Τρίτη 14 Σεπτεμβρίου 2021

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Οἰδίπους Τύραννος (190-215)

190 Ἄρεά τε τὸν μαλερόν, ὃς [στρ. γ]
νῦν ἄχαλκος ἀσπίδων
φλέγει με περιβόατος ἀντιάζων,
παλίσσυτον δράμημα νωτίσαι πάτρας
ἄπουρον, εἴτ᾽ ἐς μέγαν
195 θάλαμον Ἀμφιτρίτας
εἴτ᾽ ἐς τὸν ἀπόξενον ὅρμων
Θρῄκιον κλύδωνα·
τέλει γάρ, εἴ τι νὺξ ἀφῇ,
τοῦτ᾽ ἐπ᾽ ἆμαρ ἔρχεται·
200 τόν, ὦ ‹τᾶν› πυρφόρων
ἀστραπᾶν κράτη νέμων,
ὦ Ζεῦ πάτερ, ὑπὸ σῷ φθίσον κεραυνῷ.

Λύκει᾽ ἄναξ, τά τε σὰ χρυ- [ἀντ. γ]
σοστρόφων ἀπ᾽ ἀγκυλᾶν
205 βέλεα θέλοιμ᾽ ἂν ἀδάματ᾽ ἐνδατεῖσθαι
ἀρωγὰ προσταθέντα, τάς τε πυρφόρους
Ἀρτέμιδος αἴγλας, ξὺν αἷς
Λύκι᾽ ὄρεα διᾴσσει·
τὸν χρυσομίτραν τε κικλήσκω,
210 τᾶσδ᾽ ἐπώνυμον γᾶς,
οἰνῶπα βάκχον, εὔιον
Μαινάδων ὁμόστολον,
πελασθῆναι φλέγοντ᾽
ἀγλαῶπι ‹. . .›
215 πεύκᾳ ᾽πὶ τὸν ἀπότιμον ἐν θεοῖς θεόν.

***
Ο Άρης του χαμού χωρίς ασπίδες χάλκινες [στρ. γ]
θανάτου σέρνοντας βοή με πυρπολεί.
Δώσε να δω τα νώτα του· να πάρει φύσημα
γοργό· τα σύνορα της χώρας να περάσει,
στης Αμφιτρίτης να χωθεί τις αρμυρές σπηλιές
ή να χαθεί στις αφιλόξενες ακτές της Θράκης,
στο μάτι του κυκλώνα.
Όσα τις νύχτες ατέλειωτα μένουν
οι μέρες έρχονται και τα τελειώνουν.
200 Συ που κατέχεις 
την ισχύ της πυρωμένης αστραπής,
πατέρα Δία, ρίξε τον κεραυνό σου
κατακέφαλα και αφάνισέ τον.

Άναξ Απόλλων Λύκειε, [αντ. γ]
αδάμαστα τα βέλη σου σφυρίζοντας να φεύγουν
απ᾽ τη χρυσή χορδή και προστασίας αρωγή
να μας παρέχουν· μαζί και της Αρτέμιδος
η πυροφόρα λάμψη της λαμπάδας
που την κρατεί και κυνηγά στα όρη της Λυκίας.
210 Καλώ τον πολιούχο της χώρας, τον Βάκχο,
που έχει την μέθη στα μάτια, στην κεφαλή
διάδημα, το χορευτή, αυτόν που στα βουνά
οδοιπορεί με τις Μαινάδες,
λαμπρός στην όψη σύμμαχος
με το φλεγόμενο δαδί να πυρπολήσει
έναν θεό που στων θεών τη σύναξη τιμή δεν έχει.

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, 11. Έννοιες και αρχές

11.6. Η αρετή


Η ἀρετή στα ομηρικά έπη αναφέρεται καταρχήν σ' ένα σύνολο χαρακτηριστικών τα οποία μοιράζονται οι ἀγαθοί και οι ἄριστοι. Στα χαρακτηριστικά αυτά περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, η πολεμική ικανότητα, το γενναίο φρόνημα, η ευγενική καταγωγή, το γόητρο και ο πλούτος, η πνευματική δύναμη, ακόμη και η ομορφιά. Η σύνδεση της έννοιας ἀρετή με τους ἀγαθούς και τους ἀρίστους προκύπτει και από το ότι η ρίζα του ουσιαστικού ἀρ- σχετίζεται ετυμολογικά με τον συγκριτικό και υπερθετικό βαθμό του επιθέτου ἀγαθός: ἀρείων και ἄριστος.

Μια βασική διαφορά της αρετής στον Όμηρο σε σχέση με τις μεταγενέστερες σημασίες της είναι ότι δεν αποτελεί επίκτητη ιδιότητα, αλλά εμφανίζεται σχεδόν ως έμφυτο χαρακτηριστικό των ἀγαθῶν και των ἀρίστων, όπως η δύναμη ή η ομορφιά τους. Εξάλλου, η ομηρική αρετή δεν περιορίζεται στους ανθρώπους. Η αρετή, για παράδειγμα, του αλόγου είναι η ταχύτητα των ποδιών του, της γης η γονιμότητά της, του δούλου η αφοσίωση στον κύριό του. Γενικότερα, οτιδήποτε ταιριάζει ή ανήκει στον ρόλο που προορίζεται να εκτελέσει ένας ήρωας (ένα ζώο ή κάποιο πράγμα) σε μια δεδομένη περίσταση μπορεί να εξονομάζεται ως ἀρετή.

Στα πολεμικά συμφραζόμενα της Ιλιάδας η αρετή παίρνει πιο ειδική σημασία. Είναι μια μορφή ανωτερότητας και υπεροχής και συνδέεται κυρίως με την ανδρεία των πολεμιστών και οτιδήποτε περιέχεται ή συντελεί σ' αυτήν. Αντιπροσωπευτικά είναι τα περιεχόμενα της πολεμικής αρετής που παρουσιάζει με έπαρση ο Έκτορας στη μονομαχία του με τον Αίαντα (Η 236-243): επιδέξιος χειρισμός της ασπίδας· εφόρμηση στη γενικευμένη σύγκρουση, όπου ο πολεμιστής τρέπει σε φυγή, έφιππος ή και πεζός, τους αντιπάλους με τα άρματά τους· ικανότητα στη μάχη εκ του συστάδην με χτυπήματα στα φανερά συνοψίζουν τις δεξιότητες του ήρωα στον χορό του πολέμου.

Η τυπική φράση «κάθε λογής ανδρεία» (παντοίη ἀρετή) καλύπτει συχνά τις ικανότητες που οφείλει να επιστρατεύσει ο ήρωας στο πεδίο της μάχης. Έτσι ο Αχιλλέας, εκδικούμενος τον θάνατο του Πατρόκλου, λίγο πριν εξοντώσει τον Έκτορα με την ύπουλη υποστήριξη της Αθηνάς, τον προκαλεί να επιστρατεύσει κάθε είδους πολεμική αρετή που κατέχει ως κονταρομάχος και γενναίος πολεμιστής (Χ 268-272):

Θυμήσου κάθε λογής τέχνη [παντοίης ἀρετῆς] που ξέρεις στον πόλεμο, γιατί τώρα σου χρειάζεται πάρα πολύ να είσαι κονταρομάχος και πολεμιστής γεμάτος τόλμη. Δεν έχεις τώρα πια γλιτωμό, τώρα δα η Παλλάδα Αθηνά θα σε σκοτώσει με το δόρυ μου, τώρα θα πληρώσεις όλα μαζί τα βάσανα των συντρόφων μου, που τους σκότωσες, όταν ξεφρένιαζες με το κοντάρι σου.

Στην Ιλιάδα προέχει η πολεμική αρετή, η παλληκαριά του Αχιλλέα· ακριβέστερα η δραματοποίησή της, επειδή, για όσο διάστημα ο ήρωας έχει αποσυρθεί για λόγους τιμής από τη μάχη, η αρετή του γίνεται πρόβλημα για τους συμπολεμιστές και την κοινότητά του. Στην ενδέκατη ραψωδία ο Έκτορας με τους Τρώες έχουν πλησιάσει επικίνδυνα τα πλοία των Αχαιών. Ο Αχιλλέας, βλέποντας από το πλοίο του τον Νέστορα να μεταφέρει με το άρμα του στο στρατόπεδο των Αχαιών πληγωμένο τον Μαχάονα, στέλνει τον Πάτροκλο στη σκηνή του γέροντα, για να εξακριβώσει την ταυτότητά του. Ο Νέστορας βρίσκει τότε την ευκαιρία να διηγηθεί στον Πάτροκλο τα δικά του παλιά, ένδοξα κατορθώματα, που είχαν ως στόχο τη θυσία του για τους συμπολεμιστές και την κοινότητά του. Η στάση αυτή του γέροντα βασιλιά συγκρίνεται με την εγωκεντρική του Αχιλλέα (Λ 760-764):

και όλοι δόξαζαν από τους θεούς το Δία και από τους ανθρώπους το Νέστορα. Τέτοιος ήμουν, αν ήμουν καμιά φορά, ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Αχιλλέας όμως θέλει μονάχος να χαίρεται την παλληκαριά του [ἀρετῆς]. Νομίζω πως κι αυτός πολύ θα κλάψει αργότερα, όταν χαθεί ο στρατός.

Όταν ο γέροντας λέει πως «ο Αχιλλέας θέλει μονάχος να χαίρεται την παλληκαριά του», εννοεί ότι ο ήρωας, καθώς απέχει από τη μάχη για λόγους προσωπικής τιμής, κρατάει την πολεμική αρετή για τον εαυτό του, αφαιρώντας όμως έτσι την αξία της, που συνδέεται με τη θυσία για το σύνολο. Για τον Νέστορα η αρετή αξίζει όχι τόσο όταν την κατέχει κάποιος αλλά όταν τη χρησιμοποιεί για τους άλλους. Ο Αχιλλέας όμως, όπως λέει στην αρχή της διήγησής του ο Νέστορας, παρά το ότι είναι γενναίος, δεν νοιάζεται για τους Αχαιούς ούτε τους λυπάται (Λ 664-665).

Εξάλλου, η παρατεινόμενη αποχή του Αχιλλέα από τις τάξεις των συμπολεμιστών του αναιρεί την εκπλήρωση μιας διπλής εντολής που έδωσε ο γέροντας Πηλέας στον γιο του κατά την αναχώρησή του στην Τροία. Η πρώτη, την οποία ανακαλεί ο Νέστορας στον Πάτροκλο, είναι καθαρά ανταγωνιστική και σχετίζεται με την αριστεία που πρέπει να δείχνει ο Αχιλλέας στο πεδίο της μάχης (Λ 784): να είναι πάντα πρώτος στην παλληκαριά [αἰὲν ἀριστεύειν] και να τους ξεπερνάει όλους.

Η εντολή αυτή αχρηστεύεται στην πράξη, εφόσον ένας πολεμιστής χρειάζεται να μάχεται με τους αντιπάλους του για να διακριθεί. Η δεύτερη εντολή, την οποία θυμίζει ο γέροντας Φοίνικας στον Αχιλλέα, είναι συνεργατική (φιλοφροσύνη ονομάζεται) και αναφέρεται στους ήπιους τρόπους με τους οποίους πρέπει να συμπεριφέρεται ο ιλιαδικός ήρωας απέναντι στους συμπολεμιστές του (I 255-258):

εσύ να συγκρατείς τη δυνατή ορμή σου μέσα στο στήθος· ο γλυκός τρόπος [φιλοφροσύνη] είναι πιο καλός. Σταμάτα τα μαλώματα που φέρνουν κακό, για να σε τιμούν πιο πολύ και οι νέοι και οι γέροι από τους Αργείους.

Με την ανένδοτη στάση του ο Αχιλλέας κάθε άλλο παρά φιλόφρονα διάθεση δείχνει απέναντι στους συμπολεμιστές του. Στην εξέλιξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας η εγωκεντρική, κατά κάποιον τρόπο, αρετή του Αχιλλέα προκαλεί ακόμη και την έκρηξη του Πατρόκλου, ο οποίος τον αποκαλεί αἰναρέτην («που δείχνει τη δύναμη του στο κακό», Π 31), ενώ τις ολέθριες συνέπειες της οργής του τις συνειδητοποιεί καθυστερημένα ο ίδιος ο χολωμένος ήρωας. Μετά τον θάνατο του Πατρόκλου, ο Αχιλλέας, επιβεβαιώνοντας τα λόγια του Νέστορα, αυτοκατηγορείται «άχρηστο βάρος της γης» (Σ 104), επειδή με τη στάση του δεν μπόρεσε να σώσει ούτε τον αγαπητό του φίλο ούτε τον λαό των Αχαιών από το μένος του θείου Έκτορα. Αποτέλεσμα, ο ἄριστος των Αχαιών να αποτελεί πηγή συμφοράς για τους συμπολεμιστές του, επιβεβαιώνοντας έτσι την αναφορά του ποιητή στο προοίμιο της Ιλιάδας (Α 1-5) σχετικά με τις ολέθριες συνέπειες που προκάλεσε η οργή του Αχιλλέα και στους συμπολεμιστές του Αχαιούς.

Με τον θάνατο του Πατρόκλου από τον Έκτορα, ο Αχιλλέας επιστρέφει στη μάχη για να σπείρει τον όλεθρο και στους Τρώες. Αλλά ακόμη και τότε ο ήρωας δεν μάχεται τόσο για λογαριασμό των Αχαιών, αλλά, κυριευμένος από το πάθος της βίας, πασχίζει να σβήσει τη δίψα του για εκδίκηση.

Στην Οδύσσεια, ο βασικός πρωταγωνιστής της εμφανίζεται κατ' αρχάς με όλα τα χαρακτηριστικά της πολεμικής αρετής, που διακρίνουν τους ήρωες της Ιλιάδας. Η φήμη και δόξα που κερδίζει ο ήρωας με την άλωση της Τροίας έχει διαδοθεί και στην Ιθάκη. Απελπισμένη η Πηνελόπη για την εξαφάνιση του άντρα της, ανακαλεί τις διάσημες αρετές του, λέγοντας προς τις δούλες της (δ 724-726 = 814-816):

Έχασα πρώτα περίλαμπρο άντρα, λιονταριού καρδιά,
μ᾽ όλες τις αρετές του κόσμου [παντοίῃς ἀρετῆσι] στολισμένο, στους Δαναούς
περίφημο, με τη μεγάλη δόξα του απλωμένη
και μέσα στο Άργος και πέρα στην Ελλάδα.


