξαν παιχνίδια με τα χέρια και τα πόδια τους, μερικά προσπάθησαν μάλιστα να αποκοιμηθούν. Αυτοί οι θαρραλέοι πιτσιρίκοι πήραν δύο καραμέλες για ανταμοιβή. Άλλοι όμως, πιο παρορμητικοί, άρπαξαν τη μία καραμέλα, δευτερόλεπτα σχεδόν από τη στιγμή που ο υπεύθυνος εγκατέλειπε το δωμάτιο, γιατί δήθεν είχε «δουλειά».

Η διαγνωστική σπουδαιότητα αυτής της στιγμιαίας παρόρμησης ή της υπομονετικής αναμονής έγινε εμφανής μετά από δώδεκα με δεκατέσσερα χρόνια, όταν τα ίδια παιδιά μελετήθηκαν στην εφηβεία τους. Η συναισθηματική και κοινωνική διαφοροποίηση εκείνων που είχαν αρπάξει τη μια καραμέλα, συγκριτικά με τα άλλα που είχαν κάνει υπομονή και ανταμείφθηκαν με τις δύο, ήταν εντυπωσιακή.

Αυτοί που είχαν αντισταθεί στον πειρασμό στα τέσσερά τους χρόνια ήταν κοινωνικά πιο ικανοί ως έφηβοι: προσωπικά πιο αποτελεσματικοί, γεμάτοι αυτοπεποίθηση και σε καλύτερη θέση να αντιμετωπίσουν τις απογοητεύσεις της ζωής. Είχαν λιγότερες πιθανότητες να κλονιστούν σωματικά ή ψυχικά, να μουδιάσουν ή να υποχωρήσουν υπό την επήρεια του στρες, να τρομάξουν ή να αποδιοργανωθούν όταν κάτι τους πίεζε. Δέχονταν τις προκλήσεις και τις αντιμετώπιζαν, αντί να καταθέτουν τα όπλα μπροστά στις δυσκολίες. Είχαν αυτοπεποίθηση και εμπιστοσύνη, ήταν έμπιστοι και αξιόπιστοι. Έπαιρναν πρωτοβουλίες και εφορμούσαν προς νέους ορίζοντες. Και περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, ήταν ακόμα σε θέση να καθυστερήσουν την ανταμοιβή τους για την επίτευξη του σκοπού τους.

Από την άλλη, το ένα τρίτο περίπου από τα παιδιά που άρπαξαν τη μια καραμέλα έτειναν να έχουν λιγότερες τέτοιες ικανότητες, παρουσιάζοντας μια σχετικά πιο διαταραγμένη ψυχική εικόνα. Στην εφηβεία φαίνονταν να απέχουν από τις κοινωνικές επαφές, να είναι ξεροκέφαλοι και αναποφάσιστοι, να απογοητεύονται εύκολα από τις δυσκολίες, να θεωρούν τον εαυτό τους «κακό» ή «ανάξιο», να υποχωρούν ή να ακινητοποιούνται από το στρες, να είναι δύσπιστοι και οργισμένοι επειδή «δεν παίρνουν όσα πρέπει», να είναι επιρρεπείς στη ζήλια και το φθόνο, να αντιδρούν υπερβολικά και με πολύ κακή διάθεση σε ενοχλητικά ερεθίσματα και να εμπλέκονται σε διαφωνίες και τσακωμούς. Αφού πέρασαν τα χρόνια, οι άνθρωποι αυτοί εξακολουθούσαν να μην μπορούν να ελέγξουν την παρόρμησή τους και να κάνουν υπομονή.

Αυτό που στην αρχή της ζωής εμφανίζεται πολύ διακριτικά εξελίσσεται σε μια ευρεία κλίμακα κοινωνικών και συναισθηματικών ικανοτήτων στην πορεία της. Η ικανότητα να αναστέλλουμε την παρόρμηση βρίσκεται στη ρίζα μιας πληθώρας προσπαθειών: από το να αντισταθούμε σε κάποιες τροφές όταν κάνουμε δίαιτα μέχρι να θέσουμε στόχο να πάρουμε το πτυχίο της Ιατρικής. Μερικά παιδιά, ακόμα και σ’ αυτή την ηλικία των τεσσάρων χρόνων, επιβλήθηκαν στα βασικά: μπόρεσαν να αντιληφθούν το ευεργετικό αποτέλεσμα του ελέγχου της παρόρμησης στη συγκεκριμένη κοινωνική περίσταση, να εμποδίσουν την προσοχή τους να εστιαστεί στον πειρασμό που βρισκόταν μπροστά τους και να ξεχαστούν, ενώ δεν έπαυαν να είναι σταθερά προσηλωμένα στο στόχο τους: τις δύο καραμέλες.

