Πέμπτη 28 Μαΐου 2020

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἡλέκτρα (988-997)

ΧΟ. ἰώ,
βασίλεια γύναι χθονὸς Ἀργείας,
παῖ Τυνδάρεω,
990 καὶ τοῖν ἀγαθοῖν ξύγγονε κούροιν
Διός, οἳ φλογερὰν αἰθέρ᾽ ἐν ἄστροις
ναίουσι, βροτῶν ἐν ἁλὸς ῥοθίοις
τιμὰς σωτῆρας ἔχοντες·
χαῖρε, σεβίζω σ᾽ ἴσα καὶ μάκαρας
995 πλούτου μεγάλης τ᾽ εὐδαιμονίας.
τὰς σὰς δὲ τύχας θεραπεύεσθαι
†καιρός, ὦ βασίλεια†.

***
ΧΟΡ. Χαίρε βασίλισσα της χώρας της Αργίτικης,
του Τυνδάρεω θυγατέρα κι αδερφή
990 των δυο λαμπρών του Δία γιων,
που ανάμεσα στ᾽ αστέρια κατοικούνε
και στον ολόφλογον αιθέρα
κι η χάρη τούς εδόθηκε να σώζουν
από της θάλασσας το κύμα τους ανθρώπους.
Χαίρε· όμοια με τους καλότυχους θεούς
σε σέβομαι για τα πολλά σου πλούτη
και τη μεγάλη σου ευτυχία. Είναι καιρός,
βασίλισσα, να σε υπηρετήσω.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της, 1. Η τέχνη στην Ελλάδα κατά τους «Σκοτεινούς Αιώνες» και τη γεωμετρική περίοδο

1.4. Τα αρχαιολογικά δεδομένα από τη νησιωτική Ελλάδα

1.4.1. Δύο νησιωτικοί οικισμοί: Εμπορειός και Ζαγορά


Αν τις οικιστικές αλλαγές στην Αθήνα ανάμεσα στον 10ο και τον 8ο αιώνα π.Χ. τις παρακολουθούμε κυρίως με την ανακάλυψη των πρώιμων νεκροταφείων, σε άλλες περιοχές, όπως στη Ζαγορά, στη δυτική ακτή της Άνδρου, και στον Εμπορείο, στα νότια παράλια της Χίου, έχουν ανασκαφεί σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση οικισμοί της ίδιας περιόδου, που έμειναν σχεδόν ανέπαφοι, γιατί εγκαταλείφθηκαν τον 7ο αιώνα π.Χ. και δεν ξανακατοικήθηκαν.
 
Ο οικισμός της Ζαγοράς είναι χτισμένος σε μια μικρή χερσόνησο με απότομες ακτές, που συνδέεται με το υπόλοιπο νησί με έναν στενό αυχένα· δημιουργήθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ., αλλά η περίοδος της ακμής του είναι ο 8ος αιώνας, οπότε βρισκόταν κάτω από την πολιτική και πολιτιστική επιρροή της Εύβοιας,) συγκεκριμένα της Ερέτριας. Δεν αποκλείεται ήταν εμπορικός σταθμός στον θαλάσσιο δρόμο ανάμεσα στην Εύβοια και το ανατολικό Αιγαίο. Η μοναδική πρόσβαση στον οικισμό από τη στεριά προστατευόταν από οχυρωματικό τείχος με πύλη, ενώ στο κέντρο του περίπου υπήρχε μια ανοιχτή πλατεία, με το μεγαλύτερο σπίτι του οικισμού στη μια πλευρά της και ένα υπαίθριο ιερό στην άλλη.
 
Στον Εμπορειό, ένα μακρόστενο κτίσμα, μεγαλύτερο από τα άλλα, δεσπόζει στην ακρόπολη και ελέγχει την πρόσβαση σε αυτήν από την πλαγιά όπου είναι χτισμένα τα σπίτια του οικισμού· απέναντι του, σε έναν αρκετά μεγάλο ελεύθερο χώρο βρίσκεται το ιερό της Αθηνάς, όπου αρχικά η λατρεία τελούνταν στο ύπαιθρο. Και στις δύο περιπτώσεις μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η κατοικία του άρχοντα γειτόνευε με έναν ανοιχτό χώρο συγκεντρώσεων (μια αγορά) καθώς και με το θρησκευτικό κέντρο του οικισμού.

Albert Bandura: Η κοινωνικογνωστική θεωρία

O Albert Bandura θεωρείται ο κύριος εκφραστής της κοινωνικογνωστικής θεωρίας μαζί με τον Walter Mischel. Το πείραμα με την κούκλα Μπόμπο που αποτελεί τη μοντελοποιημένη μελέτη της επιθετικότητας τον έκανε ευρέως γνωστό και έδειξε ότι τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να οδηγηθούν στην εκμάθηση συμπεριφορών μέσα από την παρατήρηση των ενηλίκων. Ακολουθούν ορισμένα αποφθέγματά μου!

Ο Albert Bandura είπε...

  1. Η ψυχολογία δεν μπορεί να πει στους ανθρώπους πώς θα έπρεπε να ζήσουν τη ζωή τους. Μπορεί, ωστόσο, να τους παρέχει τα μέσα για την πραγματοποίηση προσωπικών και κοινωνικών αλλαγών.
  2. Οι πεποιθήσεις των ανθρώπων για τις ικανότητές τους έχουν βαθιά επίδραση σε αυτές τις ικανότητες.
  3. Το ανθρώπινο μυαλό είναι δημιουργικό, προληπτικό και στοχαστικό - όχι μόνο αντιδραστικό.
  4. Για να πετύχουν, οι άνθρωποι χρειάζονται μια αίσθηση αυτο-αποτελεσματικότητας, να παλέψουν μαζί με την ανθεκτικότητα για να αντιμετωπίσουν τα αναπόφευκτα εμπόδια και τις ανισότητες της ζωής.
  5. Η επιτυχία και η αποτυχία είναι σε μεγάλο βαθμό αυτοπροσδιορισμένες από την άποψη των προσωπικών προτύπων.
  6. Το να αποκτήσεις μια διορατικότητα των λανθάνοντων κινήτρων κάποιου, φαίνεται, να είναι περισσότερο μια μετατροπή πεποιθήσεων παρά μια διαδικασία αυτοανακάλυψης.
  7. Έχουμε επενδύσει περισσότερο στις θεωρίες της αποτυχίας από ότι στις θεωρίες της επιτυχίας.
  8. Τα άτομα με υψηλή βεβαιότητα στις ικανότητές τους προσεγγίζουν δύσκολα καθήκοντα ως προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν και όχι ως απειλές που πρέπει να αποφευχθούν.
  9. Η μάθηση είναι αμφίδρομη. Μαθαίνουμε από το περιβάλλον και το περιβάλλον μαθαίνει και τροποποιείται χάρη στις ενέργειές μας.
  10. Η αυτοπεποίθηση δεν εξασφαλίζει απαραίτητα την επιτυχία, αλλά η δυσπιστία προς τον εαυτό γεννά την αποτυχία!

Οι απόψεις του Μπαντούρα για την αυτο-αποτελεσματικότητα


Ο Μπαντούρα αναφέρθηκε στην έννοια της αυτο-αποτελεσματικότητας και στις αντιλήψεις μας γύρω από αυτές. Συμπεριφορές που επηρεάζονται από την αντίληψή μας για την αυτοαποτελεσματικότητα και την επιτυχία καθορίζονται από την αφοσίωση μας σε ένα στόχο, την επιμονή και υπομονή που επιδεικνύουμε, την ψυχραιμία μας κατά την εκτέλεσή του και την αναλυτική σκέψη. Η αυτό-αποτελεσματικότητα ή αυτεπάρκεια είναι η υποκειμενική κρίση του ατόμου για την ικανότητά του να ακολουθήσει συγκεκριμένες ενέργειες, καθώς και την αποτελεσματικότητα των ενεργειών αυτών.

Διαπίστωσε, λοιπόν, ότι οι άνθρωποι που πίστευαν ότι μπορούσαν, για παράδειγμα, να ξεπεράσουν τις φοβίες τους, είχαν περισσότερες πιθανότητες να το κατορθώσουν. Η έννοια της αυτό-αποτελεσματικότητας έχει, επίσης, διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην εκπαιδευτική ψυχολογία. Οι πεποιθήσεις δηλαδή των ατόμων για την αυτο-αποτελεσματικότητα επηρεάζουν την αντίδραση των ατόμων απέναντι στο άγχος, την απογοήτευση όταν επιδιώκουν να πετύχουν τους στόχους τους.

Τι υποστήριξε ο Μπαντούρα για την αμοιβαία αιτιοκρατία


Ο Μπαντούρα υποστήριζε ότι πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας κατά την ανάλυση της συμπεριφοράς ενός ατόμου τόσο την προσωπικότητα και την συμπεριφορά του όσο και το περιβάλλον στο οποίο δρα. Οι άνθρωποι σύμφωνα με την οπτική του Μπαντούρα είναι ενεργοί δρώντες που η εξέλιξή τους εξαρτάται από τις επιλογές τους. Απορρίπτει την ιδέα ότι η συμπεριφορά εξηγείται από εσωτερικές ή εξωτερικές δυνάμεις, καθώς οι άνθρωποι επηρεάζονται από το περιβάλλον τους, αλλά ταυτόχρονα επιλέγουν πως θα συμπεριφερθούν.

Οι απόψεις του για την μάθηση μέσω παρατήρησης - μίμηση προτύπου


Ο Albert Bandura μίλησε για την μάθηση μέσω παρατήρησης (μίμηση προτύπου) σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν απλώς και μόνο παρατηρώντας τους άλλους και τις συμπερισφορές τους. Έτσι οι άνθρωποι μέσω της παρατήρησης σχηματίζουν μια εσωτερική αναπαράστηση την οποία στη συνέχεια της ζωής τους αξιοποιούν. Ωστόσο,  η μάθηση μέσω παρατήρησης είναι διαφορετική από την ταύτιση στην ψυχοδυναμική προσέγγιση. Η μίμηση προτύπου είναι εφικτή και μέσω Μ.Μ.Ε.,οπότε τα πρότυπα που παρουσιάζονται στην τηλεόραση είναι πολύ εύκολο να επιδράσουν στα παιδιά. Έρευνες έχουν δείξει ότι η προβολή επιθετικότητας στην τηλεόραση επηρεάζει και οδηγεί σε υιοθέτηση επιθετικών μοτίβων συμπεριφοράς.

Αυτορρύθμιση


Άμεσα συνδεδεμένη με τη διαδικασία της μάθησης μέσω της παρατήρησης είναι και η έννοια που επεξεργάζεται η κοινωνικογνωστική θεωρία σχετικά με την αυτορύθμιση του εαυτού μας (self-regulation). Έτσι, μαζί με τις συγκεκριμένες γνωστικές και συναισθηματικές αντιδράσεις, ο Bandura και οι συνεχιστές του υποστηρίζουν ότι ο καθένας μπορεί να μάθει και κάποιους γενικούς κανόνες που θα ακολουθεί στη ζωή του.

Για παράδειγμα, μέσα από την παρατήρηση των προτύπων αλλά και από τις προσωπικές τους εμπειρίες, οι άνθρωποι διαμορφώνουν τους δικούς τους εσωτερικούς κανόνες (internal standards), οι οποίοι τους βοηθούν να αξιολογούν τόσο  τη δική τους συμπεριφορα όσο και εκείνη των άλλων. Επιπλέον, η χρησιμότητα αυτών των εσωτερικών κανόνων αφορά και τους σκοπούς που οι άνθρωποι θέτουν αλλά και τις αναμενόμενες ενθαρρυντικές αντιδράσεις και θετικές αξιολογήσεις των πράξεων στις οποίες προβαίνουν τόσο οι ίδιοι όσο και οι γύρω τους.