Ωστόσο, στον κύκλο των μεταπολεμικών περιπλανήσεων, η παραδοσιακή πολεμική αρετή του Οδυσσέα (στα λόγια και στα έργα), επαυξάνεται με τη μῆτιν (την πολύτροπη ευφυΐα), χάρη στην οποία ο πολυμήχανος ήρωας μπορεί να επιβιώνει δαμάζοντας την ωμή βία των αντιπάλων του. Παράδειγμα το πολεμικό επεισόδιο με τον Πολύφημο, το οποίο υπενθυμίζει ο αρχηγός στους εταίρους του ενόψει του κινδύνου που διαγράφεται για τον νόστο κατά το πέρασμα από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη (μ 208-213):

Ω φίλοι, άμαθοι δεν είμαστε θαρρώ στις τόσες συμφορές·
και σίγουρα δεν είναι αυτό το μεγαλύτερο κακό, όπως εκείνο
όταν ο Κύκλωπας, άγρια και βίαια, μας έκλεισε
μες στη βαθιά σπηλιά του.
Κι όμως, το ξέρετε, με τη δική μου αρετή, τη γνώση, το μυαλό,
γλιτώσαμε από κει - θα τα θυμόσαστε φαντάζομαι κι αυτά μια μέρα!
Λοιπόν, ελάτε τώρα, θάρρος, σ᾽ ό,τι σας πω ας δείξουμε όλοι υπακοή.


Από την άλλη μεριά, η αρετή της γυναίκας στην Οδύσσεια περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά εκείνα που την αναδεικνύουν ως αποτελεσματική σύζυγο. Σ' αυτά συγκαταλέγονται το «φρόνιμο» μυαλό και ό,τι συντελεί στη γοητεία της, στην ομορφιά της. Γι' αυτό και η Πηνελόπη λέει στον μεταμορφωμένο ξένο της Οδυσσέα ότι, από τότε που ο σύζυγός της έφυγε στην Τροία, έχασε τη γυναικεία αρετή της (τ 124-126):

Ξένε, σ᾽ εμένα τα χαρίσματα [ἀρετήν], την ομορφιά, το ανάστημα,
όλα τα χάλασαν οι αθάνατοι, τη μέρα εκείνη που αποφάσισαν
το Ίλιο οι Αργείοι να πατήσουν - μαζί τους ο Οδυσσέας έφυγε,
το ταίρι το δικό μου.


Όμως, μετά τη μνηστηροφονία, ο δολοφονημένος Αγαμέμνονας επαινεί από τον Άδη την αρετή τόσο του Οδυσσέα όσο και κυρίως της Πηνελόπης (ω 192-197):

Καλότυχε γιε του Λαέρτη, Οδυσσέα πολύτεχνε,
είχες την τύχη εσύ ταίρι σου ν' αποκτήσεις μ᾽ αρετή μεγάλη·
άψογη η Πηνελόπη, του Ικαρίου η κόρη, με φρόνημα αγαθό,
ποτέ τον Οδυσσέα δεν λησμόνησε, ομόκλινό της σύζυγο
.

Γι᾽ αυτό και δεν θα σβήσει η ενάρετή της δόξα.

Το ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι μόνο η έξαρση της αρετής της Πηνελόπης, η οποία κατοχυρώνει το κλέος της, την αθάνατη φήμη της στις μελλούμενες γενιές. Εξάλλου, ένας δολοφονημένος από τη σύζυγό του βασιλιάς, όπως ο Αγαμέμνονας, που είχε άδοξο νόστο, έχει κάθε λόγο να καλοτυχίζει και να επαινεί το συζυγικό αντιπαράδειγμα του οίκου της Ιθάκης. Εντυπωσιάζει κυρίως εδώ το στοιχείο της «συναγωνιστικής αμοιβαιότητας» που μοιράζονται μέσω της αρετής τους οι σύζυγοι, καθώς επαινούνται με τέτοιον τρόπο, ώστε ο ένας να φαίνεται ότι χρωστά την αρετή του στον άλλον. Ειδικότερα, η «μεγάλη αρετή» αφορά τόσο τον Οδυσσέα, ο οποίος, με την πολυμήχανη σκέψη και δράση του, διεκπεραίωσε την τοξοβολία-μνηστηροφονία επανακτώντας τη γυναίκα του, όσο και την Πηνελόπη, που με την επινόηση και την εφαρμογή του σχεδίου της τοξοθεσίας, συντέλεσε στην εξόντωση των μνηστήρων και στην εδραίωση του νόστου του άντρα της.

Η φιλία είναι η πιο έντιμη εκδοχή της αγάπης

Η φιλία είναι φιλία όταν ο ένας φίλος γίνεται καθαρός, τίμιος καθρέφτης για τον άλλο.

Όχι τα νερά μιας μεθυσμένης λίμνης που, όπως με τον Νάρκισσο, σου επιστρέφει ερωτεύσιμο το είδωλό σου.

Υπάρχουν πολλοί από μας που μια τέτοια μεθυσμένη λίμνη αναζητούν ως φιλία. Διαλέγουν «φίλους» που τους κολακεύουν, που τους επιβεβαιώνουν κόμπλεξ ανωτερότητας, προκειμένου να λησμονούν κόμπλεξ κατωτερότητας. Που τους χαϊδεύουν τα αυτιά, όπως σε μια μισοκοιμισμένη νωθρή γάτα. Που τους επιστρέφουν ως είδωλο μια ψευδή, κολακευτική αντανάκλαση.

Εξαγοράζουν «φίλους» ακριβώς γι’ αυτό. Υπάρχει εδώ συναλλαγή, αλλά συναλλαγή όχι φανερή και δηλωμένη όπως στο εμπόριο, αλλά μασκαρεμένη και απόκρυφη. Δήθεν αισθήματα καλύπτουν συμφέροντα υλικά και συμφέροντα ψυχολογικά.

Η λύσσα για κολακεία είναι τόσο σαρωτική που έχει γκρεμίσει αυτοκρατορίες, έχει γελοιοποιήσει ισχυρότατες προσωπικότητες. Η ανασφάλεια της εξουσίας μεταμορφώνει τον έξυπνο σε ηλίθιο. Με δυο γείτονες μεσοαστικής πολυκατοικίας, μπορούν να παίζονται τα ίδια πάθη και ανάγκες στη σκακιέρα των δήθεν φιλικών σχέσεων.

Αναζητώντας κάποτε γιατί νιώθω πάντα μου τόσο όμορφα και άνετα κοντά σε αγαπημένο φίλο, του φώναξα με ενθουσιασμό, όταν επιτέλους το ανακάλυψα: «Κοντά σου είμαι ο εαυτός μου! Γίνομαι ο εαυτός μου απλά. Δε μου συμβαίνει εύκολα αυτό».

Ακούγεται κοινότοπο, αλλά για μένα ήταν μια σπουδαία αποκάλυψη. Αποκάλυψη; Ανακάλυψη; Τι ευτυχισμένη ειρήνη, λοιπόν, να μας επιτρέπει ο άλλος να είμαστε αυτός που όντως είμαστε! Αλλιώς κουραζόμαστε, θυμώνουμε. Τίποτα δεν κουβαλάει τόσο άγχος όσο η προσποίηση, η αγωνία να είμαστε αυτό που δεν είμαστε. Καμιά καταπίεση και καμιά αυτοκαταπίεση δεν είναι περισσότερο αποπνικτική.

Η φιλία είναι η πιο έντιμη εκδοχή της αγάπης. Γι’ αυτό και είναι τόσο στιλπνή, τόσο ικανοποιητική. Σαν χιόνι αφράτο, φρέσκο και πεντακάθαρο, προβάλλει αμέσως κάθε σκουπιδάκι που πέφτει πάνω της, κάθε βρόμικο βήμα. Πηγαίνουμε προς αυτήν από ηθικό ανάστημα και για ηθικό ανάστημα. Από γενναιόδωρη και θαρραλέα ωριμότητα. Ακόμη και τα μικρά παιδιά, στις πραγματικές φιλίες τους φέρονται ώριμα, ασκούνται και παιδαγωγούνται απ’ της φιλίας τις αξιώσεις.

Κρίσιμες δεξιότητες για τη σημερινή νεολαία στην εποχή μας

Τα παιδιά και οι ενήλικες πρέπει να αναπτύξουν έξι σημαντικές δεξιότητες για να μπορέσουν να επιτύχουν στη σύγχρονη παγκόσμια οικονομία.

Αυτή η ιδέα προέρχεται από δύο καθηγήτριες στις ΗΠΑ, την καθηγήτρια της ψυχολογίας Kathy Hirsh-Pasek & την ειδική στην ψυχολογία των παιδιών Roberta Golinkoff που μελέτησαν πώς μαθαίνουν οι άνθρωποι, και έγραψαν ένα βιβλίο: “Becoming Brilliant: What Science Tells Us About Raising Successful Children.”

Οι καθηγήτριες υποστηρίζουν ότι πρέπει να αλλάξουν τα εκπαιδευτικά συστήματα πολλών χωρών σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων και των ΗΠΑ. Λένε ότι τα σύγχρονα σχολεία πρέπει να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αναπτύξουν ένα ευρύτερο σύνολο δεξιοτήτων εκτός από την απλή ανάγνωση και τα μαθηματικά. Όλες αυτές οι δεξιότητες ξεκινούν με το Αγγλικό γράμμα C.

Αυτές είναι:

★ Συνεργασία (Collaboration) : η ικανότητα να συνεργάζεστε με άλλους, να έχετε κοινωνικό-συναισθηματικό έλεγχο και να σχηματίζετε κοινότητες.

★ Επικοινωνία (Communication) ν: η ικανότητα ανάπτυξης ισχυρών δεξιοτήτων ανάγνωσης, γραφής, ακρόασης και γλώσσας.

★ Περιεχόμενο (Content) : Οι ικανότητες σε διάφορους θεματικούς τομείς, αλλά και στο να μαθαίνουμε πως να μαθαίνουμε (η εκμάθηση της μάθησης).

★ Κριτική σκέψη (Critical thinking) : η ικανότητα να συλλέγουμε πληροφορίες με έξυπνο τρόπο και να ζυγίζουμε αν είναι σωστά τα αποδεικτικά στοιχεία τους.

★ Δημιουργική καινοτομία (Creative innovation) : η ικανότητα χρήσης των πληροφοριών με νέους τρόπους και την επίλυση προβλημάτων.

★ Εμπιστοσύνη (Confidence) : η ικανότητα να μαθαίνουμε από την αποτυχία και πως να επιμένουμε να λύσουμε ένα πρόβλημα.

Με αυτές τις δεξιότητες, παιδιά και ενήλικες μπορούν να λειτουργήσουν καλύτερα στον 21ο αιώνα, λένε οι δύο συγγραφείς.

╰┈➤ Τι είναι επιτυχία στην εκπαίδευση;

Ως πρώτο βήμα, η Hirsh-Pasek προτείνει να επανεξετάσουμε τι σημαίνει επιτυχία στην εκπαίδευση. Λέει ότι η περισσότερη εκπαίδευση επικεντρώνεται επί του παρόντος στην ανάγνωση, τη γραφή και τα βασικά μαθηματικά. Το αποτέλεσμα είναι, υποστηρίζει, πολλοί άνθρωποι να βλέπουν την εκπαιδευτική επιτυχία με στενό τρόπο: μια καλή βαθμολογία σε ένα τεστ ανάγνωσης ή μαθηματικών.

Ένα πρόβλημα με αυτήν την άποψη είναι ότι τα παιδιά μαθαίνουν να είναι παπαγάλοι και όχι άνθρωποι. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι μαθαίνουν να απομνημονεύουν και να επαναλαμβάνουν, αλλά δεν μαθαίνουν να σκέφτονται δημιουργικά, να βρίσκουν πληροφορίες ή να συνεργάζονται.

Γι΄ αυτό, η Hirsh-Pasek θέλει να ορίσει την εκπαιδευτική επιτυχία με ευρύτερο τρόπο. Υποστηρίζει ότι η εκπαίδευση πρέπει να στοχεύει στην ανάπτυξη ανθρώπων που θα είναι οι δημιουργοί, οι συνεργάτες και οι πολίτες του μέλλοντος.

╰┈➤ Πώς όμως μαθαίνουν οι άνθρωποι;

Η Hirsh-Pasek και η συν-συγγραφέας του βιβλίου, Roberta Golinkoff, λένε ότι εμπνεύστηκαν από τις αλλαγές στην εκπαίδευση στον Καναδά και σε μερικές άλλες χώρες. Αποφάσισαν λοιπόν να μελετήσουν την επιστήμη της μάθησης.

Με άλλα λόγια, αντί να σκεφτούν πώς διδάσκουν καλύτερα οι δάσκαλοι, προσπάθησαν να σκεφτούν πώς μαθαίνουν καλύτερα οι μαθητές.

Η Hirsh-Pasek περιγράφει τι βρήκαν.

“Το πιο σημαντικό πράγμα στη μάθηση, ειδικά στη γλώσσα, αλλά ακόμη και σε άλλα πράγματα, είναι να έχετε μια καλή σχέση με το άτομο από το οποίο μαθαίνουμε. Είμαστε άνθρωποι και το επικοινωνιακό μας πλεονέκτημα ως άνθρωποι είναι να είμαστε κοινωνικά πλάσματα. ”

Η ιδέα, λέει η Hirsh-Pasek, είναι η εξής: Τα ανθρώπινα όντα δεν θα είναι ποτέ σε θέση να απομνημονεύσουν πληροφορίες όσο ένας υπολογιστής.

Αυτό που κάνουν καλά οι άνθρωποι είναι να δουλεύουν μαζί σε ομάδες ή να συνεργάζονται. Άλλωστε, είμαστε κοινωνικά πλάσματα.

Γι’ αυτό η Hirsh-Pasek λέει ότι η συνεργασία είναι το σημείο εκκίνησης για την ανθρώπινη μάθηση. Η συνεργασία είναι επίσης μια πολύ επιθυμητή δεξιότητα τόσο σε δουλειές του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα.