Ακόμα πιο εκπληκτικό ήταν το δεδομένο ότι, όταν τα παιδιά του πρώτου τεστ αξιολογήθηκαν πάλι τη χρονιά που τελείωναν το γυμνάσιο, αυτά που σε ηλικία τεσσάρων χρόνων είχαν δείξει υπομονή ήταν πολύ καλύτεροι μαθητές από τα παιδιά που είχαν ενεργήσει παρορμητικά. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των γονιών τους, ήταν καλύτεροι μαθητές, μπορούσαν να περιγράψουν με λόγια τις ιδέες τους, να λειτουργήσουν και να αντιδράσουν σωστά και λογικά, να συγκεντρωθούν, να κάνουν σχέδια και να τα ακολουθήσουν με υπομονή, έδειχναν δε πιο διψασμένοι για μάθηση. Και το πιο εκπληκτικό: είχαν σημαντικά καλύτερους βαθμούς στα τεστ ακαδημαϊκών επιδόσεων (SAT). Το ένα τρίτο των παιδιών που στα τέσσερά τους χρόνια άρπαξαν τη μια καραμέλα είχαν μέσο όρο στα προφορικά 524 και ένα ποσοτικό (ή «μαθηματικό») 528. Το ένα τρίτο των παιδιών που περίμεναν την περισσότερη ώρα είχαν αντίστοιχα μέσους όρους 610 και 652, δηλαδή 210 πόντους διαφορά στη συνολική τους επίδοση

Το πώς τα πηγαίνουν τα παιδιά ηλικίας τεσσάρων ετών σ’ αυτό το τεστ δοκιμασίας της υπομονής είναι δύο φορές πιο σημαντικός δείκτης πρόβλεψης του ποιες θα είναι οι επιδόσεις τους στα τεστ σχολικών επιδόσεων από όσο είναι ο δείκτης νοημοσύνης στην ηλικία των τεσσάρων. Ο ΔΝ είναι ισχυρότερος δείκτης για τα τεστ SAT μόνο αφού τα παιδιά μάθουν να διαβάζουν. Αυτό υποδηλώνει ότι η ικανότητα χαλιναγώγησης της ανυπομονησίας συνεισφέρει ουσιαστικά στο νοητικό δυναμικό, εντελώς ξεχωριστά από τον ίδιο το ΔΝ. (Περιορισμένος της παρόρμησης στην παιδική ηλικία είναι επίσης δείκτης κατοπινής εγκληματικότητας και πάλι περισσότερο από ό,τι ο ΔΝΤ) Όπως θα δούμε στο Πέμπτο Μέρος, ενώ μερικοί ισχυρίζονται ότι ο ΔΝ δεν μπορεί να αλλάξει και ότι γι’ αυτό το λόγο αποτελεί έναν πραγματικό περιορισμό στο δυναμικό ζωής του παιδιού, υπάρχουν άπειρες ενδείξεις ότι συναισθηματικές δεξιότητες, όπως ο έλεγχος των παρορμήσεων και η ακριβής μελέτη μιας κοινωνικής συγκυρίας, μπορούν να διδαχθούν.

Αυτό που περιγράφει ο Γουόλτερ Μίσελ, ο οποίος διεξήγαγε τη μελέτη, με τη μάλλον ατυχή φράση «καθυστέρηση ανταμοιβής επιβεβλημένη εκ των έσω και κατευθυνόμενη προς ένα στόχο» είναι ίσως η πεμπτουσία της συναισθηματικής αυτορρύθμισης: της ικανότητας να αρνούμαστε την παρόρμηση με απώτερο στόχο την εξυπηρέτηση ενός σκοπού, είτε πρόκειται για την ίδρυση μιας επιχείρησης, τη λύση μιας αλγεβρικής εξίσωσης ή την κατάρριψη ενός ρεκόρ. Τα ευρήματά του υπογραμμίζουν το ρόλο της συναισθηματικής νοημοσύνης ως μιας μεταϊκανότητας, προσδιορίζοντας πόσο καλά ή πόσο κακά μπορούν οι άνθρωποι να χρησιμοποιούν τις άλλες νοητικές τους ικανότητες.

ΣΤΩΪΚΟΙ ΚΑΙ ΣΤΩΪΚΙΣΜΟΣ: ΠΡΟΣΩΠΑ - ΚΟΡΝΟΥΤΟΣ

Ο Κορνούτος Λεύκιος Ανναίος (Cornutus Lucius Annaeus, περ. 10 - περ. 80), υπήρξε ένας ακόμη σημαντικός γραμματικός και στωϊκός φιλόσοφος του 1ου μ.α.χ.χ. αιώνος. Εγεννήθη στην πόλη Leptis της Βορείου Αφρικής και υπήρξε διδάσκαλος της Ρητορικής και Φιλοσοφίας στην πόλη της Ρώμης. Μαθητές του ήσαν οι ποιητές Λουκανός και Πέρσιος (βλ.λ.), τα ποιήματα των οποίων επεμελήθη και εξέδωσε μαζί με το έργο του Καίσιου Βάσσου. 