Ο Μεγάλος Αδελφός και η Αστυνομία της σκέψης

Το ανθρώπινο μυαλό είναι ένα μαγικό εργαλείο. Από την φύση του εξερευνά τα όρια της ύπαρξης, επιχειρεί να ανακαλύψει τις δυνατότητες του ανθρώπου στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Ο Νους είναι η κύρια αιτία εξέλιξης του είδους μας. Και για κάθε άλμα που πραγματοποιούμε προς αυτή την εξέλιξη, καταστρώνεται ένα σχέδιο για την υποδούλωση του εργαλείου αυτού. Κι όμως αυτό το ανεκμετάλλευτο στο σύνολό του «όπλο», μερικές φορές βουτά στην κοιτίδα της γνώσης που υπάρχει πέρα από τα στενά ανθρώπινα όρια και μας αποκαλύπτει ψήγματα του μέλλοντος, πολύ πριν αυτό υλοποιηθεί. Κάπως έτσι φαντάζομαι και ο Όργουελ έγραψε το (δυστυχώς προφητικό) μυθιστόρημά του. Ναι, ο Μεγάλος Αδελφός μας παρακολουθεί, μας συντονίζει, και σε λίγο θα στερήσει κάθε αίσθημα ελευθερίας (πραγματικής, κοινωνικής, συνειδησιακής, πνευματικής).

Πλησιάζουμε με γοργά βήματα στην ξεδίπλωση ολόκληρου του σχεδίου. Και αν είναι δύσκολο να καταλάβουμε τις βαθύτερες εκτάσεις του, μπορούμε απλώς να παρατηρήσουμε τα δεδομένα της καθημερινής μας ζωής για να ενώσουμε τα κομμάτια του παζλ κομμάτι κομμάτι, αποκαλύπτοντας την ευρύτερη εικόνα. Και υπάρχει ένα σημαντικό στοιχείο (αν όχι το σημαντικότερο) που φανερώνεται μέσα από τις κινήσεις των «παικτών», όπως ονομάζονται από τα χείλη των ανθρώπων που κινούν αλλά και κινούνται από τα νήματα. Το γεγονός πως η ανθρώπινη ελευθερία περιορίζεται μέρα με την μέρα όλο και περισσότερο, με απώτερο στόχο την ολοκληρωτική εξάλειψή της.

Ο Μεγάλος Αδελφός και η Αστυνομία της σκέψης

Πόσο προφητικό μπορεί να είναι ένα μυθιστόρημα που γράφτηκε το 1948; Όσοι το έχουν διαβάσει άλλωστε μπορούν να αναγνωρίσουν στην λογοτεχνική τους απόδοση λεπτομέρειες της ζωής που ζούμε 68 ολόκληρα χρόνια μετά. Τώρα, η τηλεοθόνη του μυθιστορήματος έχει πολλαπλασιαστεί στις οικείες των ανθρώπων, και που ξέρεις, ίσως το ματάκι της ενσωματωμένης κάμερας στην οθόνη του υπολογιστή σου να παρακολουθεί τις καθημερινές σου δραστηριότητες, παρέχοντας χρήσιμες πληροφορίες στο δίκτυο εκείνων που λειτουργούν για να ολοκληρώσουν το σχέδιο που έχει δύο σημαντικές φάσεις: Πρώτον την Στέρηση της κυριολεκτικής Ελευθερίας του ατόμου, και δεύτερον, την πλήρη στέρηση της Πνευματικής ελευθερίας, κάτι που θα σημάνει και την πλήρη υποδούλωση του Ανθρώπινου είδους, την Αρχή του Μεταμοντέρνου Σκοταδισμού.

Οι κοινωνικές και πνευματικές προεκτάσεις του σχεδίου συνδέονται σχεδόν άρρηκτα. Και για να διαπιστώσεις το βαθύτερο πλαίσιο που θέλει το μυαλό σου πειθήνιο και δίχως δυνατότητα έμπνευσης, πνευματικής υπέρβασης, και εξέλιξης οποιασδήποτε εκδήλωσης μπορεί να σε πάει ένα βήμα κοντύτερα σε μία ανώτερη πνευματικά κατάσταση, θα πρέπει να αναγνωρίσεις το κοινωνικό πλαίσιο του «σχεδίου» που συνοψίζεται στο τρίπτυχο που εισήγαγε ο Όργουελ στο διάσημο μυθιστόρημά του: «Ο πόλεμος είναι ειρήνη | η ελευθερία είναι σκλαβιά | η άγνοια είναι δύναμη.» Μέσα σε αυτές τις τρεις φράσεις κρύβονται όλες οι κινήσεις που πραγματοποιούνται σε πλήρη έκταση τον τελευταίο καιρό, και θα επιχειρήσω να τις αναλύσω μία προς μία:

Ο Πόλεμος είναι Ειρήνη

Λόγω ενός πολέμου που διαδραματίζεται εδώ και αρκετό καιρό το απαιτούμενο στοιχείο της έχθρας εμποτίζεται στις ανθρώπινες συνειδήσεις. Ένας πόλεμος που γίνεται στο όνομα της ειρήνης. Από την μία έχουμε μία ομάδα (ας την ονομάσουμε έτσι) που μάχεται για την άμεση δημοκρατία προκαλώντας την εμπόλεμη αντιπαράθεση στο εσωτερικό της Χώρας. Έτσι μέσα από τον πόλεμο αναζητείται η Ειρήνη και η αποκατάσταση της τάξης. Από τις απαρχές αυτής της διαμάχης όμως διοχετεύεται το αίσθημα του τρόμου στο σύνολο της ανθρωπότητας. Πως; Κατ’ αρχάς με την άμεση εμπλοκή της Τρομοκρατίας, που συνδέεται εμμέσως ή και αμέσως με το ζήτημα. Δεν θα επεκταθώ στις πολεμικές και κοινωνικές προεκτάσεις καθώς υπάρχουν πολλοί ειδικότεροι από μένα για να πράξουν κάτι τέτοιο. Απλώς επισημαίνω τα βήματα που οδηγούν στο σχέδιο του Μεγάλου Αδελφού.

Η Ελευθερία είναι Σκλαβιά

Ο πόλεμος έφερε το κλείσιμο των συνόρων και την εσωστρέφεια, την έχθρα και την ξενοφοβία, τον τρόμο για την τρομοκρατία.. Στο όνομα της Ειρήνης πιά φοβόμαστε και τη σκιά μας, και ο έλεγχος πάνω μας θα αυξηθεί ραγδαία από την στιγμή που μιλάμε. Τα σώματα ασφαλείας πλέον έχουν αποκτήσει δικαιώματα ελέγχου πάνω στον ελεύθερο άνθρωπο, κρίνοντας κατά το δοκούν (σε εξαιρετικές περιπτώσεις) ακόμη και την αφαίρεση της ζωής του!

Πλέον στις συνειδήσεις του κόσμου τρέφεται και αναπαράγεται η εντύπωση πως αν είσαι ελεύθερος από τον έλεγχο αυτό, τότε είσαι έρμαιο στις ορέξεις των τρομερών δεινών που θα σου στερήσουν την ίδια την ελευθερία σου, ή ακόμα και τη ζωή σου. Δεν μπορείς να πετάξεις προς ένα προορισμό, χωρίς τον εξονυχιστικό έλεγχό σου. Δεν μπορείς να μπεις στο μετρό, δίχως να κοιτάξεις καχύποπτα κάποιον δίπλα σου, που φέρεται ύποπτα σύμφωνα με τις νόρμες. Νιώθεις ασφάλεια δίπλα σε εκείνον που σου στερεί την ίδια την προσωπική σου ελευθερία λίγο λίγο, δίχως να το καταλαβαίνεις.

Η Άγνοια είναι Δύναμη

Φυσικά το μεγαλύτερο όπλο που κρατούν στα χέρια τους εκείνοι που θέλουν να ελέγχουν τις τύχες μας είναι η άγνοια. Η πλήρης, ολοκληρωτική άγνοια των ανθρώπων για τα πεπραγμένα του σχεδίου. Πρέπει να λογοδοτείς, πρέπει να ελέγχεσαι, πρέπει να πληρείς τις προϋποθέσεις για να θεωρηθείς υπεράνω υποψίας, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει και να μην γνωρίζεις.

Κυριαρχεί ένας πόλεμος λέξεων. Και για να αφαιρέσεις την δύναμή τους που είναι η δική σου άγνοια, θα πρέπει τουλάχιστον να διακρίνεις τα σημάδια, και να είσαι σε θέση να αναγνωρίζεις τις «σημαντικές λέξεις». Λέξεις στοχευμένες, λέξεις που προκαλούν ακόμη περισσότερο την υποδούλωση. Το παιχνίδι βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, και εμείς άθελά μας είμαστε τα πιόνια που τοποθετούνται ανάλογα με τις εκάστοτε ορέξεις. Και όταν το παιχνίδι παύει ή σταματάει για λίγο, κλείνονται μέσα στο κουτί, περικυκλωμένα από το σκοτάδι της άγνοιας. Φυσικά είναι αδύνατο να περιγράψουμε όλα τα παρακλάδια αυτού του παιχνιδιού, καθώς και οι σελίδες ενός ολόκληρου βιβλίου ίσως και να μην έφταναν για κάτι τέτοιο. Όμως ας έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά παρατηρώντας τις κινήσεις που παίζονται στην σκακιέρα του Μεγάλου Αδελφού, προσπαθώντας να κατανοήσουμε τα βαθύτερα αίτια των κινήσεων αυτών, και να παρατηρούμε τις λέξεις που επαναλαμβάνονται σχεδόν ευλαβικά από ανθρώπους που κατέχουν «θέσεις εξουσίας». Πίσω από αυτές τις λέξεις κρύβεται όλη η ουσία. Ίσως έτσι προλάβουμε τις εξελίξεις, ίσως αποτρέψουμε την λειτουργία της Αστυνομίας της Σκέψης, που θα φιλτράρει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την διαδικασία της παραγωγικής μας σκέψης, της συνειδησιακής μας έκφρασης, και θα διαγράφει θεμελιώδεις έννοιες ελευθερίας κατευθείαν μέσα από το Μυαλό μας. Ίσως να αργούμε ακόμη για κάτι τέτοιο, αλλά ποιός μας εγγυάται πως ο Όργουελ δεν θα επιβεβαιωθεί καί σε αυτό το σημείο;

Μπορεί οι δικές μας κινήσεις να είναι όντως περιορισμένες, όμως έχουμε την δυνατότητα να διαφυλάξουμε το υπέρτατο όπλο μας, την διαύγεια και την παραγωγική διαδικασία του ίδιου μας του Νου. Έτσι, μέσα από τις διάφορες εκφάνσεις της Συναπτικής διαδικασίας, της δημιουργίας αυτούσιων σκέψεων και του διαμοιρασμού αυτών των συνάψεων ίσως καταφέρουμε να ρίξουμε λίγο φως στην ζοφερή κατάσταση που έχει απλωθεί πάνω από τα κεφάλια μας. Γιατί τα μάτια συνηθίζουν στο βαθύτερο σκοτάδι, προσαρμόζονται και όταν το φως τα χτυπήσει τυφλώνονται, ανήμπορα να δουν την ομορφιά μέσα του. Ας μην αφήσουμε το σκοτάδι να μας σαγηνεύσει και ας δημιουργήσουμε την αναγέννηση των Φωτεινών ιδεών! Ενάντια στον τρόμο της Ελευθερίας…

Κάποια “γιατί” δεν χρειάζεται να απαντηθούν. Δεν υπάρχει πάντα ένα μήνυμα κάτω από κάθε πέτρα

Αυτό το ατέρμονο γιατί που σε βασανίζει, μήπως είναι ώρα να το πετάξεις από πάνω σου;

Ένα “γιατί”, ξεκάθαρα είναι μία από τις βασικές ερωτήσεις που ωθούν την εξέλιξη και τη γνώση, όπως έχει συμβεί στο παρελθόν για να βρισκόμαστε στο όποιο σήμερα. Όμως, κάποια γιατί δε χρειάζεται να απαντηθούν. Κι αυτό, “γιατί” κάτω από κάθε πέτρα δεν υπάρχει πάντα ένα μάθημα ή μήνυμα. Κάθε τούνελ δεν έχει πάντα φως στο τέλος του. Μη χάνεις άλλο χρόνο, προχώρα.