╰┈➤ Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε;

Μερικά καλά νέα είναι ότι οι άνθρωποι μπορούν να οικοδομήσουν τις δεξιότητές τους της συνεργασίας – καθώς και τις άλλες δεξιότητες που συνιστούν οι συγγραφείς – καθ ‘όλη τη διάρκεια της ζωής τους.

Η Hirsh-Pasek συνιστά στους μαθητές να αξιολογήσουν τον εαυτό τους για να καταλάβουν τι ικανότητες έχουν. Αναρωτηθείτε: πόσο καλά μπορώ να συνεργαστώ με άλλους; Πόσο καλά επικοινωνώ; Σκέφτομαι κριτικά; Πόσο πρόθυμος είμαι να κάνω λάθη;

Εάν πρέπει να ενισχύσετε μια ικανότητα, το πιο σημαντικό πράγμα που πρέπει να κάνετε είναι να εξασκηθείτε, υποστηρίζει η Hirsh-Pasek.

«Δεν θα γίνεις ποτέ καλύτερος στην ομιλία αν δεν κάνεις ομιλίες. Δεν θα γίνεις ποτέ καλύτερος στα γαλλικά, δεν θα γίνεις ποτέ καλύτερος στα κινέζικα, αν δεν τα εξασκήσεις! Και αν δεν έχεις άλλο άτομο μαζί για να τα εξασκήσεις ».

Έτσι, εάν θέλετε να βελτιώσετε τις δεξιότητές σας στα αγγλικά, σκεφτείτε τρόπους με τους οποίους μπορείτε να αναπτύξετε σχέσεις με τον καθηγητή των αγγλικών σας ή με φίλους που μιλούν αγγλικά.

Τέλος, η Hirsh-Pasek προσθέτει ότι οι μαθητές πρέπει να μάθουν να αναζητούν εμπειρίες που θα τους βοηθήσουν να μάθουν. Προτείνει λοιπόν να είναι δημιουργικοί και κυρίως να μην φοβούνται να μπερδευτούν. Η μάθηση συμβαίνει όταν οι άνθρωποι κάνουν λάθη

Μερικοί άνθρωποι έχουν ανάγκη να είναι δυστυχισμένοι

Μερικοί άνθρωποι έχουν ανάγκη να είναι δυστυχισμένοι,
σώνει και καλά θα την βρουν τη δυστυχία σε οποιαδήποτε κατάσταση.

Θα εκμεταλλευτούν κάθε ευκαιρία να επισημάνουν ακόμη και το παραμικρό λάθος,
την απειροελάχιστη έλλειψη
κι ύστερα θα γεμίσουν από μίσος κι εκδικητικότητα.

Δεν καταλαβαίνουν ότι είναι τόσος λίγος ο χρόνος για τον καθένα μας,
σ’ αυτήν την παράξενη ζωή,
για να προλάβουμε να ολοκληρωθούμε;

Κι ότι το να σπαταλάμε τη ζωή μας έτσι είναι σχεδόν ασυγχώρητο;

Κι ότι δεν υπάρχει ποτέ τρόπος ν’ ανακτήσουμε όσα θα χαθούν μ’ αυτόν τον τρόπο για πάντα…;

Το πώς κάνεις τους άλλους να νιώθουν με τον εαυτό τους, δείχνει πάρα πολλά για σένα

Έχοντας εφοδιαστεί με αρκετή εμπειρία, αξιολογώ πλέον τα άτομα που επιλέγω να μείνουν στην καθημερινότητά μου με βάση το πώς με κάνουν να αισθάνομαι κάθε φορά που συναναστρέφομαι μαζί τους. Συγκεκριμένα ο τρόπος που μας κάνει να αισθανόμαστε για τον εαυτό μας ο συνομιλητής μας δηλώνει πολλά πράγματα για το χαρακτήρα και τις αξίες του. Αναλυτικότερα:

Όταν ένας άνθρωπος με την πρώτη ευκαιρία, μειώνει και ταπεινώνει τον συνομιλητή του, δηλώνει έλλειψη αυτοεκτίμησης ως βασικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του. Κι αυτό γιατί μειώνοντας τους άλλους, προσπαθεί να νιώσει σπουδαίος. Επίσης τα άτομα αυτά διακατέχονται από ζηλοφθονία η οποία τους αποτρέπει να χαρούν με τα επιτεύγματα των άλλων.

Όταν ένας άνθρωπος φέρεται με αγένεια και έλλειψη σεβασμού στους συνανθρώπους του, φανερώνει την ελλιπής παιδεία με την οποία έχει μεγαλώσει. Η ευγένεια και ο σεβασμός είναι τα σημαντικότερα συστατικά για υγιής διαπροσωπικές σχέσεις.

Όταν ένας άνθρωπος όσο γκρίζα κι αν είναι η καθημερινότητά του αντανακλά την αισιοδοξία και την χαρά μεταδίδοντας στους άλλους υπέροχα συναισθήματα, φανερώνει το μεγαλείο της ψυχής του.

Όταν ένας άνθρωπος χαίρεται με την χαρά μας και μας παρακινεί να ονειρευόμαστε, αξίζει περισσότερο κι από τα όνειρά μας τα ίδια. Άτομα σαν κι αυτά που με τα λόγια τους μας προτρέπουν να συνεχίσουμε να προσπαθούμε, διακατέχονται από καλοσύνη μια σπάνια αρετή στις μέρες που διανύουμε.

Παραδείγματα κι άλλων συμπεριφορών που προδίδουν την προσωπικότητά του συνομιλητή μας υπάρχουν πολλά. Αυτό που πρέπει να πράξουμε μόλις αισθανθούμε τα πρώτα αρνητικά συναισθήματα, είναι να απομακρυνθούμε. Μην δώσεις ποτέ δεύτερη ευκαιρία, όταν αισθανθείς τα πρώτα σύννεφα στην ψυχή σου.

Σύννεφα που σου προκάλεσε ο συνομιλητής σου. Το μόνο που θα πετύχεις είναι να χάσεις πολύτιμο χρόνο από την ζωή σου και να αναλωθείς σε καταστάσεις που μόνο κακό θα σου κάνουν στην ψυχολογία σου.

Να θυμάσαι: Το πώς κάνεις τους άλλους να νιώθουν με τον εαυτό τους δείχνει πάρα πολλά για σένα.

ΓΟΡΓΙΑΣ: Η δύναμη των λέξεων

Ο λόγος είναι ένας μεγάλος δυνάστης, που ενώ έχει το πιο μικρό και αφανές σώμα, επιτελεί τα έργα τα πιο θεϊκά· γιατί μπορεί και το φόβο να σταματήσει και τη λύπη να διώξει και χαρά να προκαλέσει και τον οίκτο να αυξήσει. Και θα δείξω ότι έτσι είναι αυτά.

Αλλά πρέπει να το δείξω στους ακροατές μου και μέσω της πεποίθησης· θεωρώ και ονομάζω όλη την ποίηση λόγο που έχει μέτρο· όποιοι την ακούν, εισχωρεί μέσα τους φρίκη γεμάτη φόβο, οίκτος όλο δάκρυα, πόθος όλο λαχτάρα, και η ψυχή, με τα λόγια, παθαίνει η ίδια αυτά που ξένα πράγματα και σώματα παθαίνουν στις ευτυχίες και στις δυστυχίες τους.

Ας στραφώ τώρα από τον ένα λόγο στον άλλο. Και οι θεϊκές επωδές που λέγονται με λόγια προξενούν ηδονή και διώχνουν τη λύπη· γιατί όταν η δύναμη της επωδής αναμιχθεί με την πίστη της ψυχής, την θέλγει, την πείθει και τη μεταβάλλει με τη μαγεία της.

Και έχουν εφευρεθεί δύο ειδών τέχνες, η γοητεία και η μαγεία, οι οποίες συνίστανται σε σφάλματα της ψυχής και εξαπατήσεις της πίστης. Πόσοι δεν έχουν πείσει ή δεν πείθουν τόσους και τόσους για τόσα πράγματα, πλάθοντας έναν ψευδή λόγο! Γιατί αν οι πάντες είχαν για τα πάντα, μνήμη για τα περασμένα, συνείδηση για τα παρόντα και πρόγνωση για τα μελλοντικά, ο λόγος δεν θα εξαπατούσε έτσι· στην πραγματικότητα όμως δεν είναι εύκολο ούτε να θυμόμαστε το παρελθόν, ούτε να έχουμε γνώση του παρόντος, ούτε να μαντεύουμε το μέλλον· έτσι, για τα περισσότερα ζητήματα οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν σύμβουλο της ψυχής τους την πίστη. Επειδή όμως η πίστη είναι σφαλερή και αβέβαιη, οδηγεί όσους τη χρησιμοποιούν σε σφαλερές και αβέβαιες επιτυχίες.

Και για να αντιληφθεί κανείς ότι η πειθώ, όταν προστεθεί στον λόγο, προκαλεί και στην ψυχή την εντύπωση που θέλει, πρέπει να μελετήσει, πρώτον, τα λόγια των κοσμολόγων, οι οποίοι, αντικαθιστώντας τη μια πεποίθηση με την άλλη, απορρίπτοντας τη μια και εφαρμόζοντας την άλλη, καθιστούν τα απίστευτα και άδηλα φανερά στα μάτια της πίστης· δεύτερον, τους υποχρεωτικούς στους δικαστικούς αγώνες λόγους, όπου ένας με τέχνη γραμμένος λόγος τέρπει και πείθει ένα μεγάλο πλήθος, κι ας μη λέει την αλήθεια· και τρίτον, τους διαγωνισμούς των φιλοσοφικών λόγων, στους οποίους φανερώνεται, μεταξύ άλλων, ότι η ταχύτητα της σκέψης κάνει ευμετάβλητη την πίστη σε μια πεποίθηση.

Και η δύναμη του λόγου είναι για την ψυχή ό,τι τα φάρμακα για τη φύση των σωμάτων. Γιατί όπως κάθε φάρμακο εξάγει από το σώμα διαφορετικούς χυμούς, και άλλα σταματούν την αρρώστια ενώ άλλα τη ζωή, έτσι και οι λόγοι, άλλοι προκαλούν λύπη, άλλοι ευχαρίστηση, άλλοι φόβο, άλλοι δίνουν στους ακροατές τους θάρρος, και άλλοι φαρμακώνουν και μαγεύουν την ψυχή με ένα είδος δόλιας πειθούς.

ΓΟΡΓΙΑΣ, ΕΛΕΝΗΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ

Σωκράτης: είμαι ο σοφότερος απ’ όλους τους ανθρώπους γιατί ξέρω ένα πράγμα, ότι δεν ξέρω τίποτα

Σε όλη την ιστορία έχουν υπάρξει κάμποσοι σοφοί που δήλωσαν, προς έκπληξη πολλών, ότι είναι αδαείς ή ότι δεν ξέρουν τίποτα. Όχι μόνο ο Πλάτωνας, αλλά και άλλοι φιλόσοφοι πριν και μετά από αυτόν, έχουν υπερασπιστεί την ανάγκη να είμαστε ταπεινοί αναφορικά με τις γνώσεις που κατέχουμε.

Ο Σωκράτης μεταξύ αυτών.

Αλλά δεν μας είναι καθόλου εύκολο να παραδεχτούμε την άγνοιά μας, όπως δε μας είναι εύκολο και να παλέψουμε με τη γνώση, εξαιτίας δυο βασικών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου μυαλού.

Από τη μια μεριά, έχουμε να κάνουμε με την πραγματικότητα που είναι κάτι υποκειμενικό, μια και κάθε άνθρωπος βλέπει τον κόσμο διαφορετικά, γιατί ο τρόπος που κάθε άνθρωπος καταχωρεί την πληροφορία εξαρτάται από την παιδεία του, τις αναμνήσεις του και τις εμπειρίες του.

Συνεπώς αυτό που ξέρουμε, παρόλο που μας είναι πολύ σαφές, μπορεί να είναι διαφορετικό από εκείνο που ξέρει κάποιος που βρίσκεται δίπλα μας.

Από την άλλη μεριά, η άγνοια έχει και την καλή της πλευρά.

Επιτρέπει να μαθαίνουμε περισσότερα.

Όταν το ποτήρι είναι άδειο ή εκτιμάται πως είναι, πάντα μπορεί να γεμίσει.

Γι’ αυτό οι αληθινοί σοφοί, εκείνοι που πραγματικά εκτιμούν την γνώση, θεωρούν ότι δεν ξέρουν τίποτα, ότι πάντα μπορούν ν’ ανακαλύψουν κάτι καινούργιο.

Το να παραδεχόμαστε την άγνοιά μας διεγείρει την περιέργεια, την ανοιχτή νοοτροπία και την αναγκαία ταπεινότητα ώστε να παρατηρούμε τον κόσμο με προσοχή και, αν χρειαστεί, ν’ αλλάξουμε οπτική.

Πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε αυτή την αξία μέσα σε μια κοινωνία όπου η πληροφορία σημαίνει δύναμη.

Η γνώση μάς επιτρέπει να περνάμε εξετάσεις, να κατακτούμε θέσεις εργασίας, να ελισσόμαστε στην καθημερινή μας ζωή, ακόμα και να λύνουμε τις διαμάχες μας με τους άλλους.

Είναι σύνηθες, ως εκ τούτου, να θέλουμε να συσσωρεύουμε όλο και περισσότερες γνώσεις ή να κάνουμε ότι τις έχουμε, και γεμίζουμε το κεφάλι μας με πράγματα τα οποία, πολλές φορές, απλώς καταλαμβάνουν χώρο και, τελικά δε μας χρησιμεύουν σε τίποτα. Η γνώση από μόνη της είναι άχρηστη, αν δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε κάτι.

Όπως έλεγε ο Άρθουρ Κόναν Ντόυλ διά στόματος Σέρλοκ Χολμς:

Θα εξηγηθώ. Εγώ νομίζω ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι σαν ένα άδειο δώμα, και πρέπει να το γεμίσεις με τα έπιπλα που θεωρείς κατάλληλα.

Ο βλάκας μαζεύει ό,τι βρίσκει εδώ κι εκεί, έτσι που η γνώση η οποία θα του ήταν χρήσιμη δε χωράει πια ή, στην καλύτερη των περιπτώσεων, την έχει πετάξει μέσα μαζί με πολλά άλλα πράγματα και είναι δύσκολο να την ξαναβρεί.