Περί το έτος 65, ο Κορνούτος εξωρίσθη από τον αυτοκράτορα Νέρωνα, αλλά επέτυχε όπως φαίνεται να επιστρέψει στη Ρώμη μετά τον θάνατο του τελευταίου. Συνέγραψε περί Γραμματικής, Ρητορικής, και Φιλοσοφίας, τα τελευταία στην Ελληνική γλώσσα. 

 Σώζεται μία σύντομη θεώρηση της Ελληνικής Θεολογίας, γραμμένη κατά τον τρόπο της μυθικής αλληγορίας, στωϊκής προελεύσεως («ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΑΝ ΠΑΡΑΔΕΔΟΜΕΝΩΝ»). Στα Ελληνικά συνέγραψε επίσης και ένα έργο για τις αριστοτελικές Κατηγορίες. Στα Λατινικά συνέγραψε σχόλια στον Βιργίλιο (αφιερωμένα στον ποιητή Σίλιο Ιταλικό), μία μελέτη για την σχέση της ορθογραφίας με την προφορά (De enuntiatione vel orthografia) και άλλη μία για τα σχήματα της διανοίας (De figuris sententiarum).

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: Ι. ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΛΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

3.3. Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής

Η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα ξεκίνησε ως θεωρία. Ο φιλόσοφος τοποθετείται απέναντι στον κόσμο, τον παρατηρεί και τον ερμηνεύει. Στο πρώτο στάδιο της ανάπτυξής της η φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται για την εσωτερική φύση του ανθρώπου ούτε για τις μορφές της κοινωνικότητάς του. Ο άνθρωπος, όταν αποτελεί αντικείμενο παρατήρησης, αντιμετωπίζεται ως βιολογικό ον, ως μέρος της φύσης, το οποίο διέπεται από την ίδια νομοτέλεια με τα άλλα φυσικά όντα. Η συμβολή της φιλοσοφίας στην ανθρώπινη γαλήνη και ευτυχία είναι μόνο έμμεση: η βοήθειά της περιορίζεται στην εξοικείωση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον, αφού η φύση είναι λιγότερο απειλητική όταν είναι έλλογη. Για τα πάθη όμως του ανθρώπου, για τις εσωτερικές του αντιφάσεις, για τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους, η ποίηση και η θρησκεία εξακολουθούν να έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία από τη φιλοσοφία. Κατά μία έννοια, η ανθρώπινη ψυχή δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί από τους φιλοσόφους.

Το νέο στοιχείο που φέρνει ο Πυθαγόρας στην ελληνική σκέψη είναι η σύλληψη της φιλοσοφίας ως τρόπου ζωής. Η φιλοσοφική μύηση δεν είναι απλώς εισαγωγή σε ένα θεωρητικό σύστημα, είναι ολοκληρωτική ψυχική μεταστροφή, στράτευση σε έναν νέο τρόπο ζωής. Στη διδασκαλία του Πυθαγόρα η έμφαση δίνεται στο βιωματικό στοιχείο και όχι στο γνωστικό. Γι᾽ αυτό η φιλοσοφία δεν μπορεί να καλλιεργηθεί σε απομόνωση: απαιτεί την ένταξη σε μια ομάδα ομοϊδεατών και ὁμακόων (που ακούν τα ίδια διδάγματα), σε μια αδελφότητα με αυστηρή ιεραρχία και κοινοκτημοσύνη αγαθών, όπου δεσπόζει η μορφή του δασκάλου και μύστη. Η κοινότητα των Πυθαγορείων είναι κλειστή: ο κανόνας της σιωπής προστατεύει τα κοινά δόγματα από τα βέβηλα αφτιά των αμύητων. Σιωπή επιβάλλεται και στα νέα μέλη της κοινότητας κατά την περίοδο της μαθητείας τους, που κρατά πέντε χρόνια, ωσότου αποκτήσουν το δικαίωμα της εισόδου στον ενδότερο κύκλο των μυημένων και το πλεονέκτημα της προσωπικής επαφής με τον Πυθαγόρα.