Τα “γιατί” πρέπει να σε ωθούν μπροστά για να είναι ωφέλιμα. Όταν ριζώνουν και σε μετατρέπουν σε δέντρο που δε μπορεί να μετακινηθεί, τότε πρέπει να τα κόβεις. Όπως ακριβώς και με τον Γόρδιο Δεσμό: “ό,τι δεν λύνεται, κόβεται”.

Η ατέρμονη ενασχόληση με το παρελθόν γίνεται προσκόλληση. Αυτό που πρέπει να καταλάβεις είναι πως το “για κάποιο λόγο γίναν όλα”, δε σημαίνει πως τον λόγο πρέπει και να τον μαθαίνεις κάθε φορά. Αυτό είναι ένα θέλω του εγώ, όχι ανάγκη της ψυχής. Το τι πρέπει να έχεις στο μυαλό σου είναι πως απλά, σε οδήγησε εκεί που πρέπει να είσαι, και εκεί που πρέπει να πας. Μία θέση, που πριν από αυτό που έγινε, δεν μπορούσες να δεις. Καταλαβαίνεις που αναφέρομαι.

Αν θέλεις να μπαίνεις σε λαβύρινθους, είτε δικούς σου είτε αλλονών, θα πρέπει να έχεις μαζί σου και τον Μίτο της Αριάδνης. Μια εξερεύνηση από ουδέτερη θέση σε ένα βαθμό, είναι ωφέλιμη. Ο κίνδυνος βέβαια σε κάποιες καταστάσεις είναι πως τρυπώνουν μέσα σου σαν δούρειος ίππος, που μπορεί να περιέχει όχι πάντα εξελικτικά δώρα, αλλά και κουτάκια της Πανδώρας καθώς και στοιχεία λήθης. Αυτή την αντιληπτική ζυγαριά πρέπει να την έχεις μαζί σου σε κάθε αναζήτηση.

Κάποια “γιατί” γίνονται αλυσίδες που σε κρατάνε πίσω από το κάθε τώρα ή το κάθε αύριο σου. Εμμονές και σκεπτομορφές που κρυσταλλώνουν μέσα σου όσο παραμένεις σε αυτά. Αυτό που θέλω να αναρωτηθείς είναι: αξίζει πραγματικά να παρατείνεις την διαμονή σου σε αυτά; Πόσο μάλλον όταν αφορούν πράγματα και καταστάσεις πέρα από τον έλεγχό σου. Όταν αφορούν άλλους, αλλά και αλλονών σκοτεινά δωμάτια ή τούνελ που δε βγάζουν πουθενά.

Είσαι και ο σκηνοθέτης, και ο σεναριογράφος, και ο πρωταγωνιστής του έργου και της ταινίας σου. Και όπως σ’ ένα συνειδητό ονείρεμα, τον έλεγχο τον έχεις εσύ και μόνο. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να σου το θυμίζεις. Αν δε μπορείς να βγεις από έναν λαβύρινθο με θάμνους που υψώνονται σαν τοίχοι γύρω σου, δε χρειάζεται να βασανίζεσαι. Πολλές φορές η κατασκευή τους είναι μόνο για να χάνεις χρόνο και ενέργεια. Χρόνο και ενέργεια από κάτι άλλο, όμορφο, ωφέλιμο και παραγωγικό. Κι αν σου είπε κανείς ή κάποιο τραύμα πως δε μπορείς να ξεφύγεις, μη γίνεσαι σαν τον ελέφαντα που ξεχνά την αληθινή του δύναμή νομίζοντας πως δε μπορεί να σπάσει το αλυσιδάκι που υποτίθεται τον κρατά. Επειδή έτσι “προγραμματίστηκε”.

Ίσως να μην υπάρχει καν κάποιος θησαυρός εκεί που ψάχνεις. Αλλά μόνο καθυστέρηση από τους θησαυρούς που σε περιμένουν έξω από αυτόν τον λαβύρινθο και αυτά τα “γιατί” στα οποία έχεις οικειοθελώς εγκλωβιστεί. Κανείς και καμία κατάσταση δε μπορεί να σε φυλακίσει χωρίς την δική σου συγκατάθεση. Θυμήσου την ταινία Inception: εσύ είσαι ο αρχιτέκτονας του δικού σου ονείρου. Σήκω πάνω από τον κάθε θάμνο και πέτα μακριά. Κι αν δε ζεις στο όνειρό σου, τότε θα ζεις στο όνειρο κάποιου άλλου.

Το αντιληπτικό σχήμα είναι: Δεν χρειάζεται να απαντηθεί, δεν νιώθω άσχημα, σταματώ να το αναλύω, το αφήνω. “Γιατί;”. Γιατί με περιμένουν άλλα πράγματα εκεί έξω που θα με πάνε μπροστά και πάνω. Αν παρόλα αυτά, θέλεις σώνει και ντε να εξερευνήσεις κάτι που σχετίζεται με αυτή την κατάσταση, τουλάχιστον εξερεύνησε το δικό σου “γιατί” που ως τώρα, σε έκανε να παραμένεις εκεί.

Προχώρα. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να σου στερείς πράγματα, ανθρώπους και καταστάσεις στο βωμό κανενός και καμίας κατάστασης που δεν είναι πια για σένα. Ακόμα κι αν όπως είχε πει κάποιος, ένα παλιό θαυμαστικό παύει να θαυμάζει, μα εσύ μένεις ακόμη στην ανάμνηση. Κράτα την ανάμνηση. Βάλε και την τελεία και την παύλα. Και νέοι κύκλοι, έργα και όνειρα σε περιμένουν και να τα ζήσεις και να τα δημιουργήσεις, αρκεί να επιστρέψεις, και να επιτρέψεις σ’ εκείνο το θαυμαστικό να γυρίσει ξανά στο σπίτι του, δηλαδή, σε ‘σένα…

Praemeditatio κατά Σενέκα

Επειδή οι μακρές περίοδοι γενναιοδωρίας της Φορτούνα εμπεριέχουν τον κίνδυνο να μας αποκοιμίσουν, ο Σενέκας μας εξορκίζει να αφιερώνουμε λίγο χρόνο κάθε μέρα για να τη σκεφτόμαστε. Δεν ξέρουμε τι θα συμβεί στη συνέχεια: οφείλουμε να περιμένουμε κάτι. Νωρίς το πρωί πρέπει να πραγματοποιούμε αυτό που ο Σενέκας ονόμασε praemeditatio, έναν προκαταβολικό διαλογισμό για όλα τα βάσανα του μυαλού και του σώματος στα οποία η θεά μπορεί στη συνέχεια να μας εκθέσει.

[Οι συνετοί] ξεκινούν τη μέρα τούς με μία σκέψη…

Η Φορτούνα δεν μας προσφέρει τίποτα που να είναι πραγματικά κτήμα μας.

Τίποτα, δημόσιο ή ιδιωτικό, δεν είναι σταθερό˙ το πεπρωμένο των ανθρώπων, πόσω δε μάλλον αυτών των πόλεων, στροβιλίζεται διαρκώς. Όποια κατασκευή κι αν έχει δημιουργηθεί με το πέρασμα πολλών χρόνων, με μεγάλο κόπο και μέσα από την άφθαστη καλοσύνη των θεών, σκορπίζεται στους τέσσερις ανέμους μέσα σε μία μέρα. Όχι, όποιος πει «μία μέρα» παραχωρεί υπερβολικά μεγάλη αναβολή στη δυστυχία που χτυπά σαν αστραπή˙ μια ώρα, μια στιγμή, αρκεί για να καταλυθούν αυτοκρατορίες.

Πόσο συχνά πόλεις στην Ασία, πόσο συχνά στην Αχαΐα, δεν έχουν ισοπεδωθεί μ’ ένα και μόνο πλήγμα του σεισμού; Πόσες πόλεις στη Συρία, πόσες στη Μακεδονία δεν έχουν καταβαραθρωθεί; Πόσο συχνά μια τέτοια καταστροφή δεν έχει ερημώσει την Κύπρο;

Ζούμε ανάμεσα σε πράγματα που όλα τους είναι προορισμένα να πεθάνουν.

Θνητοί γεννηθήκατε και θνητούς γεννάτε.

Τα πάντα να σταθμίζετε, τα πάντα να περιμένετε.

Ώστε να μπορούν οι άνθρωποι -που μέχρι τότε βυθισμένοι στην αμάθεια διαχειρίζονταν άσχημα και βίαια τις ζωές τους- να ζουν καλύτερα

Μια άποψη για την αρχαία φιλοσοφία, ενός διανοούμενου που γράφει από τη σκοπιά κάποιου που βρίσκεται έξω από τον χώρο της φιλοσοφίας – του Λουκιανού από τα Σαμόσατα. Ο σατιρικός αυτός συγγραφέας του 2ου αιώνα μ.Χ., στον διάλογό του Δραπέται, βάζει τη Φιλοσοφία να υπενθυμίζει στον πατέρα της Δία τον λόγο που την έστειλε στη Γη: ώστε να μπορούν οι άνθρωποι -που μέχρι τότε βυθισμένοι στην αμάθεια διαχειρίζονταν άσχημα και βίαια τις ζωές τους- να ζουν καλύτερα. Αρχικά, λέει, επισκέφθηκε την Ινδία, τους Βραχμάνες, κατόπιν την Αιθιοπία, την Αίγυπτο, τη Βαβυλώνα και τέλος τη Θράκη, τον άγριο Βορρά. Τελικά έφθασε στους Έλληνες, όπου πίστευε πως θα εκτελούσε με ευκολία την αποστολή της. Όπως αποδείχτηκε όμως, τα πράγματα ήταν δυσκολότερα από ό,τι περίμενε.

Ύστερα από ένα ενθαρρυντικό ξεκίνημα, εμφανίστηκαν οι Σοφιστές και ανακάτεψαν τη φιλοσοφία με τις σοφιστείες. Στη συνέχεια, οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τον Σωκράτη! H Φιλοσοφία συνέχισε παραπονούμενη για την όχι και τόσο υπέροχη διαμονή της στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι άνθρωποι, λέει, την εκτιμούν αν και δεν την πολυκαταλαβαίνουν. και υπάρχουν γνήσιοι φιλόσοφοι που αγαπούν και αναζητούν την αλήθεια, κι έτσι το όλο εγχείρημά της αξίζει τον κόπο. Υπάρχουν όμως και ψευτοφιλόσοφοι, που στοχεύουν μόνο στα λεφτά και τη φήμη, κι αυτοί την καθιστούν ανυπόληπτη και την κάνουν έξω φρένων. Και τώρα χρειάζεται λίγη θεϊκή βοήθεια για να βελτιώσει την κατάσταση.

Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο η φιλοσοφία, καλώς ή κακώς, καθιερώθηκε ως ξεχωριστό γνωστικό πεδίο, με τις δικές του πρακτικές, τα δικά του κείμενα, τους δικούς του θεσμούς. Για τους λειτουργούς και για το ακροατήριό της είχε πολύ πιο επιτακτικό χαρακτήρα από ό,τι έχει για μας σήμερα. Η φιλοσοφία ήταν τότε για τον κόσμο μια φυσική προέκταση της συνηθισμένης καλής εκπαίδευσης, δεδομένης της σπουδαιότητας του καλώς ζήν και του σημαντικού ρόλου της φιλοσοφίας ως προς αυτό. Σε εμάς σήμερα -σε αντίθεση με τους αρχαίους— υπάρχει μια ένταση ανάμεσα στην ιδέα ότι η φιλοσοφία μάς δίνει τη δυνατότητα να καταλαβαίνουμε τους εαυτούς μας και τον κόσμο και στην ιδέα ότι η φιλοσοφία είναι μια αυστηρή και διανοητικά απαιτητική ενασχόληση. O σημαντικός ρόλος στη ζωή τον οποίο κατείχε η φιλοσοφία στην αρχαιότητα έχει υποκατασταθεί από μια ποικιλία ενδιαφερόντων και επιδιώξεων· όμως η φιλοσοφία μετράει ακόμη, εξακολουθεί να έχει σημασία, και μπορούμε ακόμη με πολλούς τρόπους να συσχετίσουμε τα ενδιαφέροντά μας με εκείνα των αρχαίων και να διαπιστώσουμε πως η μελέτη τους οδηγεί με τον φυσικότερο τρόπο σε άμεση δέσμευση. Το παλιό πρόβλημα της Φιλοσοφίας παραμένει και, ελλείψει θεϊκής βοήθειας, θα πρέπει τη δουλειά να την κάνουμε εμείς και, για χάρη μας, να αναζητούμε την αλήθεια και να ξεσκεπάζουμε το ψεύδος.

Η πλάνη της μοναδικής αιτίας

«Το μήλο πέφτει όταν ωριμάσει – γιατί πέφτει; Το βάρος του το τραβάει προς τη γη, το κοτσάνι του έχει ξεραθεί, το έχει ψήσει ο ήλιος, το κούνησε ο άνεμος; Υπακούει απλούστατα στη μυστική έκκληση του πιτσιρικά που το λιγουρεύεται; Τίποτα από όλα αυτά δεν είναι η αληθινή αιτία – μπορεί να είναι όλα αυτά μαζί, ή κάποια απ’ αυτά. Υπάρχει απλώς μια σύμπτωση ευνοϊκών συνθηκών για την πραγματοποίηση οποιασδήποτε στοιχειώδους εκδήλωσης της οργανικής ζωής» γράφει πολύ σωστά ο Τολστόι στο Πόλεμος και ειρήνη. Πρόκειται για την πιο συχνή γνωστική πλάνη που λέγεται «η πλάνη της μοναδικής αιτίας».

Ας υποθέσουμε ότι είστε διευθυντής προϊόντος σε μια επιχείρηση που διαθέτει δημητριακά και μόλις λανσάρατε στην αγορά μια καινούργια γκάμα Bio-Slim-Fit. Έναν μήνα μετά πρέπει να αντιμετωπίσετε κατάματα την πραγματικότητα: πρόκειται για αποτυχία! Πώς θα βρείτε την αιτία αυτής της αποτυχίας; Πρώτον, τώρα ξέρετε ότι δεν υπάρχει μία αλλά πολλές αιτίες. Πάρτε ένα χαρτί και καταγράψτε όλους τους λόγους που θα μπορούσαν να έχουν προκαλέσει αυτή την εμπορική αποτυχία. Κάντε το ίδιο για τους λόγους που βρίσκονται πίσω από αυτούς τους λόγους. Σε λίγο θα έχετε ένα ολόκληρο δίκτυο πιθανών παραγόντων επίδρασης. Δεύτερον, υπογραμμίστε τους παράγοντες για τους οποίους μπορείτε να κάνετε κάτι και διαγράψτε τους άλλους (παραδείγματος χάριν, την «ανθρώπινη φύση»). Τρίτον, πραγματοποιήστε εμπειρικούς ελέγχους μεταφέροντας τους υπογραμμισμένους παράγοντες σε διαφορετικές αγορές. Θα σας στοιχίσει χρόνο και χρήμα, αλλά είναι ο μοναδικός τρόπος για να βγείτε από αυτόν τον «βάλτο» των υποθέσεων.

Η πλάνη της μοναδικής αιτίας είναι τόσο παλιά όσο και επικίνδυνη. Έχουμε μάθει να βλέπουμε τον άνθρωπο ως «πατέρα των πράξεών του». Το είπε ο Αριστοτέλης πριν από 2.400 χρόνια. Σήμερα ξέρουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Δεν έχουμε ελευθερία βούλησης, πρόκειται μάλλον για χιλιάδες παράγοντες που δρουν από κοινού για να πυροδοτήσουν μια πράξη – γενετική προδιάθεση, παιδεία, ποσότητα ορμονών που απελευθερώνονται από τους νευρώνες. Παρ’ όλα αυτά παραμένουμε προσκολλημένοι σ’ αυτή την παρωχημένη εικόνα του ανθρώπου. Δεν είναι απλώς ανόητο, είναι και επικίνδυνο από ηθική άποψη: όσο πιστεύουμε στη μοναδική αιτία, θα έχουμε πάντα την τάση να αποδίδουμε την καταστροφή σε μεμονωμένα άτομα και να αποδίδουμε σε αυτά όλη την ευθύνη. Το ηλίθιο κυνήγι του αποδιοπομπαίου τράγου ενισχύει ουσιαστικά την άσκηση εξουσίας – ένα παιχνίδι που οι άνθρωποι παίζουν επί χιλιετίες.

ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΚΑΙ ΑΔΩΝΙΣ

Ο Άδωνις, ο γιος του Κινύρα και της Σμύρνας ήταν, και μωρό ακόμα, τόσο όμορφος, που η Αφροδίτη μυστικά οπό τους άλλους θεούς τον έκρυψε ο’ ένα σεντούκι και τον εμπιστεύτηκε στην Περσεφόνη. Όταν Ο Άδωνις μεγάλωσε, η Περσεφόνη, θαμπωμένη και αυτή από την ομορφιά του, αρνήθηκε να της τον δώσει πίσω, και τότε η Αφροδίτη παρακάλεσε τον Δία να τους λύσει τη διαφορά. Εκείνος αποφάσισε το ένα τρίτο του χρόνου ο Άδωνις να μένει κοντά στην Περσεφόνη, το άλλο τρίτο κοντά στην Αφροδίτη και το τελευταίο τρίτο να το κρατήσει για τον εαυτό του. Εκείνος ωστόσο χάρισε και το δικό του μέρος στην Αφροδίτη. Δεν πέρασε πολύς καιρός και ο Άδωνις χτυπήθηκε στο κυνήγι από έναν κόπρο και πέθανε.

Το επίκεντρο της πρωταρχικής ιστορίας είναι ο θάνατος και η ανάσταση του όμορφου νέου και ο θρήνος της Αφροδίτης όταν τον χάνει. Η θεά τον είχε τόσο αγαπήσει, που παράτησε τον Όλυμπο και κατέβηκε στη γη και τον ακολούθησε στα βουνά, να κυνηγάει κι εκείνη στο πλευρό του. Όταν όμως ένας άγριος κάπρος σκότωσε τον Άδωνη – μερικοί έλεγαν πως τον είχε στείλει ο Άρης από ζήλια -, η Αφροδίτη μαζί με την ακολουθία της τον έκλαψε απαρηγόρητα. Στο τέλος παρακάλεσε την Περσεφόνη και κατάφερε να την πείσει να τον αφήνει να ανεβαίνει στον Απάνω Κόσμο για έξι μήνες κάθε χρόνο, για να μπορούν οι δυο εραστές να σμίγουν. – Και μια χαριτωμένη λεπτομέρεια: Από το χυμένο αίμα του Άδωνη πρόβαλαν για πρώτη φορά στον κόσμο τα ρόδα, και από τα δάκρυα της Αφροδίτης οι ανεμώνες.

Ο Άδωνις είναι παλιός σημιτικός θεός της βλάστησης, και η οργιαστική λατρεία του έφτασε στην Ελλάδα στα αρχαϊκά χρόνια. Ο θάνατός του και ο γυρισμός του στη γη συμβολίζουν τον θάνατο της φύσης το χείμωνα και τη νεκρανάστασή της την άνοιξη. Στην Αθήνα και αλλού, στην ετήσια γιορτή του, τα Αδώνια, οι γυναίκες έκλαιγαν, χτυπούσαν τα στήθη τους και ξέσκιζαν τα ρούχα τους.

Προμηθέας εναντίον Δία

Πώς έγινε η μοιρασιά ανάμεσα στους θεούς και στους ανθρώπους; Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η χρήση ωμής βίας ήταν αδιανόητη. Οι άνθρωποι είναι πολύ αδύναμοι, τους αγγίζεις και γίνονται σκόνη. Επιπλέον, οι αθάνατοι δεν μπορούν να συμφωνήσουν με τους θνητούς σε ισότιμη βάση. Επιβάλλεται λοιπόν μια λύση η οποία δε θα προκύψει ούτε από το δίκαιο του ισχυροτέρου ούτε από μια συνεννόηση μεταξύ ίσων. Για να βάλει σε εφαρμογή την αναγκαστικά μεσοβέζικη, παράδοξη αυτή διαδικασία, ο Δίας καλεί ένα πρόσωπο που ονομάζεται Προμηθέας. Αυτός έχει επίσης κάποια σχέση με τον αλλόκοτο τρόπο με τον οποίο θεοί και άνθρωποι θα ξεχωρίσουν και θα διευθετηθεί ο μεταξύ τους ανταγωνισμός. Γιατί ο Προμηθέας είναι το κατάλληλο πρόσωπο; Διότι η θέση του στον κόσμο των θεών είναι διφορούμενη, απροσδιόριστη, παράδοξη. Τον ονομάζουν Τιτάνα. Στην πραγματικότητα είναι γιος του Ιαπετού, του αδελφού του Κρόνου. Ο Προμηθέας λοιπόν δεν είναι ο ίδιος Τιτάνας, δεν είναι όμως και ολύμπιος θεός, διότι ανήκει σε διαφορετική γενιά. Είναι σπορά των Τιτάνων, όπως και ο αδελφός του ο Άτλας, τον οποίο επίσης θα τιμωρήσει ο Δίας. Ο Προμηθέας είναι πνεύμα αντιλογίας, πονηρός και απείθαρχος, έτοιμος πάντα για κριτική. Γιατί ο Δίας του αναθέτει να διευθετήσει την υπόθεση αυτή; Διότι όντας Τιτάνας χωρίς να είναι ακριβώς Τιτάνας, ο Προμηθέας δεν πολέμησε στο πλευρό των Τιτάνων ενάντια στον Δία. Κράτησε ουδέτερη στάση, δεν έλαβε μέρος στη μάχη. Πολλές παραδόσεις μάλιστα αναφέρουν ότι ο Προμηθέας βοήθησε τον Δία και ότι χωρίς τις συμβουλές που του έδωσε —όντας πολυμήχανος και πανούργος— ο Δίας δε θα τα είχε καταφέρει. Σύμμαχος αλλά όχι οπαδός: δεν έχει προσχωρήσει στο στρατόπεδο του Δία, είναι αυτόνομος, ενεργεί για λογαριασμό του και μόνο. Ο Δίας και ο Προμηθέας έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά σε επίπεδο ευφυΐας και πνεύματος. Χαρακτηριστικό και των δύο είναι η οξύνοια και η διορατικότητα, είναι πολυμήχανοι, μια ιδιότητα την οποία στους θεούς συμβολίζει η Αθηνά και στους θνητούς ο Οδυσσέας. 0 πολυμήχανος άνθρωπος καταφέρνει και γλιτώνει ακόμα και στις πιο απελπιστικές καταστάσεις, βρίσκει λύση όταν τα πράγματα φτάνουν σε αδιέξοδο και, για να υλοποιήσει τα σχέδιά του, δε διστάζει να πει ψέματα, να στήσει παγίδες στον αντίπαλο και να χρησιμοποιήσει κάθε λογής πονηριά. Έχουν το κοινό αυτό χαρακτηριστικό. Και την ίδια στιγμή τους χωρίζει μια άβυσσος. Ο Δίας είναι ο βασιλιάς, ο κυρίαρχος που συγκεντρώνει στα χέρια του όλη την εξουσία. Στο πεδίο αυτό, ο Προμηθέας δεν ανταγωνίζεται διόλου το Δία. Οι Τιτάνες ήταν οι αντίπαλοι των Ολυμπίων και ο Κρόνος ο αντίπαλος του Δία, ο οποίος επιθυμούσε να διατηρήσει την εξουσία του όταν ο Δίας επεδίωκε να του πάρει τη θέση. Του Προμηθέα ούτε του πέρασε ποτέ από το νου να γίνει βασιλιάς, επ’ ουδενί δεν ανταγωνίζεται το Δία. 0 Προμηθέας ανήκει βεβαίως στον κόσμο που δημιούργησε ο Δίας, τον κόσμο της μοιρασιάς, έναν κόσμο ιεραρχημένο, διαστρωματωμένο με βάση τις διάφορες θέσεις και τιμές· η θέση του όμως δεν είναι προσδιορισμένη με σαφήνεια. Και θα γίνει ακόμα πιο πολύπλοκη όταν ο Δίας θα τον καταδικάσει και θα τον αλυσοδέσει, προτού τον ελευθερώσει και συμφιλιωθεί μαζί του. Το γεγονός αυτό αποτελεί μια ταλάντευση στο προσωπικό του πεπρωμένο, μια παλινδρόμηση ανάμεσα στην εχθρότητα και την ομόνοια. Θα μπορούσαμε με δυο λόγια να πούμε ότι ο Προμηθέας εκφράζει, μέσα στο συγκροτημένο αυτό σύμπαν, την εσωτερική αμφισβήτηση. Δε θέλει να πάρει τη θέση του Δία, αλλά, μέσα στην τάξη που αυτός έχει εγκαθιδρύσει, είναι μια χαμηλόφωνη αμφισβήτηση, κάτι σαν Μάης του ’68 στον Όλυμπο, στους κόλπους του θεϊκού κόσμου. Η σχέση του Προμηθέα με τους ανθρώπους είναι σχέση συνενοχής, η φύση τους είναι κοινή. Η θέση του προσεγγίζει τη θέση των ανθρώπων, οι οποίοι επίσης είναι αμφίσημα πλάσματα, η μια πλευρά τους είναι θεϊκή —μοιράζονταν αρχικά την ύπαρξή τους με τους θεούς— και η άλλη ζωώδης, κτηνώδης. Και οι άνθρωποι και ο Προμηθέας έχουν λοιπόν κάποιες αντιφατικές πλευρές.