Ο ικανός άνθρωπος είναι πολύ προσεκτικός με το τι βάζει στο εγκεφαλικό του δώμα. Δε θα έχει τίποτα που να μην είναι χρήσιμα εργαλεία τα οποία να τον βοηθούν στη δουλειά του, κι απ’ αυτά θα έχει πολλά και θα είναι σε τέλεια τάξη.

Είναι λάθος να σκέφτεται κανείς ότι αυτό το μικρό δωμάτιο έχει ελαστικούς τοίχους κι ότι μπορεί να μεγαλώσει απεριόριστα.

Πίστεψέ με. Έρχεται μια στιγμή κατά την οποία κάθε νέα γνώση που μπαίνει κάνει να ξεχαστεί μια παλιά.

Συνεπώς, είναι μέγιστης σημασίας να εμποδίσουμε τις άχρηστες γνώσεις να εκτοπίσουν τις χρήσιμες.

Τα Μαθηματικά αποδεικνύουν πως ο κόσμος είναι περισσότερο όμορφος από τη φαντασία

Εάν -σπουδάζοντας μαθηματικά— θα αναγκαστείς να θυσιάσεις την αίσθηση της ομορφιάς- αναρωτιέσαι αν τα πάντα θα γίνουν απλώς αριθμοί, εξισώσεις, κανόνες και τύποι. Μην ανησυχείς, δεν σε παρεξηγώ- η απορία σου είναι πολύ φυσιολογική – όλοι την εκφράζουν. Ωστόσο, είναι λάθος. Η αλήθεια βρίσκεται στον αντίποδα.

Αυτό που προσφέρουν τα μαθηματικά σε εμένα είναι το εξής: με βοηθούν να αντιληφθώ τον κόσμο στον οποίο κατοικώ με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Μου δίνουν μια σαφή εικόνα για τη λειτουργία των νόμων και των δομών της φύσης. Μου προσφέρουν μια εντελώς διαφορετική αίσθηση ομορφιάς.

Όταν αντικρίζω ένα ουράνιο τόξο, για παράδειγμα, δεν παρατηρώ απλώς ένα πολύχρωμο τόξο στον ουρανό. Δεν βλέπω μόνο το αποτέλεσμα που προκαλούν οι σταγόνες της βροχής στο ηλιακό φως, καθώς αναλύουν το λευκό φως στα χρώματα που το συνθέτουν. Τα ουράνια τόξα μου προκαλούν ακόμη όμορφα συναισθήματα και με εμπνέουν, αλλά αντιλαμβάνομαι πως υπάρχουν πολύ περισσότερα πράγματα σε ένα ουράνιο τόξο, πέρα από τη διάθλαση του φωτός. Τα χρώματα είναι το παραπλανητικό στοιχείο. Ποια είναι όμως η ακριβής εξήγηση του σχήματος και της λαμπρότητάς του; Γιατί ένα ουράνιο τόξο έχει το σχήμα ενός τόξου; Γιατί το φως του ουράνιου τόξου είναι τόσο λαμπρό;

Ίσως δεν τα έχεις σκεφτεί όλα αυτά. Γνωρίζεις πως το ουράνιο τόξο εμφανίζεται όταν το ηλιακό φως διαθλάται από μικροσκοπικά σταγονίδια νερού, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε χρώμα του φωτός εκτρέπεται κατά μια ελάχιστα διαφορετική γωνία και ανακλάται προς τα πίσω από τις σταγόνες της βροχής για να συναντήσει το μάτι του παρατηρητή. Αν αυτό είναι το μόνο που συμβαίνει σε ένα ουράνιο τόξο, τότε γιατί τα δισεκατομμύρια των ακτίνων φωτός διαφορετικού χρώματος που προέρχονται από δισεκατομμύρια σταγόνες δεν επικαλύπτονται και δεν αναμειγνύονται;

Η απάντηση βρίσκεται στη γεωμετρία του ουράνιου τόξου. Όταν το φως ανακλάται πολλαπλώς στο εσωτερικό μιας σταγόνας βροχής, το σφαιρικό σχήμα της σταγόνας γίνεται η αιτία να αναδυθεί το φως ισχυρά εστιασμένο προς μια συγκεκριμένη διεύθυνση. Κάθε σταγόνα, στην πραγματικότητα, εκπέμπει έναν λαμπρό κώνο φωτός, ή καλύτερα, κάθε χρώμα διαμορφώνει το δικό του κώνο και η γωνία της κορυφής κάθε κώνου είναι ελάχιστα διαφορετική για κάθε χρώμα. Όταν εμείς παρατηρούμε ένα ουράνιο τόξο, τα μάτια μας συλλαμβάνουν μόνο τους κοινούς που προέρχονται από εκείνες τις σταγόνες που βρίσκονται σε συγκεκριμένες διευθύνσεις και για κάθε χρώμα αυτές οι διευθύνσεις σχηματίζουν έναν κύκλο στον ουρανό. Έτσι εμείς βλέπουμε ένα πλήθος από ομόκεντρους κύκλους, έναν για κάθε χρώμα.

Το ουράνιο τόξο που βλέπεις εσύ και το ουράνιο τόξο που βλέπω εγώ έχουν δημιουργηθεί από διαφορετικές σταγόνες.

Τα μάτια μας βρίσκονται σε διαφορετικά μέρη, συνεπώς συλλαμβάνουν διαφορετικούς κώνους που παράγονται από διαφορετικές σταγόνες.

Καθένας βλέπει το δικό του, προσωπικό ουράνιο τόξο.

Κάποιοι πιστεύουν πως αυτό το είδος κατανόησης «καταστρέφει» τη συναισθηματική εμπειρία. Τι ανοησία! Τι χαμηλό επίπεδο αισθητικής αυταρέσκειας! Οι ίδιοι τύποι δηλώνουν ότι είναι ποιητικές προσωπικότητες, είναι ευεπίφοροι στα θαύματα της φύσης, αλλά στην πραγματικότητα υποφέρουν από μια σοβαρή έλλειψη περιέργειας: αρνούνται να πιστέψουν πως ο κόσμος είναι περισσότερο όμορφος από την προσωπική τους περιορισμένη φαντασία. Η φύση είναι πάντοτε πιο μυστηριώδης, πιο πλούσια και πολύ πιο ενδιαφέρουσα από ό,τι φανταζόμαστε και τα μαθηματικά προσφέρουν έναν πολύ δραστικό τρόπο για να το αντιληφθούμε. Η δυνατότητα να κατανοούμε, είναι μία από τις σημαντικότερες διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ζώα· και αυτό οφείλουμε να το εκτιμήσουμε. Θα έλεγα λοιπόν πως η κατανόηση της γεωμετρίας του ουράνιου τόξου προσθέτει μια νέα διάσταση στην ομορφιά του. Και δεν αφαιρεί το παραμικρό από τη συναισθηματική εμπειρία.

Θαλής, Ο πιο σοφός απ’ όλους

Μια ελπίδα που δεν έμελλε να βγει αληθινή

«Συλλογισμένο σε βλέπω, Θαλή», είπε ο Μέλισσος σπάζοντας τη σιωπή. «Και σαν στενοχωρημένο. Σε απασχολεί κάτι; Συμβαίνει κάτι;»

«Δεν έμαθες, λοιπόν, Μέλισσε, πως ο βασιλιάς του έθνους των Περσών, ο Κύρος, ετοιμάζεται να επιτεθεί εναντίον του Κροίσου;»

«Όμως, Θαλή, ο Κροίσος είναι των Λυδών ο βασιλιάς και οι Λυδοί είναι εχθροί μας. Εμείς οι Μιλήσιοι είμαστε υποχρεωμένοι να του πληρώνουμε βαρύ φόρο κάθε χρόνο κι εκείνος όλο και θησαυρίζει, τόσο που λένε ότι πιο πλούσιο άνθρωπο απ’ αυτόν δεν μπορεί κανείς να συναντήσει πουθενά».

«Αλλά υπάρχει, Μέλισσε, και ένας πλούτος πιο ανεκτίμητος απ’ όλους, κι αυτόν τον έχουμε εδώ, στη Μίλητο. Τουλάχιστον ακόμη…»

«Για ποιο πράγμα μιλάς, Θαλή;»

«Μα για ποιο άλλο, Μέλισσε; Για την ελευθερία μας. Ο Κροίσος το είχε από την αρχή ξεκαθαρίσει, ότι, αν του δίνουμε κάθε χρόνο τους φόρους που μας ζητά, κι ας είναι βαριά η φορολογία του, δε θα θελήσει να μας υποτάξει και να μας στερήσει το μεγαλύτερο αγαθό, που είναι η ελευθερία. Αλλά ο Πέρσης δυνάστης είναι δεσποτικός. Δεν αφήνει ελευθερία ούτε στους δικούς του υπηκόους. Κι αν οι Πέρσες νικήσουν τους Λυδούς, τότε πια κι εμείς θα έχουμε να κάνουμε με τους Πέρσες… Εδώ και αρκετό καιρό προειδοποιώ τους συμπολίτες μας να είναι προετοιμασμένοι για μια επίθεση των Περσών. Ξέρω όμως, Μέλισσε, πως μόνοι μας, αν δε μας βοηθήσουν από την Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα, δύσκολα θα τα βάλουμε με τους Πέρσες. Αλλά, ακόμα και αν οι Αθηναίοι, που είναι αδέλφια μας, στείλουν βοήθεια, και πάλι θα είναι πολύ δύσκολο να νικήσουμε τον Κύρο…»

Ο Μέλισσος ένιωσε να τον διαπερνά ολόκληρο ένα ρίγος. Τόσο καιρό που ταξίδευε σε άγνωστες θάλασσες είχε αποκοπεί από τις εξελίξεις από τον τόπο του κι ούτε που του είχε περάσει από το νου ότι η Μίλητος διέτρεχε έναν τόσο μεχάλο κίνδυνο. Κι όμως, τώρα το ήξερε βαθιά μέσα του, πως ο Θαλής είχε δίκιο. Ποτέ δε μιλούσε άσκοπα ο Θαλής, χωρίς να κατέχει καλά αυτό που έλεγε.

«Κι έτσι, Μέλισσε», συνέχισε ο Θαλής, «όταν πριν από λίγο καιρό ο Κροίσος έστειλε εδώ ανθρώπους δικούς του, που μας υποσχέθηκαν πλούσια ανταμοιβή αν τους βοηθήσουμε να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες, εγώ απέτρεψα τους συμπολίτες μας από το να δεχτούν μια τέτοια συμφωνία. Είτε τους βοηθήσουμε είτε όχι, οι Λυδοί θα ηττηθούν σε αυτό τον πόλεμο. Εμείς πρέπει να κοιτάξουμε αν μπορούμε να σώσουμε τον τόπο μας, τη Μίλητο. Γι’ αυτό με βλέπεις έτσι, συλλογισμένο και στενοχωρημένο, όπως είπες…»

«Τα λόγια που μου είπες μόλις τώρα είναι ένα ακόμα δείγμα της σοφίας σου, Θαλή», αποκρίθηκε ο Μέλισσος. «Όσο για μένα, δεν ξέρω να πω τι θα γίνει με τους Πέρσες. Ας ελπίσουμε μονάχα για το καλύτερο…»

Μια ελπίδα που δεν έμελλε να βγει αληθινή.

Αυτό για το οποίο ανησυχούσε ο Θαλής, δηλαδή μια επίθεση των Περσών εναντίον των Ιώνων, δε θα αργούσε πολύ ακόμα. Αλλά τον πόλεμο που ερχόταν και που θα είχε ως συνέπεια την καταστροφή της πατρίδας του, της Μιλήτου, ο Θαλής δεν μπορούσε να τον εμποδίσει.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΣ: Πιο επώδυνα είναι τα πάθη που διαλέγουμε εμείς οι ίδιοι

Μετά την εκδίωξη του τελευταίου τυράννου το 510 π.Χ. και την εγκαθίδρυση μιας μορφής δημοκρατίας στην πόλη-κράτος της Αθήνας, ξεκινά η κλασική εποχή. Επί δύο αιώνες, η Αθήνα δεν ήταν μόνο κέντρο πολιτικής εξουσίας της περιοχής, αλλά και κοιτίδα πολιτισμού, με εντυπωσιακή άνθιση της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας και της τέχνης, που επηρέασε βαθύτατα την ανάπτυξη του δυτικού πολιτισμού.

Ο κλασικός πολιτισμός διαμορφώθηκε από τα επιτεύγματα των Αθηναίων φιλοσόφων, καλλιτεχνών και συγγραφέων, που ανέπτυξαν τις αισθητικές αξίες της καθαρότητας της μορφής, της ακρίβειας και της ισορροπίας -βασικές αρχές και της κλασικής αρχιτεκτονικής. Η ανθρωποκεντρική οπτική οδήγησε στην ανάπτυξη μιας σχετικά νέας λογοτεχνικής μορφής, του δράματος, που εξελίχθηκε από θρησκευτικά, χορικά δρώμενα προς τιμή του Διονύσου.

Η γέννηση του δράματος

Στην αρχή της κλασικής εποχής, τα θρησκευτικά δρώμενα είχαν εξελιχθεί από μουσικές τελετουργίες σε κάτι που έμοιαζε με το σημερινό δράμα, καθώς προστέθηκαν ηθοποιοί που ερμήνευαν τους ρόλους μιας ιστορίας και δεν τις αφηγούνταν απλώς.

Αυτή η νέα μορφή ψυχαγωγίας ήταν εξαιρετικά δημοφιλής και αποτέλεσε τον πυρήνα της ετήσιας γιορτής των Διονυσίων, που διαρκούσε αρκετές μέρες και πραγματοποιούνταν σε ένα ανοιχτό θέατρο χωρητικότητας έως και 15.000 θεατών. Οι συγγραφείς υπέβαλλαν τα έργα τους, μια τριλογία τραγωδιών και μια κωμωδία και ανταγωνίζονταν για σημαντικά βραβεία.