Η συμπεριφορά ενός Πυθαγορείου καθορίζεται από ένα σύνολο προτρεπτικών και απαγορευτικών κανόνων, που καλύπτουν ποικίλες πλευρές της καθημερινής ζωής. Πρόκειται για τα πυθαγόρεια «ακούσματα», για προφορικές δηλαδή εντολές και αφορισμούς που αποστηθίζονταν από τα μέλη της κοινότητας και συνέβαλλαν στην ενιαία στάση τους. Τα περισσότερα «ακούσματα» καθορίζουν κανόνες αποχής: «Μην τρως κουκιά,» «Μη σηκώνεις ό,τι πέφτει από το τραπέζι,» «Μην τεμαχίζεις το ψωμί,» «Μην αγγίζεις άσπρο κόκορα.» Άλλα πάλι θυμίζουν λαϊκά γνωμικά: «Μη σκαλίζεις τη φωτιά με το μαχαίρι,» «Μη μαδάς το στεφάνι,» «Μην παραβιάζεις τη ζυγαριά.» Μια τρίτη τέλος κατηγορία δίνει επιγραμματικές απαντήσεις σε κρίσιμες ερωτήσεις: «Τι είναι το πιο σοφό; Ο αριθμός.» «Τι είναι το πιο δίκαιο; Το να θυσιάζεις.» «Τι είναι το πιο ωραίο; Η αρμονία.» Τα «ακούσματα» ονομάζονταν και «σύμβολα», γιατί, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα που παραθέσαμε, κατά κανόνα έχουν αλληγορική σημασία και δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανείς τον πραγματικό σκοπό της επιβολής τους. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η τήρηση αυτών των εντολών ενίσχυε την εσωτερική συνοχή των πυθαγόρειων κοινοτήτων.

Ποιο μπορεί να ήταν το κίνητρο ενός νέου για να υιοθετήσει τον τρόπο ζωής των Πυθαγορείων; Το κίνητρο αυτό πρέπει να ήταν ισχυρό, γιατί μόνο έτσι εξηγείται η γρήγορη ανάπτυξη και η μακροβιότητα των πυθαγόρειων κοινοτήτων. Η ιστορική πείρα δείχνει ότι μόνο η θρησκευτική ανησυχία μπορεί να προκαλέσει τόσο άμεση και ολοκληρωτική μεταστροφή. Η διανοητική περιέργεια, αν δεν συνδυαστεί με κάποιας μορφής αποκαλυπτική γνώση που διασφαλίζει την ευτυχία ή τη σωτηρία του ατόμου, δεν μπορεί να λειτουργήσει ως συνεκτικός ιστός μιας κλειστής κοινότητας ομοϊδεατών. Η πυθαγόρεια αδελφότητα έχει χαρακτηριστικά θρησκευτικής αίρεσης και τα μέλη της ακολουθούν καθορισμένους κανόνες λατρευτικής πρακτικής. Ο ίδιος ο Πυθαγόρας ενσαρκώνει για τους οπαδούς του τη μορφή ενός «θείου ανδρός». Του αποδίδονται θεϊκή καταγωγή (λέγεται ότι ήταν γιος του υπερβορείου Απόλλωνα) και υπερφυσικές ικανότητες. Έλεγαν ότι ήταν σε θέση να εμφανίζεται σε πολλά μέρη ταυτοχρόνως, ότι προφήτευε το μέλλον, επικοινωνούσε με τα ζώα και έκανε θαύματα. Ο θρύλος της μυθιστορηματικής ζωής του Πυθαγόρα θα πρέπει να καλλιεργήθηκε από τον ίδιο και να συντηρήθηκε από τους επιγόνους του, προκειμένου να έχουν τα νέα μέλη των πυθαγόρειων ομίλων ένα πρακτικό πρότυπο μίμησης.

Ο Πυθαγόρειος επιζητεί τη διαφοροποίησή του από τους συνηθισμένους ανθρώπους. Είναι ηθικολόγος, υπερασπιστής των καθιερωμένων ηθικών αξιών, όπως ο σεβασμός της οικογένειας, η απαγόρευση της μοιχείας, η ευσέβεια και η πιστή τήρηση του τελετουργικού της θρησκείας - αλλά αυτό δεν αρκεί. Η διαφοροποίηση επιτυγχάνεται με τον ομαδικό τρόπο ζωής, που στηρίζεται στην προβολή της φιλίας, της αλληλεγγύης και της κοινοκτημοσύνης. Επιτυγχάνεται όμως κυρίως με την υιοθέτηση ενός ασκητικού ιδεώδους: η μύηση στην πυθαγόρεια φιλοσοφία είναι μια διαδικασία κάθαρσης, μια πορεία εξαγνισμού της ψυχής, απελευθέρωσης από τις ανάγκες και τις δεσμεύσεις του σώματος. Αυτό μαρτυρούν οι απαγορεύσεις που επιβάλλονται στα μέλη της πυθαγόρειας κοινότητας σχετικά με τη διατροφή, τις λατρευτικές πρακτικές και την καθημερινή συμπεριφορά τους. Παρά την ανομοιογένειά τους, οι απαγορεύσεις αυτές αναδεικνύουν τη διαφορετική μοίρα του σώματος και της ψυχής.