Ας δούμε λοιπόν τη σκηνή. Ως συνήθως, συγκεντρώνονται οι θεοί και οι άνθρωποι. Ο Δίας κάθεται στην πρώτη σειρά και αναθέτει τη μοιρασιά στον Προμηθέα. Τι πρόκειται να κάνει εκείνος; Φέρνει ένα μεγάλο βόδι, έναν υπέροχο ταύρο, τον σφάζει και στη συνέχεια τον τεμαχίζει. Χωρίζει τα κομμάτια του σε δύο και όχι σε τρία μέρη. Το καθένα, έτσι όπως το έχει ετοιμάσει ο Προμηθέας, εκφράζει τη θέση των θεών και των ανθρώπων αντίστοιχα. Στα όρια του διαχωρισμού αυτού θα χαραχτεί, δηλαδή, η γραμμή που θα χωρίζει τους ανθρώπους από τους θεούς. Τι κάνει ο Προμηθέας; Ακολουθεί τη συνήθη διαδικασία της ελληνικής θυσίας: σφάζουμε το ζώο, το γδέρνουμε, και μετά αρχίζουμε να το τεμαχίζουμε. Ένα από τα πρώτα πράγματα που κάνουμε ειδικότερα είναι ότι ξεχωρίζουμε τα μακριά κόκαλα, τα κόκαλα των πίσω και των μπροστινών ποδιών, τα λευκά οστέα, και τα καθαρίζουμε εντελώς από το κρέας. Αφού τελείωσε αυτή τη δουλειά, ο Προμηθέας μάζεψε όλα τα λευκά οστά του ζώου. Τα έκανε ένα σωρό και τύλιξε το μερίδιο αυτό με ένα λεπτό, λευκό στρώμα λαχταριστό ξίγκι. Έχει φτιάξει λοιπόν το πρώτο δέμα. Στη συνέχεια ο Προμηθέας φτιάχνει και το δεύτερο, όπου βάζει όλα τα κρέατα, τις σάρκες, όλα τα κομμάτια του ζώου που τρώγονται. Αυτό το δέμα, μαζί με την πέτσα που περιβάλλει κάθε φαγώσιμο κομμάτι του ζώου, το βάζει στη συνέχεια μέσα στη γαστέρα του ζώου, στο στομάχι του, στη γλοιώδη, άσχημη, αποκρουστική στην όψη βοϊδοκοιλιά. Έχουμε λοιπόν την εξής μοιρασιά: το λευκό, λαχταριστό ξίγκι καλύπτει απλώς κόκαλα λευκά, χωρίς καθόλου κρέας, και η ελάχιστα ορεκτική βοϊδοκοιλιά περιέχει όλα τα κομμάτια του ζώου που τρώγονται. Ο Προμηθέας φέρνει τα δυο δέματα στο τραπέζι, μπροστά στο Δία. Αναλόγως με τη δική του επιλογή, θα χαραχτεί το όριο μεταξύ ανθρώπων και θεών. Ο Δίας κοιτάζει τις δυο μερίδες και λέει: «Προμηθέα δόλιε και παμπόνηρε, η μοιρασιά σου είναι άνιση!». Ο Προμηθέας τον κοιτάζει υπομειδιώντας. Ο Δίας, φυσικά, διέβλεψε εξαρχής την πονηριά, αποδέχεται όμως τους κανόνες του παιχνιδιού. Του προτείνουν να διαλέξει πρώτος και δέχεται. Με ύφος απόλυτα ικανοποιημένο παίρνει λοιπόν την πιο όμορφη μερίδα, το δέμα με το λευκό, λαχταριστό ξίγκι. Όλος ο κόσμος τον κοιτάζει, εκείνος ανοίγει το δέμα και ανακαλύπτει τα λευκά οστά, χωρίς καθόλου κρέας πάνω τους. Τότε λοιπόν τον Δία τον πιάνει λύσσα φοβερή ενάντια σ’ αυτόν που πήγε να τον γελάσει. Έτσι τελειώνει η πρώτη πράξη της ιστορίας αυτής, η οποία περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις. Με το τέλος του συγκεκριμένου επεισοδίου, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι σχετίζονται με τους θεούς έχει καθοριστεί, είναι η θυσία, σαν αυτήν που τέλεσε ο Προμηθέας τεμαχίζοντας το ζώο. Στο βωμό, έξω από το ναό, καίγονται θυμιάματα που βγάζουν ευωδιαστό καπνό, και στη συνέχεια πάνω τους τοποθετούνται τα λευκά οστά. Το μερίδιο των θεών είναι τα λευκά οστά, τυλιγμένα μέσα σε ξίγκι γυαλιστερό, και ανεβαίνουν, ως καπνός, στον ουρανό. Οι άνθρωποι, από την άλλη, παίρνουν το υπόλοιπο ζώο, το ψήνουν ή το βράζουν και το τρώνε. Περνάνε σε μακριές σιδερένιες ή χάλκινες σούβλες κομμάτια κρέας, ειδικά το συκώτι του ζώου και άλλα λαχταριστά κομμάτια, και τα ψήνουν στη φωτιά. Κάποια άλλα κομμάτια, πάλι, τα βάζουν σε μεγάλα καζάνια και τα βράζουν. Άλλα κομμάτια λοιπόν τα ψήνουν, άλλα τα βράζουν: οι άνθρωποι θα πρέπει να τρώνε από δω και πέρα το κρέας των ζώων που θυσιάζουν και να στέλνουν στους θεούς το δικό τους μερίδιο, δηλαδή τον ευωδιαστό καπνό. Η ιστορία αυτή είναι εκπληκτική, αφού δείχνει, όπως φαίνεται, ότι ο Προμηθέας μπόρεσε να γελάσει το Δία, δίνοντας στους ανθρώπους το καλύτερο μερίδιο του σφάγιου. Ο Προμηθέας προσφέρει στους ανθρώπους το κομμάτι του ζώου που τρώγεται, συγκαλυμμένο, κρυμμένο, ώστε να μοιάζει μη βρώσιμο, κάτω από μια όψη αποκρουστική και στους θεούς εκείνο το μέρος που δεν τρώγεται, τυλιγμένο, κρυμμένο, καλυμμένο από ένα στρώμα λαχταριστού και γυαλιστερού λίπους. Η μοιρασιά που κάνει δεν είναι τίμια, αφού τα φαινόμενα απατούν. Το καλό κρύβεται μέσα στην ασχήμια και το κακό παρουσιάζεται ως όμορφο. Έδωσε όμως στα αλήθεια στους ανθρώπους το καλύτερο μερίδιο; Και ως προς αυτό, επικρατεί αμφισημία. Είναι βέβαιο ότι οι άνθρωποι παίρνουν το βρώσιμο μέρος του ζώου, επειδή όμως είναι θνητοί και έχουν ανάγκη την τροφή. Η μοίρα τους είναι η αντίθετη από τη μοίρα των θεών, ζουν μόνο στο βαθμό που διαρκώς τρέφονται. Οι άνθρωποι δεν είναι αυτάρκεις, είναι αναγκασμένοι να αντλούν την ενέργεια που χρειάζονται από τον περιβάλλοντα κόσμο, διαφορετικά πεθαίνουν. Οι άνθρωποι προσδιορίζονται από το γεγονός ότι τρέφονται με ψωμί και με το κρέας των θυσιών και πίνουν το κρασί που βγαίνει από το αμπέλι. Οι θεοί δεν έχουν ανάγκη την τροφή. Το ψωμί, το κρασί, η σάρκα των σφαγίων, όλα αυτά τούς είναι άγνωστα. Ζούνε χωρίς να τρέφονται, καταναλώνοντας μόνο κάποιες ψευδοτροφές, όπως το νέκταρ και η αμβροσία, η τροφή των αθανάτων. Η ζωτικότητα των θεών είναι λοιπόν διαφορετικής υφής από των ανθρώπων. Η ανθρώπινη ζωτικότητα είναι κατώτερη, το ίδιο και η ύπαρξη και η δύναμή τους: μια ενέργεια με διακυμάνσεις. Πρέπει συνεχώς να τη συντηρούν. Ένα ανθρώπινο πλάσμα, μόλις καταβάλει μια προσπάθεια, αισθάνεται κούραση, εξάντληση, πείνα. Με άλλα λόγια, στη μοιρασιά που έκανε ο Προμηθέας, το καλύτερο μερίδιο τελικά είναι αυτό που κρύβει κάτω από μια όψη λαχταριστή, τα γυμνά κόκαλα. Πράγματι, τα λευκά οστά συμβολίζουν ό,τι πραγματικά πολύτιμο, μη θνητό διαθέτει το ζώο ή το ανθρώπινο πλάσμα τα κόκαλα δε λιώνουν, συγκροτούν την αρχιτεκτονική του σώματος. Η σάρκα διαλύεται, αποσυντίθεται, ενώ ο σκελετός αποτελεί το σταθερό στοιχείο. Είναι το μέρος του ζώου που δεν τρώγεται, το κομμάτι του που δεν είναι θνητό, που παραμένει αμετάβλητο, που προσεγγίζει, συνεπώς, περισσότερο τη θεϊκή φύση. Αυτοί που έπλασαν τις ιστορίες αυτές θεωρούσαν τα κόκαλα εξαιρετικά σημαντικά για έναν ακόμη λόγο, επειδή περιέχουν το μεδούλι, το υγρό αυτό που οι Έλληνες πιστεύουν ότι σχετίζεται με τον εγκέφαλο, όπως επίσης και με το σπέρμα του άντρα. Το μεδούλι εκφράζει τη συνέχεια της ζωτικότητας ενός ζώου μέσα από τη διαδοχή των γενεών, διασφαλίζει τη γονιμότητα και την ύπαρξη απογόνων. Αποτελεί σημάδι ότι κάποιος δεν είναι μόνος και έρημος αλλά έχει τέκνα. Με όλο αυτό το θέατρο που επινόησε ο Προμηθέας, στους θεούς προσφέρεται τελικά η ζωτικότητα του ζώου, ενώ οι άνθρωποι παίρνουν το κρέας, το νεκρό ζώο δηλαδή. Οι άνθρωποι είναι αναγκασμένοι να τρέφονται με κομμάτια νεκρού ζώου με τη μοιρασιά αυτή, η θνητότητα σφραγίζει καταλυτικά τη μοίρα τους. Οι άνθρωποι από δω και μπρος θα είναι θνητοί, εφήμεροι, σε αντίθεση με τους θεούς, που δεν είναι θνητοί. Η συγκεκριμένη μοιρασιά της τροφής έθεσε τη σφραγίδα της θνητότητας στους ανθρώπους και, αντίστοιχα, τη σφραγίδα της αθανασίας στους θεούς. Όπως πολύ σωστά είχε διαβλέψει ο Δίας. Αν ο Προμηθέας είχε μοιράσει απλώς το ζώο στα δύο και έβαζε από τη μια μεριά τα κόκαλα και από την άλλη το κρέας, τότε ο Δίας θα μπορούσε να επιλέξει τα κόκαλα και τη ζωή του ζώου. Έτσι όμως που ήταν όλα παραπλανητικά, κάτω από μια απατηλή όψη, καθώς δηλαδή ήταν το κρέας κρυμμένο μέσα στη γαστέρα, στην κοιλιά του ζώου, και τα κόκαλα ήταν σκεπασμένα με γυαλιστερό λίπος, ο Δίας είδε ότι ο Προμηθέας πήγαινε να τον γελάσει. Και αποφάσισε να τον τιμωρήσει. Φυσικά, στη μάχη αυτή των τεχνασμάτων ανάμεσα στο Δία και τον Τιτάνα, ο ένας προσπαθεί να εξαπατήσει τον άλλον, είναι αντίπαλοι όπως σε μια παρτίδα σκάκι, ο καθένας παίζει μπαμπέσικα για να φέρει τον άλλον σε δύσκολη θέση και να κάνει ρουά και ματ. Στη σύγκρουση αυτή, νικητής βγαίνει τελικά ο Δίας· τουλάχιστον, όμως, ο Τιτάνας, με τις πονηριές του, τον έχει κλονίσει.