Τρεις δραματουργοί ήταν οι νικητές των δραματικών αγώνων στο μεγαλύτερό μέρος του 5ου αιώνα π.Χ.:

ο Αισχύλος (-525/524–456/455 π.Χ.),
ο Ευριπίδης (-484-406 π.Χ.) και
ο Σοφοκλής (‘496-406 π.Χ.).

Χάρη στη συνεισφορά τους που υπολογίζεται σε αρκετές εκατοντάδες έργα, δημιουργήθηκε το πρότυπο για την τέχνη της τραγωδίας. Ο Αισχύλος, ως πρώτος από τους τρεις μεγάλους τραγικούς, θεωρείται καινοτόμος, αφού δημιούργησε πολλές από τις συμβάσεις της τραγωδίας. Εκείνος αύξησε πρώτος τον αριθμό των ηθοποιών στα έργα, τους έβαλε να μιλάνε μεταξύ τους και εισήγαγε την ιδέα της δραματικής σύγκρουσης. Ενώ προγενέστερα ο χορός παρουσίαζε τη δράση, οι ηθοποιοί απέκτησαν κεντρικό ρόλο και ο χορός απλώς περιέγραφε την κατάσταση και σχολίαζε τις δράσεις των ηρώων.

Ο Ευριπίδης ήταν εκείνος που αύξησε τον ρεαλισμό του δράματος, μείωσε περισσότερο τον ρόλο του χορού και δημιούργησε πιο ολοκληρωμένους χαρακτήρες με σύνθετες σχέσεις.

Κόντρα στην παράδοση

Από τις τραγωδίες των τριών μεγάλων τραγικών, εκείνες του Σοφοκλή θεωρούνται οι σημαντικότερες του κλασικού δράματος. Δυστυχώς διασώθηκαν μόνο επτά από τις 123 τραγωδίες που έγραψε, ενώ η καλύτερη είναι ίσως ο Οιδίπους Τύραννος.

Πρόκειται για ένα από τα τρία έργα του Σοφοκλή για τον μυθικό βασιλιά της Θήβας (τα άλλα ήταν ο Οιδίπους επί Κολωνώ και η Αντιγόνη), που ανήκουν στον Θηβαϊκό Κύκλο. Σπάζοντας την παράδοση της παρουσίασης των τραγωδιών σε τριλογίες, όπως έκανε ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής θεωρούσε κάθε έργο ανεξάρτητο. Γράφτηκαν και παρουσιάστηκαν με αρκετά χρόνια διαφορά και όχι με χρονολογική σειρά.

Στον Οιδίποδα Τύραννο (Oedipus Rex στο λατινικά), ο Σοφοκλής συνέγραψε αυτά που σήμερα θεωρείται επιτομή της κλασικής αθηναϊκής τραγωδίας. Το έργο ακολουθεί την καθιερωμένη δομή: πρόλογος, παρουσίαση των ηρώων και ανάπτυξη της πλοκής μέσω μιας σειράς επεισοδίων με σχόλια από τον χορό, που οδηγεί στην έξοδο του χορού. τον επίλογο. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί την καινοτομία του τρίτου ηθοποιού για μεγαλύτερη αλληλεπίδραση των ηρώων και πιο σύνθετη πλοκή. Έτσι δημιουργούνταν οι ψυχολογικές εντάσεις στις οποίες παραπέμπει σήμερα η λέξη «δράμα».

Συνήθως, οι τραγωδίες εξιστορούσαν τα δεινά ενός ήρωα. Οδηγείται στην καταστροφή του, έρμαιο των θεών ή της μοίρας. Όσο εξελισσόταν η κλασική τραγωδία, όμως, η κακή τύχη του ήρωα απεικονιζόταν ως αποτέλεσμα μιας αδυναμίας ή ενός «μοιραίου» ελαττώματος του χαρακτήρα του. Στον Οιδίποδα Τύραννο η μοίρα και ο χαρακτήρας επηρεάζουν καθοριστικά τα τραγικά γεγονότα. Ο χαρακτήρας του Οιδίποδα δεν παρουσιάζεται ως μαύρος ή άσπρος. Στην αρχή του έργου εμφανίζεται ως αξιοσέβαστος ηγέτης της Θήβας, στον οποίο στρέφεται ο λαός του για να απαλλαγεί από μια κατάρα, ενώ στη συνέχεια αποκαλύπτεται η ακούσια εμπλοκή του στην κατάρα. 

Η αποκάλυψη εντείνει την ατμόσφαιρα φόβου, χαρακτηριστικό των καλύτερων κλασικών τραγωδιών. Η αίσθηση της επικείμενης καταστροφής οφειλόταν και στο γεγονός ότι το κοινό γνώριζε καλά αυτές τις ιστορίες, συμπεριλαμβανομένου και του Οιδίποδα. 

Έτσι υπάρχει τραγική ειρωνεία, αφού το κοινό γνωρίζει τη μοίρα του ήρωα και τον βλέπει να οδεύει ανυποψίαστος προς την αναπόφευκτη καταστροφή. Στον Οιδίποδα Τύραννο, ο Σοφοκλής εδραιώνει την αίσθηση του αναπόφευκτου με αρκετές αναφορές σε χρησμούς που είχαν δοθεί πολλά χρόνια πριν και τις οποίες είχαν αγνοήσει ο Οιδίπους και η γυναίκα του Ιοκάστη. Η ιστορία δεν αφορά τόσο τα γεγονότα που οδηγούν στην πτώση του Οιδίποδα, όσο εκείνα που οδηγούν σε αποκαλύψεις για τη σημασία των παρελθοντικών του πράξεων.

Μια προαναγγελθείσα τραγωδία

Η σειρά των γεγονότων ξεκινά με τον λοιμό που πλήττει τη Θήβα. Ο χρησμός από το Μαντείο των Δελφών λέει ότι ο λοιμός θα σταματήσει όταν βρεθεί ο δολοφόνος του Λάιου, πρώην βασιλιά των Θηβών και πρώτου συζύγου της Ιοκάστης. Ο Οιδίπους ζητά τη συμβουλή του τυφλού προφήτη Τειρεσία για να βρει τον δολοφόνο. Ο Τειρεσίας έρχεται σε δύσκολη θέση, γιατί, αν και τυφλός, βλέπει αυτά που δεν μπορεί να δει ο Οιδίπους: ότι ο ίδιος είναι εν αγνοία του ο δολοφόνος.

Τον συμβουλεύει να μην επιμείνει. Αλλά ο Οιδίπους απαιτεί να μάθει την αλήθεια και οργισμένος αρνείται να πιστέψει τις κατηγορίες του μάντη, ενώ εκείνος του αποκαλύπτει επίσης ότι ο δολοφόνος θα είναι γιος της γυναίκας του. Συγκλονισμένος ο Οιδίπους θυμάται άτι μικρός είχε πάει στους Δελφούς για να μάθει ποιοι ήτο οι γονείς του, έχοντας ανακαλύψει ότι ήταν υιοθετημένος. Ο χρησμός έλεγε ότι θα σκότωνε τον πατέρα του και θα νυμφευόταν τη μητέρα του -και έτσι έφυγε και πήγε στη Θήβα. Καθοδόν, είχε συναντήσει και σκοτώσει έναν ηλικιωμένο που εμπόδιζε τον δρόμο του. Το κοινό γνώριζε τη σημασία του χρησμού, ειδικά όταν ο Σοφοκλής παρουσιάζει την Ιοκάστη, σύζυγο του Οιδίποδα και χήρα του Λάιου, που καθησυχάζει τον Οιδίποδα λέγοντας ότι οι προφητείες δεν ισχύουν· ο χρησμός έλεγε ότι ο Λάιος θα πέθαινε από το χέρι του γιου του, ενώ τον σκότωσαν ληστές. Αυτή η πληροφορία κάνει το κοινό να καταλάβει ότι η προφητεία που είχε δοθεί στον Οιδίποδα ήταν αυτοεκπληρούμενη- τον είχε κάνει να φύγει από την πατρίδα του και είχε προκαλέσει τα γεγονότα που οδήγησαν στον φόνο του Λάιου, του πατέρα του, στο να γίνει α ίδιος βασιλιάς της Θήβας και να πάρει για γυναίκα του τη μητέρα του Ιοκάστη.

Τα γεγονότα κλιμακώνονται και ο Οιδίπους έρχεται αντιμέτωπος με την αλήθεια. 0 Οιδίπους αυτοτυφλώνεται. Ο χορός, που σε όλη την τραγωδία εκφράζει τις μύχιες σκέψεις του Οιδίποδα και τα συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφράσουν οι ήρωες, κλείνει το δράμα επαναλαμβάνοντας στην άδεια σκηνή ότι “κανέναν δεν πρέπει να μακαρίζεις πριν την ύστατη μέρα της ζωής του”.

Η δυτική παράδοση

Ο Οιδίπους Τύραννος κέρδισε άμεσα το αθηναϊκό κοινό και ο Αριστοτέλης χαρακτήρισε τη συγκεκριμένη τραγωδία ως την καλύτερη κλασική. Ο Σοφοκλής, χειριζόμενος με μαεστρία τη σύνθετη πλοκή και αναλύοντας θέματα όπως η ελεύθερη βούληση, το πεπρωμένο, το μοιραίο ελάττωμα ενός ευγενούς ήρωα, δεν δημιούργησε απλώς σημεία αναφοράς για το κλασικό δράμα, αλλά έθεσε και τις βάσεις της μεταγενέστερης δραματικής παράδοσης της Δύσης.

Μετά τον θάνατο του Αισχύλου, του Ευριπίδη και του Σοφοκλή, δεν υπήρξαν αντίστοιχου μεγέθους τραγικοί ποιητές. Το δράμα συνέχισε να καταλαμβάνει κεντρική θέση στην πολιτισμική ζωή της αρχαίας Αθήνας, αν και τους επαίνους αποσπούσε ο χορηγός ή οι ηθοποιοί και όχι τόσο ο συγγραφέας. Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη (-450-388 π.χ.) βοήθησαν να καλυφθεί το κενό της απουσίας των σπουδαίων τραγωδιών και σταδιακά το κοινό άρχισε να εκτιμά το λιγότερο αυστηρό θέατρο.

Ακόμα και σήμερα, όμως, οι τραγωδίες της κλασικής Ελλάδας παραμένουν σημαντικές, μεταξύ άλλων και για την ψυχολογική ανάλυση των ηρώων, που χρησιμοποίησαν ο Φρόιντ και ο Γιουνγκ για να διατυπώσουν τις θεωρίες του ασυνείδητου, των ορμών και των απωθημένων. Τα σωζώμενα έργα των Αθηναίων τραγωδών, και ειδικά ο Οιδίπους Τύραννος, ανακαλύφθηκαν εκ νέου κατά τον Διαφωτισμό και παίζονται συστηματικά από τότε, ενώ τα θέματα και οι ιστορίες τους χρησιμοποιήθηκαν από πολλούς συγγραφείς.

FERNANDO PESSOA: Η μανία μου να δημιουργώ έναν κόσμο ψεύτικο με συνοδεύει ακόμα

Αυτό ήταν, και μόνο αυτό, το νόημα της ζωής μου.

Ποτέ δεν είχα άλλη πραγματική ενασχόληση πέρα από την εσωτερική μου ζωή.

Οι μεγαλύτερες συμφορές της ζωής μου σβήνουν όταν ανοίγοντας το παράθυρο μέσα μου μπορώ και τις ξεχνώ κοιτάζοντας την αδιάλειπτη κίνηση εντός μου. Ποτέ δεν θέλησα να είμαι τίποτα άλλο πέρα από ονειροπόλος.

Σε όποιον μου είπε να ζήσω δεν έδωσα ποτέ σημασία. Ανήκα ανέκαθεν σ’ αυτό που δεν είναι όπου είμαι και σ’ αυτό που ποτέ δεν μπόρεσα να είμαι.

Ό,τι δεν είναι δικό μου, όσο ταπεινό και να είναι, είχε πάντα ποίηση για μένα. Ποτέ δεν αγάπησα άλλο από το τίποτα. Ποτέ δεν επιθύμησα άλλο από αυτό που δεν μπορούσα να φανταστώ.

Από τη ζωή τίποτα άλλο δεν ζήτησα πέρα από το να περάσει από μέσα μου χωρίς να την αισθανθώ. Από την αγάπη το μόνο που ζήτησα ήταν να μείνει για πάντα ένα όνειρο μακρινό. Από τα εσωτερικά μου τοπία, όλα τους μη πραγματικά, αυτό που με είλκυε ήταν το μακρινό, και τα τοξωτά γεφύρια που έσβηναν, σχεδόν στην απόσταση των τοπίων των ονείρων μου, είχαν μια γλυκύτητα ονείρου σε σχέση με άλλα μέρη του τόπου -μια γλυκύτητα που μ’ έκανε να τ’ αγαπώ.

Η μανία μου να δημιουργώ έναν κόσμο ψεύτικο με συνοδεύει ακόμα, και μόνο με τον θάνατό μου θα μ’ εγκαταλείψει».

FERNANDO PESSOA, Το βιβλίο της ανησυχίας

Τι είναι, λοιπόν, επιστήμη;

Τι είναι, λοιπόν, επιστήμη; Έτσι όπως χρησιμοποιείται η λέξη μπορεί να σημαίνει τρία διαφορετικά πράγματα, ή ένα μείγμα των τριών. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να είμαστε ακριβείς —δεν αποτελεί καλή ιδέα να είσαι πάντοτε ιδιαίτερα ακριβής. Επιστήμη σημαίνει, μερικές φορές, την ειδική μέθοδο που χρησιμοποιούμε για να ανακαλύπτουμε πώς έχουν τα πράγματα. Μερικές φορές σημαίνει το σώμα της γνώσης που έχει προκόψει από τα πράγματα για τα οποία έχουμε εξιχνιάσει πώς έχουν. Μπορεί επίσης να σημαίνει τα νέα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε όταν έχουμε βρει κάτι, ή την ίδια τη διαδικασία τού να τα κάνουμε.

Αυτός ο τελευταίος τομέας συνήθως ονομάζεται τεχνολογία —αν όμως ανατρέξεις στις επιστημονικές σελίδες του περιοδικού Τime, θα δεις ότι αναφέρονται κατά 50% περίπου σε όσα νέα πράγματα ανακαλύπτονται, και κατά 50% σε ό,τι τα νέα πράγματα μπορούν να κάνουν και κάνουν. Κατά συνέπεια, ο εκλαϊκευμένος ορισμός της επιστήμης περιλαμβάνει εν μέρει και την τεχνολογία.

Θα εξετάσω αυτές τις τρεις πλευρές της επιστήμης κατά αντίστροφη σειρά. Θα αρχίσω με τα νέα πράγματα που μπορείς να κάνεις —με την τεχνολογία. Το εμφανέστερο χαρακτηριστικό της επιστήμης είναι η εφαρμογή της, το γεγονός δηλαδή ότι χάρη σ’ αυτήν έχουμε τη δύναμη να κάνουμε διάφορα πράγματα. Και δεν χρειάζεται βέβαια να αναφερθούμε στην ισχύ αυτής της δύναμης. Ολόκληρη η βιομηχανική επανάσταση θα ήταν σχεδόν αδύνατη χωρίς την ανάπτυξη της επιστήμης. Οι δυνατότητες που έχουμε σήμερα να ελέγχουμε τις ασθένειες, να παράγουμε ποσότητες τροφής επαρκείς για τόσο μεγάλο πληθυσμό —το ίδιο το γεγονός ότι είναι δυνατόν να υπάρχουν ελεύθεροι άνθρωποι χωρίς την αναγκαιότητα της δουλείας για επαρκή παραγωγή— οφείλονται πιθανότατα στην ανάπτυξη των επιστημονικών μέσων παραγωγής.

Αυτή η δύναμη να κάνουμε πράγματα δεν εμπεριέχει βέβαια οδηγίες για το πώς να τη χρησιμοποιούμε- αν θα τη χρησιμοποιούμε για καλό ή για κακό. Το προϊόν της είναι είτε καλό είτε κακό, ανάλογα με το πώς χρησιμοποιείται. Μας αρέσει η βελτίωση της παραγωγής, αλλά έχουμε προβλήματα με τον αυτοματισμό. Είμαστε ικανοποιημένοι με την ανάπτυξη της ιατρικής, αλλά συγχρόνως ανησυχούμε για την αύξηση των γεννήσεων και τη μείωση των θανάτων από ασθένειες που έχουμε εξαλείψει. Ή, από την άλλη, χρησιμοποιώντας αυτές τις ίδιες γνώσεις για τα βακτηρίδια, έχουμε δημιουργήσει ολόκληρα μυστικά εργαστήρια, όπου κάποιοι δουλεύουν νυχθημερόν για να αναπτύξουν ασθένειες για τις οποίες δεν θα μπορεί να βρεθεί θεραπεία. Είμαστε ικανοποιημένοι με την ανάπτυξη των αερομεταφορών και εντυπωσιαζόμαστε από τα μεγάλα αεροπλάνα, γνωρίζουμε όμως και τη φρίκη του αεροπορικού πολέμου. Χαιρόμαστε που υπάρχει η δυνατότητα επικοινωνίας ανάμεσα στις διαφορετικές χώρες, και ταυτόχρονα ανησυχούμε επειδή είναι τόσο εύκολο να υποκλέπτουν ορισμένοι τις συνομιλίες μας. Μας προκαλεί ενθουσιασμό το γεγονός ότι μπορούμε πλέον να ταξιδέψουμε στο Διάστημα, κι εκεί όμως θα συναντήσουμε αναμφίβολα κάποια δυσκολία. Η πλέον περιβόητη απ’ όλες τούτες τις ανισορροπίες είναι η ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας, με τα προφανή προβλήματα που προκαλεί.

Έχει καμιά αξία η επιστήμη;

Νομίζω ότι η δύναμη να κάνεις κάτι έχει αξία. Το κατά πόσον το αποτέλεσμα θα είναι καλό ή κακό εξαρτάται από το πώς τη χρησιμοποιούμε —η ίδια η δύναμη όμως αποτελεί αξία. Κάποτε στη Χαβάη με πήγαν να επισκεφθώ έναν βουδιστικό ναό. Στο εσωτερικό του κάποιος μου είπε:

«Θα σου πω κάτι που δεν θα το ξεχάσεις ποτέ.» Και συνέχισε: «Σε κάθε άνθρωπο δίνεται το κλειδί για τις πύλες του παραδείσου. Αλλά το ίδιο κλειδί ανοίγει και τις πύλες της κόλασης.»

Το ίδιο ισχύει και για την επιστήμη. Από μια άποψη, η επιστήμη αποτελεί το κλειδί για τις πύλες του παραδείσου, αλλά το ίδιο κλειδί ανοίγει και τις πύλες τις κόλασης· και δεν διαθέτουμε οδηγίες που να μας λένε ποια πύλη είναι η μια και ποια η άλλη. Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν; Να πετάξουμε το κλειδί και να μη βρούμε ποτέ τον τρόπο να περάσουμε τις πύλες του παραδείσου; Ή να παλέψουμε ώστε να λύσουμε το πρόβλημα και να βρούμε τον καλύτερο τρόπο για να χρησιμοποιούμε το κλειδί; Το ερώτημα, φυσικά, είναι πολύ σοβαρό, αλλά νομίζω ότι δεν μπορούμε να αρνηθούμε την αξία ενός κλειδιού που ανοίγει τις πύλες του παραδείσου.

Στο ίδιο πεδίο εντοπίζονται όλα τα κρίσιμα προβλήματα των σχέσεων ανάμεσα στην κοινωνία και την επιστήμη. Όταν ο κόσμος επισημαίνει στον επιστήμονα ότι πρέπει να είναι πιο υπεύθυνος ως προς τις επιδράσεις που ασκεί στην κοινωνία, αναφέρεται στις εφαρμογές της επιστήμης. Αν δουλεύεις για να αναπτύξεις την πυρηνική ενέργεια, πρέπει να συνειδητοποιείς και ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί βλαπτικά. Ίσως, λοιπόν, θα περιμένατε ότι σε μια τέτοια διάλεξη ενός επιστήμονα αυτό θα ήταν το σημαντικότερο θέμα, Ωστόσο δεν θα μιλήσω άλλο γι’ αυτό. Νομίζω ότι θα αποτελούσε υπερβολή να ισχυριστούμε πως αυτά είναι επιστημονικά προβλήματα. Σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό είναι κοινωνικά προβλήματα. Το γεγονός ότι ο τρόπος που λειτουργεί η δύναμη είναι σαφής αλλά ο τρόπος ελέγχου της όχι δεν αποτελεί και τόσο επιστημονικό θέμα —και είναι κάτι για το οποίο ίσως ο επιστήμονας δεν γνωρίζει πολλά πράγματα.

Επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω γιατί δεν επιθυμώ να μιλήσω γι’ αυτό το ζήτημα. Πριν από χρόνια, γύρω στο 1949 ή το 1950, πήγα στη Βραζιλία να διδάξω φυσική. Εκείνη την εποχή υπήρχε ένα πρόγραμμα στο πλαίσιο της αμερικανικής εξωτερικής βοήθειας, ένα πρόγραμμα φιλόδοξο και ελπιδοφόρο —όλοι θα βοηθούσαμε τις υπανάπτυκτες χώρες. Εκείνο που τους χρειαζόταν, φυσικά, ήταν η τεχνογνωσία.

Στη Βραζιλία έμενα στο Ρίο. Στο Ρίο υπάρχουν λόφοι γεμάτοι παραπήγματα —σπίτια που έχουν φτιαχτεί με τσίγγους και ξύλα από παλιές, σπασμένες πινακίδες… Οι άνθρωποι είναι πάμφτωχοι. Δεν έχουν υπονόμους ούτε νερό. Για να προμηθευτούν νερό, κουβαλάνε άδεια παλιά ντεπόζιτα βενζίνης πάνω στο κεφάλι τους ως τους πρόποδες των λόφων. Πηγαίνουν όπου χτίζεται κάποιο καινούργιο κτίριο, επειδή εκεί υπάρχει νερό για να φτιάχνουν τσιμέντο. Γεμίζουν τα ντεπόζιτα, και τα ανεβάζουν πάλι στους λόφους. Λίγο αργότερα βλέπεις το νερό να κυλάει ως τους πρόποδες μέσα σε βρόμικα χαντάκια. Το θέαμα είναι θλιβερό. Δίπλα ακριβώς σ’ αυτούς τους λόφους είναι χτισμένα τα εκπληκτικά κτίρια της παραλίας Κοπακαμπάνα’ όμορφα διαμερίσματα, πάρκα, κ.λπ. Είπα λοιπόν στους φίλους μου από το πρόγραμμα:

«Αυτό είναι πρόβλημα τεχνογνωσίας; Δεν ξέρουν πώς ν’ ανεβάσουν ένα σωλήνα με νερό ως το λόφο; Δεν γνωρίζουν αυτοί οι άνθρωποι να τραβήξουν ένα σωλήνα ως την κορυφή για να μπορούν τουλάχιστον να ανεβαίνουν την ανηφόρα με άδεια τα ντεπόζιτα και να την κατεβαίνουν με γεμάτα;»

Οπωσδήποτε, λοιπόν, δεν είναι πρόβλημα τεχνογνωσίας, αφού στις γειτονικές πολυκατοικίες υπάρχουν και σωλήνες και αντλίες. Αυτό τώρα πια το έχουμε συνειδητοποιήσει· και έχουμε την πεποίθηση ότι είναι πρόβλημα οικονομικής βοήθειας —αν και δεν γνωρίζουμε κατά πόσον έτσι θα υπάρξει ουσιαστικότερο αποτέλεσμα ή όχι. Δεν αξίζει, λοιπόν, τον κόπο να ασχοληθούμε με το ερώτημα πόσο κοστίζει να τοποθετηθεί ένας σωλήνας και μια αντλία στην κορυφή ενός λόφου.

Εν πάση περιπτώσει, παρ’ ότι δεν ξέρουμε πώς να λύσουμε το πρόβλημα, θα ήθελα να επισημάνω ότι δοκιμάσαμε δυο πράγματα: την τεχνογνωσία και την οικονομική βοήθεια. Αποθαρρυνθήκαμε και από τα δυο, και τώρα δοκιμάζουμε κάτι άλλο. Όπως θα δείτε αργότερα, το βρίσκω ενθαρρυντικό αυτό. Πιστεύω ότι το να δοκιμάζεις συνεχώς νέες λύσεις είναι ο τρόπος για να πετύχεις τα πάντα.

Αυτές, λοιπόν, είναι οι πρακτικές πλευρές της επιστήμης, τα νέα πράγματα που μπορείς να κάνεις. Είναι τόσο προφανή ώστε δεν χρειάζεται να αναφερθούμε διεξοδικότερα.

Την άλλη πλευρά της επιστήμης αποτελεί το περιεχόμενό της, τα πράγματα που έχουμε εξιχνιάσει. Αυτή είναι η συγκομιδή. Είναι ο χρυσός. Είναι η έξαψη, η ανταμοιβή σου για την πειθαρχημένη σκέψη και τη σκληρή δουλειά. Η δουλειά δεν γίνεται χάρη κάποιας εφαρμογής. Γίνεται για τη συγκίνηση και τον ενθουσιασμό που σου προξενούν αυτά που ανακαλύπτεις. Οι περισσότεροι από σας μάλλον το γνωρίζετε.

Όσους όμως δεν το ξέρουν είναι σχεδόν αδύνατο να τους εξοικειώσω, μέσα από ένα άρθρο, με τούτη τη σημαντική πλευρά, αυτό το συναρπαστικό μέρος, τον πραγματικό λόγο που μας ωθεί να ασχολούμαστε με την επιστήμη. Και αν αυτό δεν το ’χεις κατανοήσει, σου έχει διαφύγει όλη η ουσία. Δεν μπορείς να καταλάβεις την επιστήμη και τη σχέση της με οτιδήποτε άλλο αν δεν αντιληφθείς και δεν εκτιμήσεις τη μεγάλη περιπέτεια των καιρών μας. Δεν ζεις στην εποχή μας αν δεν έχεις καταλάβει ότι αυτή είναι μια εκπληκτική περιπέτεια, κάτι το παράφορο και συναρπαστικό.

Πολιτική ισότητα και δημοκρατία

Η δημοκρατία είναι άλλος ένας τομέας, στον οποίο ζητούμενο είναι η ισότητα. Η δημοκρατία έχει γνωρίσει μεγάλη αναγνώριση ως μέθοδος που προσφέρει σε όλους τους πολίτες μερίδιο στις πολιτικές αποφάσεις. Η λέξη «δημοκρατία» ωστόσο χρησιμοποιείται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Ξεχωρίζουν δύο απόψεις για τη δημοκρατία, που έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους.

Η πρώτη δίνει έμφαση στην αναγκαιότητα της συμμετοχής των μελών του πληθυσμού στη διακυβέρνηση του κράτους, συνήθως μέσω της ψήφου. Η δεύτερη ρίχνει το βάρος στην ανάγκη να αντικατοπτρίζει η δημοκρατική εξουσία τα πραγματικά συμφέροντα του λαού, ακόμα κι αν ο ίδιος ο λαός αγνοεί το πραγματικό συμφέρον του. Εδώ θα σταθούμε στον πρώτο τύπο δημοκρατίας.

Στην αρχαία Ελλάδα δημοκρατία σήμαινε τη διακυβέρνηση μιας πόλης-κράτους από το λαό, αντί από τους ολίγους (ολιγαρχία) ή από ένα μόνον άνθρωπο (μοναρχία). Η αρχαία Αθήνα συνήθως θεωρείται ως πρότυπο της δημοκρατίας, παρ' όλο που θα ήταν σφάλμα να θεωρήσουμε ότι η διοίκηση βρισκόταν στα χέρια του λαού ως σύνολο, μιας και οι γυναίκες, οι σκλάβοι και άλλοι μη-πολίτες που κατοικούσαν στην πόλη-κράτος δεν είχαν το δικαίωμα της συμμετοχής σ' αυτήν. Κανένα δημοκρατικό κράτος δεν επιτρέπει σε όλους όσοι ζουν κάτω από την εξουσία του να ψηφίζουν. Στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνει πολλούς ανθρώπους που δεν είναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν τι κάνουν, όπως τα μικρά παιδιά και τους πάσχοντες από σοβαρές διανοητικές ασθένειες. Μια πολιτεία, ωστόσο, που απαγορεύει σ' ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της τη συμμετοχή στα κοινά δεν έχει σήμερα το δικαίωμα να ονομάζεται δημοκρατία.

Άμεση δημοκρατία

Τα πρώτα δημοκρατικά κράτη ήταν άμεσες δημοκρατίες. Όσοι δηλαδή είχαν δικαίωμα ψήφου συζητούσαν και ψήφιζαν για το κάθε θέμα, αντί να εκλέγουν αντιπροσώπους. Άμεση δημοκρατία μπορεί να υπάρξει μόνον όταν συμμετέχει σ' αυτήν μικρός αριθμός ανθρώπων ή όταν οι αποφάσεις που λαμβάνονται είναι λίγες. Οι πρακτικές δυσκολίες που δημιουργούνται για να ψηφίσει μεγάλος αριθμός ανθρώπων πάνω σε μια πληθώρα θεμάτων είναι τεράστιες, παρ' όλο που είναι πιθανό η ηλεκτρονική επικοινωνία να επιτρέψει στο μέλλον κάτι τέτοιο. Ακόμα όμως κι αν επιτευχθεί αυτό, οι ψηφοφόροι θα πρέπει να έχουν εμπεριστατωμένη αντίληψη των θεμάτων για τα οποία ψηφίζουν, πράγμα που θ' απαιτούσε χρόνο κι ένα πρόγραμμα πολιτικής διαπαιδαγώγησης. Θα ήταν μάλλον υπερβολικό να περιμένει κανείς απ' όλους τους πολίτες να είναι ενήμεροι για τα σχετικά θέματα. Οι σημερινές δημοκρατίες είναι αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες.

Αντιπροσωπευτική δημοκρατία

Στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία γίνονται εκλογές με τις οποίες οι ψηφοφόροι εκλέγουν τους αντιπροσώπους που προτιμούν. Αυτοί οι αντιπρόσωποι κατόπιν λαμβάνουν μέρος στην καθημερινή διαδικασία της λήψης αποφάσεων, που μπορεί επίσης να είναι οργανωμένη με βάση κάποιες δημοκρατικές αρχές. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για τη διεξαγωγή των εκλογών και μερικοί απαιτούν την ύπαρξη πλειοψηφίας. Άλλοι, όπως αυτός που χρησιμοποιείται στη Βρετανία, λειτουργούν μ' ένα σύστημα σχετικής πλειοψηφίας που επιτρέπει στους υποψήφιους να εκλεγούν, ακόμα και χωρίς να τους ψηφίσει η πλειοψηφία του εκλογικού σώματος, με την προϋπόθεση ότι κανείς άλλος δεν έχει πάρει περισσότερες ψήφους.

Στις αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες η διακυβέρνηση γίνεται κατά κάποιο τρόπο από το λαό, όχι όμως για όλα τα θέματα. Η διακυβέρνηση γίνεται από το λαό μέχρι του σημείου ότι οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι έχουν ψηφιστεί από το λαό. Από τη στιγμή όμως που εκλέγονται, οι αντιπρόσωποι συνήθως δεν δεσμεύονται για τις αποφάσεις τους πάνω στα συγκεκριμένα θέματα. Ασφαλιστική δικλείδα απέναντι στην κατάχρηση εξουσίας αποτελεί η συχνή επανάληψη των εκλογών. Οι αντιπρόσωποι εκείvoι που δεν σέβονται τις επιθυμίες του εκλογικού σώματος δεν έχουν πολλές πιθανότητες να επανεκλεγούν.

Κριτική της δημοκρατίας

Ψευδαίσθηση

Μερικοί θεωρητικοί, ιδιαίτερα όσοι επηρεάστηκαν από τον Καρλ Μαρξ (1818-1883), επικρίνουν τις μορφές της δημοκρατίας που περιέγραψα περιληπτικά παραπάνω με την κατηγορία ότι παρέχουν απλώς την ψευδαίσθηση της συμμετοχής στις πολιτικές αποφάσεις. Ισχυρίζονται ότι οι διαδικασίες εκλογής δεν εγγυώνται τη διακυβέρνηση από το λαό. Ορισμένοι ψηφοφόροι μπορεί να μην αντιλαμβάνονται ποιον έχουν συμφέρον να υποστηρίξουν ή να εξαπατηθούν από ικανούς ρήτορες. Κι εκτός αυτού, το φάσμα των υποψηφίων που εμφανίζεται στις περισσότερες εκλογές δεν προσφέρει πραγματική επιλογή στους ψηφοφόρους. Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί επαινείται τόσο αυτή η δημοκρατία, όταν τελικά καταλήγει στην επιλογή ανάμεσα σε δύο ή τρεις υποψηφίους που ακολουθούν ταυτόσημες στην κυριολεξία πολιτικές.

Αυτή, ισχυρίζονται οι μαρξιστές, είναι μια «δημοκρατία της αστικής τάξης» που απλώς αντικατοπτρίζει τις υπάρχουσες σχέσεις εξουσίας, που είναι κι αυτές αποτέλεσμα των οικονομικών σχέσεων. Μέχρις ότου γίνει αναδιάταξη των σχέσεων εξουσίας, το να δίνεται στο λαό η δυνατότητα της ψήφου είναι απλώς χάσιμο χρόνου.

Οι ψηφοφόροι δεν είναι ειδικοί

Άλλοι επικριτές της δημοκρατίας, ειδικότερα ο Πλάτωνας, τονίζουν ότι η λήψη ορθών πολιτικών αποφάσεων απαιτεί μεγάλο βαθμό εξειδικευμένης γνώσης, μιας γνώσης που πολλοί ψηφοφόροι δεν έχουν. Από την άμεση δημοκρατία επομένως είναι πολύ πιθανό να προκύψει ένα πολύ κακό πολιτικό σύστημα, μιας και το κράτος βρίσκεται στα χέρια ανθρώπων με ελάχιστες ικανότητες και γνώσεις σχετικά μ' αυτό που κάνουν.

Ένα παρόμοιο επιχείρημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Πολλοί ψηφοφόροι δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν την καταλληλότητα κάποιου συγκεκριμένου υποψηφίου. Αφού δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν τα πολιτικά προγράμματα, επιλέγουν τους αντιπροσώπους τους με βάση κάποιες άσχετες ιδιότητες, όπως την εξωτερική τους εμφάνιση ή το ωραίο χαμόγελο. Η ψήφος τους επίσης μπορεί να καθορίζεται από αβασάνιστες προκαταλήψεις για τα πολιτικά κόμματα. Το αποτέλεσμα είναι ότι πολλοί αντιπρόσωποι με εξαιρετικές ικανότητες δεν εκλέγονται, ενώ εκλέγονται πολλοί άλλοι ακατάλληλοι με βάση κάποιες άσχετες με την πολιτική ικανότητες που τυχαίνει να διαθέτουν.

Αυτό το επιχείρημα ωστόσο μπορεί να αντιστραφεί και να χρησιμοποιηθεί για να ισχυροποιηθεί η άποψη ότι οι πολίτες πρέπει να εκπαιδεύονται ώστε να συμμετέχουν στη δημοκρατία, και όχι ότι η δημοκρατία, πρέπει να εγκαταλειφθεί εντελώς ως πολίτευμα. Ακόμα και στην περίπτωση που αυτό δεν είναι δυνατό, μπορεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία να είναι το μοναδικό πολίτευμα, συγκριτικά με τις διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις, που έχει τις μεγαλύτερες πιθανότητες να προάγει τα συμφέροντα του λαού.

Η αντίφαση της δημοκρατίας

Μπορεί να πιστεύω ότι η θανατική ποινή είναι βαρβαρότητα και ότι δεν θα έπρεπε ποτέ να εφαρμόζεται στα πολιτισμένα κράτη. Αν γίνει δημοψήφισμα πάνω στο θέμα και ψηφίσω εναντίον της θανατικής ποινής, η πλειοψηφία όμως αποφασίσει ότι θα πρέπει να θεσμοθετηθεί, τότε βρίσκομαι αντιμέτωπος με μιαν αντίφαση. Ως άνθρωπος με βαθιά πίστη στις δημοκρατικές αρχές, πιστεύω ότι η απόφαση της πλειοψηφίας πρέπει να εφαρμόζεται. Ως άτομο με την ισχυρή πεποίθηση ότι η θανατική ποινή είναι απαράδεκτη, πιστεύω ακράδαντα ότι η θανατική ποινή δεν θα έπρεπε να επιτρέπεται ποτέ. Σ' αυτή την περίπτωση λοιπόν φαίνεται να πιστεύω και ότι η θανατική ποινή θα πρέπει να εφαρμόζεται (ως αποτέλεσμα της απόφασης της πλειοψηφίας) και ότι δεν θα πρέπει να εφαρμόζεται (εξαιτίας των προσωπικών μου πεποιθήσεων). Αυτές οι δυο πεποιθήσεις όμως είναι ασυμβίβαστες. Όλοι οι υποστηρικτές των δημοκρατικών αρχών είναι πιθανό να έχουν αντιμετωπίσει ανάλογες αντιφάσεις, όταν τυχαίνει ν' ανήκουν στη μειοψηφία.

Αυτό δεν υπονομεύει εντελώς την έννοια της δημοκρατίας, αποτελεί όμως ένα παράδειγμα της σοβαρής πιθανότητας να υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στην προσωπική συνείδηση και στην απόφαση της πλειοψηφίας. Όλοι όσοι τάσσονται υπέρ των δημοκρατικών αρχών θα πρέπει να πάρουν μια απόφαση για το ειδικό βάρος που δίνουν στα ατομικά τους πιστεύω και στις συλλογικές αποφάσεις. Θα πρέπει επίσης να προσδιορίσουν επακριβώς τι σημαίνει «τάσσομαι υπέρ των δημοκρατικών αρχών».

ΑΡΡΙΑΝΟΣ - Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (5.26.7-5.27.9)

[5.26.7] Εἰ μὲν δὴ ὑμᾶς πονοῦντας καὶ κινδυνεύοντας αὐτὸς ἀπόνως καὶ ἀκινδύνως ἐξηγούμενος ἦγον, οὐκ ἀπεικότως ἂν προεκάμνετε ταῖς γνώμαις, τῶν μὲν πόνων μόνοις ὑμῖν μετόν, τὰ δὲ ἆθλα αὐτῶν ἄλλοις περιποιοῦντες· νῦν δὲ κοινοὶ μὲν ἡμῖν οἱ πόνοι, ἴσον δὲ μέτεστι τῶν κινδύνων, τὰ δὲ ἆθλα ἐν μέσῳ κεῖται ξύμπασιν. [5.26.8] ἥ τε χώρα ὑμετέρα καὶ ὑμεῖς αὐτῆς σατραπεύετε. καὶ τῶν χρημάτων τὸ μέρος νῦν τε ἐς ὑμᾶς τὸ πολὺ ἔρχεται καὶ ἐπειδὰν ἐπεξέλθωμεν τὴν Ἀσίαν, τότε οὐκ ἐμπλήσας μὰ Δι᾽ ὑμᾶς, ἀλλὰ καὶ ὑπερβαλὼν ὅσα ἕκαστος ἐλπίζει ἀγαθὰ ἔσεσθαι τοὺς μὲν ἀπιέναι οἴκαδε ἐθέλοντας εἰς τὴν οἰκείαν ἀποπέμψω ἢ ἐπανάξω αὐτός, τοὺς δὲ αὐτοῦ μένοντας ζηλωτοὺς τοῖς ἀπερχομένοις ποιήσω.
[5.27.1] Ταῦτα καὶ τοιαῦτα εἰπόντος Ἀλεξάνδρου πολὺν μὲν χρόνον σιωπὴ ἦν οὔτε ἀντιλέγειν τολμώντων πρὸς τὸν βασιλέα ἐκ τοῦ εὐθέος οὔτε ξυγχωρεῖν ἐθελόντων. ἐν δὲ τούτῳ πολλάκις μὲν Ἀλέξανδρος ἐκέλευε λέγειν τὸν βουλόμενον, εἰ δή τις τὰ ἐναντία τοῖς ὑπ᾽ αὐτοῦ λεχθεῖσι γιγνώσκει· ἔμενε δὲ καὶ ὣς ἐπὶ πολὺ ἡ σιωπή· ὀψὲ δέ ποτε θαρσήσας Κοῖνος ὁ Πολεμοκράτους ἔλεξε τοιάδε.
[5.27.2] Ἐπειδὴ αὐτός, ὦ βασιλεῦ, οὐ κατὰ πρόσταγμα ἐθέλεις Μακεδόνων ἐξηγεῖσθαι, ἀλλὰ πείσας μὲν ἄξειν φῄς, πεισθεὶς δὲ οὐ βιάσεσθαι, οὐχ ὑπὲρ ἡμῶν τῶνδε ποιήσομαι ἐγὼ τοὺς λόγους, οἳ καὶ προτιμώμενοι τῶν ἄλλων καὶ τὰ ἆθλα τῶν πόνων οἱ πολλοὶ ἤδη κεκομισμένοι καὶ τῷ κρατιστεύειν παρὰ τοὺς ἄλλους πρόθυμοί σοι ἐς πάντα ἐσμέν, ἀλλ᾽ ὑπὲρ τῆς στρατιᾶς τῆς πολλῆς. [5.27.3] οὐδὲ ὑπὲρ ταύτης τὰ καθ᾽ ἡδονὴν ἐκείνοις ἐρῷ, ἀλλὰ ἃ νομίζω σύμφορά τέ σοι ἐς τὰ παρόντα καὶ ἐς τὰ μέλλοντα μάλιστα ἀσφαλῆ εἶναι. δίκαιος δέ εἰμι καθ᾽ ἡλικίαν τε μὴ ἀποκρύπτεσθαι τὰ δοκοῦντα βέλτιστα καὶ κατὰ τὴν ἐκ σοῦ μοι οὖσαν καὶ ἐς τοὺς ἄλλους ἀξίωσιν καὶ κατὰ τὴν ἐν τοῖς πόνοις τε καὶ κινδύνοις ἐς τόδε ἀπροφάσιστον τόλμαν. [5.27.4] ὅσῳ γάρ τοι πλεῖστα καὶ μέγιστα σοί τε ἡγουμένῳ καταπέπρακται καὶ τοῖς ἅμα σοὶ οἴκοθεν ὁρμηθεῖσι, τοσῷδε μᾶλλόν τι ξύμφορόν μοι δοκεῖ πέρας τι ἐπιθεῖναι τοῖς πόνοις καὶ κινδύνοις. αὐτὸς γάρ τοι ὁρᾷς, ὅσοι μὲν Μακεδόνων τε καὶ Ἑλλήνων ἅμα σοὶ ὡρμήθημεν, ὅσοι δὲ ὑπολελείμμεθα· [5.27.5] ὧν Θετταλοὺς μὲν ἀπὸ Βάκτρων εὐθὺς οὐ προθύμους ἔτι ἐς τοὺς πόνους αἰσθόμενος οἴκαδε, καλῶς ποιῶν, ἀπέπεμψας· τῶν δὲ ἄλλων Ἑλλήνων οἱ μὲν ἐν ταῖς πόλεσι ταῖς πρὸς σοῦ οἰκισθείσαις κατῳκισμένοι οὐδὲ οὗτοι πάντῃ ἑκόντες μένουσιν· οἱ δὲ ξυμπονοῦντές τε ἔτι καὶ ξυγκινδυνεύοντες, αὐτοί τε καὶ ἡ Μακεδονικὴ στρατιά, τοὺς μὲν ἐν ταῖς μάχαις ἀπολωλέκασιν, οἱ δὲ ἐκ τραυμάτων ἀπόμαχοι γεγενημένοι ἄλλοι ἄλλῃ τῆς Ἀσίας ὑπολελειμμένοι εἰσίν, [5.27.6] οἱ πλείους δὲ νόσῳ ἀπολώλασιν, ὀλίγοι δὲ ἐκ πολλῶν ὑπολείπονται, καὶ οὔτε τοῖς σώμασιν ἔτι ὡσαύτως ἐρρωμένοι, ταῖς τε γνώμαις πολὺ ἔτι μᾶλλον προκεκμηκότες. καὶ τούτοις ξύμπασιν πόθος μὲν γονέων ἐστίν, ὅσοις ἔτι σώζονται, πόθος δὲ γυναικῶν καὶ παίδων, πόθος δὲ δὴ τῆς γῆς αὐτῆς τῆς οἰκείας, ἣν ξὺν τῷ ἐκ σοῦ πορισθέντι σφίσιν κόσμῳ μεγάλοι τε ἀντὶ μικρῶν καὶ πλούσιοι ἐκ πενήτων ἀναστρέφοντες ξύγγνωστοί εἰσιν ἐπιδεῖν ποθοῦντες. [5.27.7] σὺ δὲ νῦν μὴ ἄγειν ἄκοντας· οὐδὲ γὰρ ὁμοίοις ἔτι χρήσῃ ἐς τοὺς κινδύνους, οἷς τὸ ἑκούσιον ἐν τοῖς ἀγῶσιν ἀπέσται· ἐπανελθὼν δὲ αὐτός [τε], εἰ δοκεῖ, ἐς τὴν οἰκ‹ε›ίαν καὶ τὴν μητέρα τὴν σαυτοῦ ἰδὼν καὶ τὰ τῶν Ἑλλήνων καταστησάμενος καὶ τὰς νίκας ταύτας τὰς πολλὰς καὶ μεγάλας ἐς τὸν πατρῷον οἶκον κομίσας οὕτω δὴ ἐξ ἀρχῆς ἄλλον στόλον στέλλεσθαι, εἰ μὲν βούλει, ἐπ᾽ αὐτὰ ταῦτα τὰ πρὸς τὴν ἕω ᾠκισμένα Ἰνδῶν γένη, εἰ δὲ βούλει, ἐς τὸν Εὔξεινον πόντον, εἰ δέ, ἐπὶ Καρχηδόνα καὶ τὰ ἐπέκεινα Καρχηδονίων τῆς Λιβύης. ταῦτα δὲ σὸν ἤδη ἐξηγεῖσθαι. [5.27.8] ἕψονται δέ σοι ἄλλοι Μακεδόνες καὶ ἄλλοι Ἕλληνες, νέοι τε ἀντὶ γερόντων καὶ ἀκμῆτες ἀντὶ κεκμηκότων, καὶ οἷς τὰ τοῦ πολέμου διὰ τὸ ἀπείρατον ἔς τε τὸ παραυτίκα οὐ φοβερὰ καὶ κατὰ τὴν τοῦ μέλλοντος ἐλπίδα ἐν σπουδῇ ἔσται· οὓς καὶ ταύτῃ ἔτι προθυμότερον ἀκολουθήσειν σοι εἰκός, ὁρῶντας τοὺς πρότερον ξυμπονήσαντάς τε καὶ ξυγκινδυνεύσαντας ἐς τὰ σφέτερα ἤθη ἐπανεληλυθότας, πλουσίους τε ἀντὶ πενήτων καὶ ἀντὶ ἀφανῶν τῶν πάλαι εὐκλεεῖς. [5.27.9] καλὸν δέ, ὦ βασιλεῦ, εἴπερ τι καὶ ἄλλο, καὶ ἡ ἐν τῷ εὐτυχεῖν σωφροσύνη. σοὶ γὰρ αὐτῷ ἡγουμένῳ καὶ στρατιὰν τοιαύτην ἄγοντι ἐκ μὲν πολεμίων δέος οὐδέν, τὰ δὲ ἐκ τοῦ δαιμονίου ἀδόκητά τε καὶ ταύτῃ καὶ ἀφύλακτα τοῖς ἀνθρώποις ἐστί.

***
[5.26.7] Αν βέβαια σεις μόνο κοπιάζατε και κινδυνεύατε, χωρίς να κοπιάζω και να κινδυνεύω ο ίδιος, οδηγώντας σας απλώς ως αρχηγός σας, θα ήταν εύλογο σεις πρώτοι να χάσετε το θάρρος σας, εφόσον εσείς μονάχα υπομένετε τους κόπους, ενώ τα έπαθλα των κόπων σας δίνονται σε άλλους. Τώρα όμως είναι κοινοί για μας οι κόποι και μετέχομε εξίσου στους κινδύνους, και τα έπαθλα ανήκουν σε όλους. [5.26.8] Και η χώρα αυτή είναι δική σας και σεις είσθε οι σατράπες της. Το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων και τώρα περιέρχεται σε σας και, αφού διατρέξουμε την Ασία, τότε, μα τον Δία, όχι μόνο θα σας γεμίσω με αγαθά, αλλά και θα δώσω παραπάνω από όσα ελπίζει ο καθένας σας να λάβει. Και όσους θέλουν να επιστρέψουν στην πατρίδα θα τους στείλω στη χώρα μας ή θα τους οδηγήσω πίσω ο ίδιος, ενώ όσους παραμείνουν εδώ θα τους κάνω να τους ζηλεύουν εκείνοι που θα επιστρέψουν».
[5.27.1] Αφού είπε αυτά και άλλα παρόμοια ο Αλέξανδρος, για πολλή ώρα επικράτησε σιωπή, επειδή οι διοικητές των ταγμάτων ούτε τολμούσαν να εκφράσουν απευθείας αντιρρήσεις σε αυτά που έλεγε ο βασιλιάς τους ούτε όμως ήθελαν να συμφωνήσουν μαζί του. Στο μεταξύ πολλές φορές πρότεινε ο Αλέξανδρος να μιλήσει όποιος ήθελε, αν βέβαια είχε κάποιος αντίθετη γνώμη σε όσα είπε ο ίδιος. Παρ᾽ όλα αυτά συνεχιζόταν για πολλή ώρα η σιωπή. Κάποτε επιτέλους ο Κοίνος, ο γιος του Πολεμοκράτη, πήρε το θάρρος και είπε τα εξής περίπου:
[5.27.2] «Επειδή και συ ο ίδιος, βασιλιά μου, δεν θέλεις να προστάζεις και να οδηγείς τους Μακεδόνες, αλλά λέγεις ότι θα τους οδηγήσεις μονάχα αν τους πείσεις, ενώ αν σε πείσουν, δεν θα τους υποχρεώσεις να προχωρήσουν, εγώ δεν θα μιλήσω για λογαριασμό δικό μας, των διοικητών, αλλά για χάρη των πολλών ανδρών του στρατεύματος. Γιατί εμείς και μεγαλύτερες τιμές απολαμβάνουμε από τους άλλους και οι περισσότεροι από μας έχομε ήδη λάβει έπαθλα για τον μόχθο μας και είμαστε πρόθυμοι για κάθε σου διαταγή, μιας και έχομε ανώτερα αξιώματα σε σχέση με τους άλλους. [5.27.3] Αλλ᾽ αν και θα μιλήσω για χάρη τους, δεν θα αναφέρω όσα είναι ευχάριστα σε εκείνους, αλλά όσα νομίζω ότι στην παρούσα περίσταση και σε σένα συμφέρουν και προπάντων όσα θα μας χαρίσουν ασφάλεια στο μέλλον. Έχω το δικαίωμα να μην αποκρύψω αυτά που νομίζω ότι είναι τα καλύτερα και λόγω της ηλικίας μου και λόγω του αξιώματος που μου έδωσες σε σχέση με τους άλλους και εξαιτίας της χωρίς δισταγμούς τόλμης που έχω μέχρι τώρα επιδείξει στους πολεμικούς αγώνες και τους κινδύνους. [5.27.4] Όσο περισσότερες και μεγαλύτερες είναι οι επιτυχίες που και συ ως αρχηγός είχες και εκείνοι που ξεκίνησαν μαζί σου από την πατρίδα, τόσο περισσότερο μου φαίνεται ότι είναι προς το συμφέρον μας να δώσουμε ένα τέλος στους αγώνες και τους κινδύνους. Γιατί και συ βέβαια ο ίδιος βλέπεις πόσοι Μακεδόνες και πόσοι Έλληνες ξεκινήσαμε μαζί σου και πόσοι έχουμε απομείνει. [5.27.5 ] Από αυτούς έστειλες αμέσως πίσω στην πατρίδα τους Θεσσαλούς από τα Βάκτρα, επειδή αντιλήφθηκες ότι δεν ήταν πλέον πρόθυμοι να αγωνισθούν, και καλά έκανες. Οι άλλοι Έλληνες όσοι εγκαταστάθηκαν στις πόλεις που εσύ ίδρυσες, ούτε και αυτοί μένουν εκεί αποκλειστικά με τη δική τους θέληση. Αλλά και όσοι αγωνίζονται ακόμη και κινδυνεύουν μαζί σου, δηλαδή και οι Έλληνες και οι Μακεδόνες στρατιώτες, έχουν απώλειες στις μάχες, ενώ μερικοί ανήμποροι να πολεμούν από τα τραύματά τους έχουν εγκαταλειφθεί σε διάφορα μέρη της Ασίας. [5.27.6] Οι περισσότεροι όμως έχουν χαθεί από αρρώστια και από τόσους απομένουν λίγοι που δεν έχουν πλέον ακμαίες ούτε τις σωματικές τους δυνάμεις και το ηθικό τους έχει ακόμη περισσότερο κλονισθεί. Και όλοι αυτοί ποθούν τους γονείς τους, όσοι τους έχουν ακόμη, ποθούν τις γυναίκες και τα παιδιά τους, ποθούν, όπως είναι φυσικό, την ίδια την πατρική τους γη, την οποία έχουν δικαίωμα να δουν, εφόσον το επιθυμούν, επειδή με τις τιμές που εσύ τους παραχώρησες επιστρέφουν τώρα μεγάλοι και πλούσιοι, ενώ πριν ήταν ταπεινοί και φτωχοί. [5.27.7] Εσύ όμως τώρα μην τους οδηγείς χωρίς τη θέλησή τους σε νέες κατακτήσεις. Ούτε άλλωστε θα έχεις πλέον άνδρες ριψοκίνδυνους, εφόσον θα αγωνίζονται χωρίς τη θέλησή τους. Αλλά αφού επιστρέψεις [και] ο ίδιος, αν το νομίζεις, στην πατρίδα και δεις τη μητέρα σου και τακτοποιήσεις τα ζητήματα της Ελλάδας και προσφέρεις στο πατρικό σου σπίτι τις πολλές αυτές και μεγάλες νίκες, τότε πλέον ετοίμασε άλλη εκστρατεία από την αρχή. Εκστράτευσε, αν θέλεις, εναντίον των ίδιων αυτών ινδικών φυλών που κατοικούν προς τα ανατολικά ή αν το επιθυμείς στον Εύξεινο Πόντο, ειδεμή εκστράτευσε εναντίον της Καρχηδόνας και των περιοχών της Λιβύης που είναι πέρα από την Καρχηδόνα. Αυτή είναι βέβαια δική σου υπόθεση ως αρχηγού να αποφασίσεις. [5.27.8] Και θα σε ακολουθήσουν άλλοι Μακεδόνες και άλλοι Έλληνες, νέοι άνδρες στη θέση των γερόντων και ξεκούραστοι στη θέση των κουρασμένων. Οι πολεμικές επιχειρήσεις δεν θα προκαλούν σε αυτούς άμεσο φόβο, γιατί θα είναι άπειροι, αλλά έφεση, γιατί θα προσδοκούν από το μέλλον. Οι νέοι αυτοί άνδρες είναι φυσικό να σε ακολουθήσουν με ακόμη μεγαλύτερη προθυμία και γι᾽ αυτόν τον λόγο, επειδή δηλαδή θα βλέπουν ότι όσοι πρωτύτερα αγωνίσθηκαν και κινδύνευσαν μαζί σου έχουν πλέον επιστρέψει στην πατρίδα τους πλούσιοι και δοξασμένοι από φτωχοί και άσημοι που ήταν προηγουμένως. [5.27.9] Είναι ωραίο πράγμα, βασιλιά μου, περισσότερο από καθετί άλλο, να παραμένει κανείς σώφρων, όταν ευτυχεί. Γιατί όσο εσύ ο ίδιος είσαι αρχηγός μας και οδηγείς έναν τέτοιο στρατό, δεν υπάρχει κανένας φόβος από τους εχθρούς, τα θεϊκά όμως πλήγματα είναι απροσδόκητα και γι᾽ αυτό οι άνθρωποι δεν μπορούν να προφυλαχθούν από αυτά».