Πόσα πραγματικά χρειαζόμαστε;

Αυτό που επιθυμούμε να γίνει πραγματικότητα είναι η αύξηση της σχόλης, μιας κατηγορίας η οποία – ορθά νοούμενη – όχι μόνο δε συμπίπτει με την αδράνεια αλλά βρίσκεται σχεδόν στους αντίποδές της. Η σχόλη, με την πραγματική, λησμονημένη σχεδόν έννοια του όρου, συνιστά δραστηριότητα δίχως εξωτερική επιδίωξη, “σκοπιμότητα χωρίς σκοπό” κατά τον Kant. Ο γλύπτης που είναι απορροφημένος στην κοπή του μαρμάρου, ο δάσκαλος που επιδιώκει να μεταδώσει μια δύσκολη έννοια στους μαθητές του, ο μουσικός που παλεύει με μια παρτιτούρα, ο επιστήμονας που εξερευνά τα μυστήρια του χώρου και του χρόνου είναι άνθρωποι που επιδιώκουν κάτι άλλο πέραν του να κάνουν αυτό που γνωρίζουν να κάνουν καλά. Μπορεί οι προσπάθειές τους να τους αποφέρουν κάποιο εισόδημα, αλλά αυτό δεν αποτελεί το κίνητρό τους.

Σύμφωνα με τη δική μας θεώρηση, αυτοί μετέχουν της σχόλης και όχι του μόχθου. Πρόκειται, φυσικά, για εξιδανίκευση. Στον πραγματικό κόσμο, οι εξωτερικές ανταμοιβές, μεταξύ των οποίων και τα οικονομικά οφέλη, δεν μπορούν να εξαλειφθούν ποτέ εντελώς από το μυαλό των ανθρώπων. Παρ’ όλα αυτά, εφόσον η δράση προχωρά όχι από ανάγκη αλλά από κλίση, εφόσον είναι αυθόρμητη και όχι επιβεβλημένη και μηχανική, επιφέρει το τέλος του μόχθου και την έναρξη της σχόλης. Αυτό – και όχι η αδράνεια – είναι το ιδανικό μας. Ο πολιτισμός μας, με τη φαντασιωτική ένδεια που τον διακρίνει, πιστεύει ότι σε κάθε έκφανση δημιουργικότητας και καινοτομίας – σε αντιδιαστολή με το είδος εκείνο που στοχεύει στη βελτίωση των οικονομικών διαδικασιών – οφείλει να έχει ως γνώμονα το χρήμα.

“Ωραία όλα αυτά” θα μπορούσε να αντιτείνει ένας επικριτής μας, “αλλά μάλλον μοιάζει εντελώς απίθανο η μείωση της εξωγενώς παρακινούμενης δραστηριότητας να οδηγήσει σε αύξηση της σχόλης, με τη μεγαλόπνοη έννοια που αποδίδετε στον όρο. Άνθρωποι φυγόπονοι όπως εμείς χρειάζονται το χρηματικό κίνητρο για να κάνουν οτιδήποτε. Χωρίς το χρήμα, η τεμπελιά – που μας χαρακτηρίζει εκ φύσεως – έρχεται στην επιφάνεια, οδηγώντας μας όχι στο ευ ζην, αλλά στην πλήξη , τη νεύρωση και τον αλκοολισμό. Διαβάστε μερικά ρωσικά μυθιστορήματα και θα δείτε τι εννοώ.”

Σε μια τέτοια ένσταση δεν μπορούμε παρά να αντιπαραθέσουμε μια δήλωση πίστης. Καθώς ποτέ δεν έχει επιχειρηθεί η μείωση της εργασίας σε τόσο ευρεία βάση, δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα τις πιθανές συνέπειες. Δεν μπορούμε όμως να πιστέψουμε ότι αυτές θα ήταν τόσο ολέθριες όσο υποστηρίζει ο επικριτής μας, ειδάλλως το κύριο εγχείρημα του νεωτερικού ευρωπαϊκού πολιτισμού να βελτιώσει την ευημερία των ανθρώπων θα ήταν ανούσιο και μάταιο. Αν ο τελικός σκοπός της εργατικότητας είναι η οκνηρία, αν εργαζόμαστε και δημιουργούμε απλώς και μόνο για να μπορούν οι απόγονοί μας να παρακολουθούν ολημερίς τηλεόραση, τότε η πρόοδος στην ολότητά της δεν είναι, κατά τον Orwell, παρά “ένας ξέφρενος αγώνας για μια επιδίωξη που ευελπιστούμε και προσευχόμαστε να μην επιτευχθεί ποτέ”. Βρισκόμαστε στην παράδοξη κατάσταση να ωθούμε τον εαυτό μας συνεχώς σε νέα εγχειρήματα, όχι επειδή πιστεύουμε ότι αυτά αξίζουν τον κόπο, αλλά επειδή κάθε δραστηριότητα, όσο άσκοπη κι αν είναι, είναι καλύτερη από το τίποτα. Πρέπει να πιστέψουμε στη δυνατότητα της πραγματικής σχόλης – ειδάλλως θα βρεθούμε πράγματι σε απελπιστική κατάσταση.

Θα ήταν ελπιδοφόρο να δούμε τα πράγματα από μια διαφορετική συλλογιστική γραμμή. Η αντίληψη του ανθρώπου ως εκ γενετής τεμπέλη που ωθείται να δράσει μονάχα από την προοπτική του κέρδους χαρακτηρίζει αποκλειστικά τους νεότερους χρόνους. Οι οικονομολόγοι, ειδικότερα, βλέπουν τους ανθρώπους σαν υποζύγια τα οποία, για να κάνουν το παραμικρό, χρειάζονται το κίνητρο του καρότου ή του μαστιγίου. Ο William Stanley Jevons, πρωτοπόρος της νεότερης οικονομικής θεωρίας, ορίζει το ανθρώπινο πρόβλημα ως το “να ικανοποιήσουμε τις επιθυμίες μας στο έπακρο με την ελάχιστη δυνατή προσπάθεια”. Στην αρχαιότητα η αντίληψη των πραγμάτων ήταν διαφορετική. Οι πολίτες της Αθήνας και της Ρώμης, αν και οικονομικά αντιπαραγωγικοί, ήταν ενεργοί στον υπέρτατο βαθμό – στην πολιτική, τον πόλεμο, τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία.

Γιατί να μην παραδειγματιστούμε από αυτούς και γιατί πρέπει να δουλεύουμε σαν γαϊδούρια; Φυσικά, οι Αθηναίοι και οι Ρωμαίοι πολίτες, είχαν εκπαιδευτεί από νεαρή ηλικία στη συνετή χρήση της σχόλης. Το εγχείρημα που έχουμε κατά νου συνεπάγεται ανάλογη εκπαιδευτική προσπάθεια. Δεν μπορούμε να περιμένουμε μια κοινωνία που έχει εκπαιδευτεί σε επιβεβλημένες και μηχανικές χρήσεις του χρόνου να γίνει εν μια νυκτί κοινωνία ελεύθερων ανθρώπων. Δεν πρέπει όμως να έχουμε καμιά αμφιβολία ότι το έργο αυτό είναι θεωρητικά εφικτό. Ο Bertrand Russell, σε ένα δοκίμιο που γράφτηκε δύο μόλις χρόνια μετά τις “Οικονομικές δυνατότητες”, προβαίνει σε μια πιο διεξοδική εικονογράφηση των προωθητικών αποτελεσμάτων της οικονομικής κρίσης και θέτει το ζήτημα με τη σαφήνεια που τον χαρακτηρίζει συνήθως:

Θα ισχυριστούν κάποιοι ότι, ενώ ο λιγοστός ελεύθερος χρόνος είναι ευχάριστος, οι άνθρωποι δεν θα ήξεραν πώς να γεμίσουν τις μέρες τους, αν εργάζονταν μονάχα τέσσερις από τις είκοσι τέσσερις ώρες. Στον όποιο βαθμό αυτό ισχύει στον σύγχρονο κόσμο, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί μομφή προς τον πολιτισμό μας, και δεν θα μπορούσε να ισχύει σε καμιά προγενέστερη περίοδο. Κατά το παρελθόν οι άνθρωποι διέθεταν ακόμη την ικανότητα για ξεγνοιασιά και παιχνίδι, αυτή όμως έχει σε κάποιο βαθμό ανασταλεί από τη λατρεία της αποδοτικότητας… Οι ψυχαγωγικές δραστηριότητες των αστικών πληθυσμών έχουν γίνει κατά βάση παθητικές: βλέπουν κινηματογραφικές ταινίες, παρακολουθούν ποδοσφαιρικούς αγώνες, ακούνε ραδιόφωνο και ούτω καθεξής. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η ενεργητικότητά τους διοχετεύεται πλήρως στην εργασία, αν διέθεταν περισσότερο ελεύθερο χρόνο, θα ξανάβρισκαν ικανοποίηση σε δραστηριότητες στις οποίες θα λάμβαναν ενεργό μέρος.

Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πως ο βασικός λόγος για τον οποίο πέφτουμε με τα μούτρα στη δουλειά – ως το μη χείρον βέλτιστον – είναι ακριβώς επειδή η σχόλη έχει χάσει το αληθινό νόημά της, της αυθόρμητης δραστηριότητας, και έχει εκφυλιστεί σε παθητική κατανάλωση. “ Πρέπει να δουλεύει κανείς” γράφει ο Baudelaire στο έργο του Journaux Intimes, “αν όχι από επιθυμία, τουλάχιστον από απελπισία. Γιατί, για να πούμε την αλήθεια, η εργασία είναι λιγότερο βαρετή από τη διασκέδαση”.

ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΔΙΕΠΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΑΡΙΘΜΟΥΣ

ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ (~570–495 π.Χ.)

Όταν γεννήθηκε ο Πυθαγόρας, η δυτική φιλοσοφία ήταν στα σπάργανα. Μία μόλις γενιά νωρίτερα, στη Μίλητο της Μικράς Ασίας, μια ομάδα φιλοσόφων, γνωστή ως Σχολή της Μιλήτου, είχε αρχίσει να αναζητά λογικές εξηγήσεις για τα φυσικά φαινό­μενα, ανοίγοντας τον δρόμο για τη δυτική φιλοσοφική παράδοση. Ο Πυθαγόρας πέρασε τα παιδικά του χρόνια κοντά στη Μίλητο, οπότε είναι πιθανό να τους γνώ­ριζε. ίσως μάλιστα να είχε φοιτήσει στην ακαδημία τους. Όπως και ο Θαλής, ο ιδρυτής της Σχολής της Μιλήτου, έτσι και ο Πυθαγόρας, λέγεται ότι έμαθε τις βασι­κές αρχές της γεωμετρίας κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στην Αίγυπτο. Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι προσέγγισε τη φιλοσοφική σκέψη με επιστημονικό και μαθηματικό τρόπο.

Η Πυθαγόρεια Ακαδημία

Ο Πυθαγόρας, όμως, ήταν επίσης βαθιά θρήσκος και δεισιδαίμων. Πίστευε στη μετεμψύχωση και τη μετενσάρκωση των ψυχών, και ίδρυσε μια θρησκευτική λατρεία στον Κρότωνα της νότιας Ιταλίας, υιοθετώντας ο ίδιος τον ρόλο του μεσσία. Οι μαθητές του ζούσαν κοινοβιακά, ακο­λουθώντας αυστηρούς κανόνες συμπερι­φοράς και διατροφής, και μελετώντας τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές θεωρίες του. Οι πυθαγόρειοι, όπως ονομάζονταν οι μαθητές του, θεωρούσαν τις ιδέες του ως μυστηριακές αποκαλύψεις, αν και ορι­σμένες ανακαλύψεις που αποδίδονται σε αυτόν ως «αποκαλύψεις» στην πραγματι­κότητα μπορεί να έγιναν από άλλα μέλη της κοινότητας. Τις ιδέες του κατέγραφαν τα μέλη της κοινότητας, μεταξύ των οποίων ήταν η σύζυγός του, Θεανώ από τον Κρότωνα, και οι κόρες του. Οι δύο πτυχές των πεποιθήσεων του Πυθαγόρα –η μυστικιστική και η επιστημονική– φαίνονται ασυμβίβαστες, αλλά ο ίδιος δεν θεωρούσε ότι ήταν αντιφατικές. Για εκεί­νον, ο στόχος της ζωής είναι η έξοδος από τον κύκλο της μετενσάρκωσης, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί με την υπακοή σε αυστηρούς κανόνες συμπεριφοράς και τον στοχασμό (τη θεώρηση), ή με αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε επιστημονική σκέψη. Ανακάλυψε αλήθειες στη γεωμε­τρία και τα μαθηματικά τις οποίες θεω­ρούσε αυταπόδεικτες και θεόσταλτες, και κατέληξε σε μαθηματικές αποδείξεις που πίστευε ότι ήταν θεϊκές αποκαλύψεις.

Επειδή αυτές οι μαθηματικές ανακα­λύψεις ήταν προϊόν λογικών συλλογι­σμών, ο Πυθαγόρας πίστευε ότι έχουν μεγαλύτερη αξία από τις απλές παρατη­ρήσεις. Για παράδειγμα, οι Αιγύπτιοι είχαν ανακαλύψει ότι ένα τρίγωνο με πλευρές 3:4:5 έχει πάντοτε μια ορθή γωνία, κάτι που είχε χρήσιμες πρακτικές εφαρμογές, μεταξύ των οποίων στην αρχι­τεκτονική. Αλλά ο Πυθαγόρας αποκάλυψε την υποκείμενη αρχή που διέπει όλα τα ορθογώνια τρίγωνα (ότι το τετράγωνο της υποτείνουσας ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των άλλων δύο πλευρών) και διαπίστωσε ότι ισχύει πάντοτε. Αυτή η ανακάλυψη ήταν τόσο εκπληκτική, και έκρυβε τόση δύναμη, ώστε οι πυθαγόρειοι θεώρησαν ότι ήταν θεϊκή αποκάλυψη.

Ο Πυθαγόρας συμπεραίνει ότι το σύμπαν πρέπει να διέπεται από κανόνες. Ισχυρίζεται ότι οι αριθμοί (αριθμητικοί λόγοι και μαθηματικά αξιώματα) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ερμηνεύσουν τη δομή του σύμπαντος. Δεν απορρίπτει εντελώς την ιδέα της Σχολής της Μιλήτου, ότι το σύμπαν αποτελείται από μια θεμε­λιώδη ουσία, αλλά μεταθέτει το ερώτημα από την ουσία στη μορφή.

Αυτή ήταν μια τόσο μεγάλη αλλαγή στον τρόπο θεώρησης του κόσμου, ώστε μάλλον πρέπει να συγχωρέσουμε τον Πυθαγόρα και τους μαθητές του που παρασύρθηκαν και απέδωσαν στους αριθμούς μυστικιστική σημασία. Εξερευνώντας τη σχέση μεταξύ αριθμών και γεωμετρίας, ανακάλυψαν τους «τετρά­γωνους» και τους «κυβικούς» αριθμούς που χρησιμοποιούμε σήμερα, και τους απέδωσαν χαρακτηριστικά, όπως «καλοί» (άρτιοι αριθμοί) και «κακοί» (περιττοί αριθμοί), αλλά και πιο ιδιαίτερα γνωρίσματα, όπως «δικαιοσύνη» (αριθ­μός τέσσερα) και ούτω καθεξής. Ο αριθμός δέκα, στη μορφή της τετρακτύος (ένα τριγωνικό σχήμα αποτελούμενο από σειρές κουκκίδων) είχε ιδιαίτερη σημασία στο τελετουργικό των πυθαγόρειων. Και κάτι ίσως λιγότερο αμφιλεγόμενο: θεωρούσαν τον αριθμό ένα ως ένα σημείο, μια μονάδα από την οποία μπορούσαν να προκύψουν άλλα πράγματα. Σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο σκέψης, ο αριθμός δύο ήταν μια ευθεία, ο αριθμός τρία μια επιφά­νεια, και ο αριθμός τέσσερα ένα στερεό. η αντιστοιχία με τη σύγχρονη έννοια των διαστάσεων είναι προφανής. Η εξήγηση των πυθαγόρειων για τη δημιουργία του σύμπαντος ακολουθούσε ένα μαθηματικό μοτίβο: στο Άπειρο (που προϋπήρχε του σύμπαντος), ο Θεός επέ­βαλε ένα Όριο, ώστε όλα όσα υπάρχουν να έχουν μέγεθος. Με αυτόν τον τρόπο, ο Θεός δημιούργησε μια μετρήσιμη μονάδα από την οποία δημιουργήθηκαν τα πάντα.

Η αρμονία των αριθμών

Η πιο σημαντική ανακάλυψη του Πυθαγόρα ήταν οι σχέσεις μεταξύ των αριθμών: οι λόγοι και οι αναλογίες. Αυτή η ανακάλυψη ενισχύθηκε με τις έρευνές του στη μουσική, και πιο συγκεκριμένα στις σχέσεις που είχαν οι νότες που συνη­χούσαν ευχάριστα. Σύμφωνα με την παράδοση, η ιδέα αυτή γεννήθηκε στο μυαλό του καθώς άκουγε τους σιδεράδες να δουλεύουν. Το αμόνι του ενός σιδερά ήταν διπλάσιο από εκείνο του άλλου, με αποτέλεσμα οι ήχοι που έκαναν τα αμόνια όταν τα κτυπούσαν με τα σφυριά να έχουν διαφορά ακριβώς μίας οκτάβας (οκτώ νότες). Το παραπάνω περιστατικό μπορεί πράγματι να συνέβη, αλλά το πιθανότερο είναι ότι ο Πυθαγόρας προσδιόρισε τους λόγους των αρμονικών διαστημάτων (πόσες νότες πρέπει να μεσολαβούν ανά­μεσα σε δύο νότες για να συνηχούν ευχά­ριστα) πειραματιζόμενος με ένα έγχορδο. Ανακάλυψε ότι αυτά τα διαστήματα ηχού­σαν αρμονικά επειδή η σχέση μεταξύ τους ήταν ένας ακριβής και απλός μαθηματικός λόγος. Η στήλη, ή αρμονική σειρά όπως είναι γνωστή σήμερα, τον έπεισε ότι η τελειότητα των μαθηματικών που είχε ανακαλύψει στην αφηρημένη γεωμετρία υπήρχε και στον φυσικό κόσμο.

Άστρα και στοιχεία

Ο Πυθαγόρας είχε πλέον αποδείξει ότι η δομή του σύμπαντος μπορεί να ερμηνευ­τεί με μαθηματικούς όρους –«οι μορφές και οι ιδέες διέπονται από τους αριθ­μούς»– καθώς επίσης ότι η ακουστική είναι ακριβής επιστήμη και οι αριθμοί διέπουν τις αρμονικές αναλογίες. Στη συνέχεια άρχισε να εφαρμόζει τις θεωρίες του στο σύμπαν, δείχνοντας τις αρμονικές σχέσεις των αστέρων, των πλανητών, και των στοιχείων. Η ιδέα του σχετικά με τις αρμονικές σχέσεις των αστέρων υιοθετήθηκε με ενθουσιασμό από τους αστρονό­μους του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, οι οποίοι ανέπτυξαν ολόκληρες θεωρίες γύρω από την ιδέα της «μουσικής των σφαιρών», ενώ η πρότασή του ότι τα στοιχεία μπορούν να ταξινομηθούν σε αρμονική σειρά αναβίωσε 2.000 χρόνια μετά τον θάνατό του. Το 1865, ο Άγγλος χημικός Τζον Νιούλαντς ανακάλυψε ότι όταν τα χημικά στοιχεία ταξινομούνται σύμφωνα με το ατομικό βάρος τους, τα στοιχεία με παρόμοιες ιδιότητες απαντώνται έπειτα από οκτώ στοιχεία της σειράς κάθε φορά –όπως οι μουσικές νότες. Αυτή η ανακάλυψη έγινε γνωστή ως «νόμος των οκτάβων», και βοήθησε στην ανά­πτυξη του Περιοδικού Πίνακα των Στοιχείων, ο οποίος χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.

Ο Πυθαγόρας διατύπωσε επίσης την αρχή της παραγωγικής συλλογιστικής, η οποία είναι η ανάπτυξη μιας βηματικής διαδικασίας, που ξεκινά με αυταπόδεικτα αξιώματα (όπως «2 + 2 = 4») για να κατα­λήξει σε ένα νέο συμπέρασμα ή γεγονός. Η παραγωγική συλλογιστική τελειοποιή­θηκε αργότερα από τον Ευκλείδη και αποτέλεσε τη βάση της μαθηματικής σκέψης κατά τον Μεσαίωνα αλλά και αργότερα.

Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές του Πυθαγόρα στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας ήταν η ιδέα ότι η αφηρημένη σκέψη (η θεώρηση) υπερέχει έναντι των αποδείξεων που μας παρέχουν οι αισθήσεις. Αυτή η ιδέα υιοθετήθηκε από τον Πλάτωνα στη θεωρία των μορφών του και αναβίωσε στη φιλοσοφική μέθοδο των ορθολογιστών του 17ου αιώνα. Οι πυθαγόρειοι ήταν οι πρώτοι που επιχεί­ρησαν να συνδυάσουν το ορθολογιστικό με το θρησκευτικό, ένα πρόβλημα που έκτοτε απασχολεί επίμονα τη φιλοσοφία και τη θρησκεία.

Σχεδόν όλα όσα γνωρίζουμε για τον Πυθαγόρα προέρχονται από αναφορές άλλων. ακόμα και τα βασικά στοιχεία για τη ζωή του είναι εικασίες. Μολαταύτα, οι ιδέες που φέρεται να διατύπωσε τον κατέ­στησαν μια σχεδόν μυθική προσωπικό­τητα (κάτι που, όπως φαίνεται, ενθάρρυνε και ο ίδιος). Δεν έχει σημασία αν διατύπωσε πράγματι ο ίδιος αυτές τις ιδέες.αυτό που είναι σημαντικό είναι η επίδραση που είχαν αυτές οι ιδέες στη φιλοσοφική σκέψη.

Πυθαγόρας

Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη ζωή του Πυθαγόρα. Δεν άφησε γραπτά έργα και, δυστυχώς, όπως σημειώνει ο φιλόσοφος Πορφύριος στο έργο του Πυθαγόρου βίος, «Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα τι έλεγε ο Πυθαγόρας στους συντρόφους του, καθώς τηρούσαν ασυνήθιστη σιωπή». Πάντως, σύμφωνα με τους σύγχρονους ερευνητές, ο Πυθαγόρας πιθανότατα γεννήθηκε στη Σάμο. Όταν ήταν σε νεαρή ηλικία, ταξίδεψε πολύ. ίσως να σπούδασε στη Σχολή της Μιλήτου και να επισκέφτηκε την Αίγυπτο, η οποία ήταν το πνευματικό κέντρο εκείνης της εποχής. Σε ηλικία 40 ετών, ίδρυσε μια κοινότητα 300 ατόμων στον Κρότωνα της νότιας Ιταλίας. Τα μέλη της ασχολούνταν με τη μελέτη μυστικιστικών και ακαδημαϊκών θεμάτων και, παρά την κοινοβιακό χαρακτήρα της, είναι προφανές ότι ο Πυθαγόρας κατείχε ηγετική θέση στην κοινότητα. Λέγεται ότι σε ηλικία 60 ετών παντρεύτηκε ένα νεαρό κορίτσι, τη Θεανώ από τον Κρότωνα. Αυξανόμενη δυσφορία προς τη λατρεία των πυθαγόρειων ανάγκασε τελικά τον Πυθαγόρα να εγκαταλείψει τον Κρότωνα και να εγκατασταθεί στο Μεταπόντιο, επίσης στη νότια Ιταλία, όπου λίγο αργότερα πέθανε. Ως το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. η κοινότητά του είχε ουσιαστικά διαλυθεί.

ΔΕΣ:

ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΑ ΣΧΟΛΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Η ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ

Ο Πυθαγόρας και η αναζήτηση του νοήματος

Διαλεκτική εικονικού και πραγματικού

ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

1. Ανάμεσα στο εικονικό και το πραγματικό φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, να υπάρχει αντίθεση. Το πρώτο τείνει να υποκαταστήσει το δεύτερο, ως το σημείο να το εξαφανίσει.

2. Το εικονικό, ιδωμένο βαθύτερα, παράγεται όπως και το πραγματικό. Αυτό είναι το κοινό τους γνώρισμα, με βάση το οποίο μπορεί να ισχυρισθεί κανείς ότι και το πραγματικό είναι μια μορφή προσομοίωσης.

3. Η κυριαρχία του εικονικού σήμερα δεν σημαίνει απλώς συσκότιση της πραγματικότητας, παρά τον πλήρη έλεγχό της από την τεχνολογία και την υπολογιστική σκέψη. Όλα πλέον γίνονται αντικείμενα διαχείρισης, μαζί και η ουσία του ανθρώπου. Είναι μοιραίο λοιπόν για την εξέλιξη του ανθρώπου ως μοναδικότητας και ως ανθρωπότητας να καλείται να συμβιώσει με την προσ-ομοίωση του εαυτού, δηλαδή με την ανεστιότητά του; Είναι στο βαθμό που ο ίδιος παραδίδεται, χωρίς αντί-σταση, σε τούτο το ανέστιο Είναι του, δεν είναι ενόσω σκέπτεται αυτό και ενεργεί για λογαριασμό του.

ΙΙ. Κείμενα

1. «Το εικονικό μας σκέφτεται: δεν υπάρχει πια ανάγκη για ένα υποκείμενο της σκέψης, για ένα υποκείμενο της δράσης, όλα συμβαίνουν δια μέσου τεχνολογικών διαμεσολαβήσεων. Αλλά το εικονικό είναι, άραγε, αυτό που βάζει οριστικά τέλος σε έναν κόσμο του πραγματικού και του παιχνιδιού, ή μήπως αποτελεί μέρος ενός πειραματισμού με τον οποίο παίζουμε; Μήπως δεν παίζουμε την κωμωδία του εικονικού, με μια υποψία ειρωνείας, όπως στην κωμωδία της εξουσίας; Αυτή η τεράστια εγκατάσταση της εικονικότητας, αυτή η παράσταση με την καλλιτεχνική έννοια, δεν είναι, κατά βάθος, μια καινούργια σκηνή, στην οποία οι χειριστές έχουν αντικαταστήσει τους ηθοποιούς;» (Ζαν Μπωντριγιάρ).

2. «Στο εικονικό, δεν τίθεται πια ζήτημα αξίας, τίθεται απλώς ζήτημα πληροφόρησης, υπολογισμού, ενός γενικευμένου λογαριασμού, στον οποίο τα αποτελέσματα πραγματικού εξαφανίζονται. Το εικονικό θα ήταν αληθινά ο ορίζοντας του πραγματικού. Υπάρχει σήμερα μια πραγματική σαγήνη με το εικονικό και όλες του τις τεχνολογίες. Αν είναι αληθινά ένας τρόπος εξαφάνισης, αυτό θα ήταν μια επιλογή –σκοτεινή αλλά εκούσια– του ίδιου του είδους: να κλωνοποιήσει σώμα και αγαθά του σε ένα άλλο σύμπαν, να εξαφανιστεί ως ανθρώπινο είδος με την κυριολεκτική έννοια για να διαιωνιστεί σε ένα τεχνητό είδος που θα έχει ιδιότητες πιο τελεστικές, πολύ πιο διεργασιακές.» (Ζαν Μπωντριγιάρ).

ΙΙΙ

1. Στην περίπτωση του Γκυ Ντεπόρ δεν πρόκειται απλώς για "εικονοκλαστικό" ως κάτι το αρνητικό έναντι του φαίνεσθαι και του Είναι, αλλά για κάτι βαθύτερο που ανάγει τις καταβολές του και στον Χέγκελ: η εικόνα-οι εικόνες του κόσμου χρησιμοποιούνται για να παρουσιάσουν, κατά τρόπο ανεστραμμένο,την ασποσπασματικότητά του ως μια ιερή ενότητα. Έτσι δημιουργείται ο ψευτόκοσμος του θεάματος, με μορφή αφηρημένης "αλήθειας", και αποκρύπτει την πραγματική αλήθεια, που είναι η ενότητα του κόσμου ως αμεσότητα της ζωής, χωρίς ψευδείς διαμεσολαβήσεις.

2. Πλάτων: Εικόνα=ψευδής πραγματικότητα, π.χ. η εικόνα που συνθέτει ο μύθος του σπηλαίου. Δεν έχει καλύτερη τύχη η εικόνα στον Πλωτίνο. Αμφότεροι δεν εκμηδενίζουν την εικόνα και το εικονικό, αλλά το οριοθετούν και ως τέτοιο το νομιμοποιούν. Η ίδια οριοθέτηση λειτουργεί, αναλογικά και στον Γκυ Ντεπόρ και στον Χέγκελ.

3. Χέγκελ:, φαίνεσθαι, το φαινόμενο, ο φαινόμενος κόσμος, η φαινομενο-λογία του πνεύματος κ.λπ. Ό,τι συνδέεται με το φαίνεσθαι αφορά την αισθητή προφάνεια που δεν είναι ολόκληρη η αλήθεια του Είναι ή του Πνεύματος ως σκεπτόμρνου Είναι παρά μια πρώτη αμεσότητα, της οποίας η αλήθεια -και τούτο είναι το κριτήριο της αληθινής ή ψεύτικης αμεσότητας- απαιτεί και διεκδικεί τη διαμεσολάβηση. Μέσω της διαμεσολάβης συντρίβεται το ψευδοειδές εικονικό.

ΠΛΑΤΩΝ: Ἀπολογία Σωκράτους (28a-28d)

Ο τρόπος ζωής και η δράση του Σωκράτη

Ἀλλὰ γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ὡς μὲν ἐγὼ οὐκ ἀδικῶ κατὰ τὴν Μελήτου γραφήν, οὐ πολλῆς μοι δοκεῖ εἶναι ἀπολογίας, ἀλλὰ ἱκανὰ καὶ ταῦτα· ὃ δὲ καὶ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ἔλεγον, ὅτι πολλή μοι ἀπέχθεια γέγονεν καὶ πρὸς πολλούς, εὖ ἴστε ὅτι ἀληθές ἐστιν. καὶ τοῦτ᾽ ἔστιν ὃ ἐμὲ αἱρεῖ, ἐάνπερ αἱρῇ, οὐ Μέλητος οὐδὲ Ἄνυτος ἀλλ᾽ ἡ τῶν πολλῶν διαβολή τε καὶ φθόνος. ἃ δὴ πολλοὺς καὶ ἄλλους καὶ ἀγαθοὺς
[28b] ἄνδρας ᾕρηκεν, οἶμαι δὲ καὶ αἱρήσει· οὐδὲν δὲ δεινὸν μὴ ἐν ἐμοὶ στῇ.
Ἴσως ἂν οὖν εἴποι τις· «Εἶτ᾽ οὐκ αἰσχύνῃ, ὦ Σώκρατες, τοιοῦτον ἐπιτήδευμα ἐπιτηδεύσας ἐξ οὗ κινδυνεύεις νυνὶ ἀποθανεῖν;» ἐγὼ δὲ τούτῳ ἂν δίκαιον λόγον ἀντείποιμι, ὅτι «Οὐ καλῶς λέγεις, ὦ ἄνθρωπε, εἰ οἴει δεῖν κίνδυνον ὑπολογίζεσθαι τοῦ ζῆν ἢ τεθνάναι ἄνδρα ὅτου τι καὶ σμικρὸν ὄφελός ἐστιν, ἀλλ᾽ οὐκ ἐκεῖνο μόνον σκοπεῖν ὅταν πράττῃ, πότερον δίκαια ἢ ἄδικα πράττει, καὶ ἀνδρὸς ἀγαθοῦ ἔργα ἢ κακοῦ. φαῦλοι
[28c] γὰρ ἂν τῷ γε σῷ λόγῳ εἶεν τῶν ἡμιθέων ὅσοι ἐν Τροίᾳ τετελευτήκασιν οἵ τε ἄλλοι καὶ ὁ τῆς Θέτιδος ὑός, ὃς τοσοῦτον τοῦ κινδύνου κατεφρόνησεν παρὰ τὸ αἰσχρόν τι ὑπομεῖναι ὥστε, ἐπειδὴ εἶπεν ἡ μήτηρ αὐτῷ προθυμουμένῳ Ἕκτορα ἀποκτεῖναι, θεὸς οὖσα, οὑτωσί πως, ὡς ἐγὼ οἶμαι· “Ὦ παῖ, εἰ τιμωρήσεις Πατρόκλῳ τῷ ἑταίρῳ τὸν φόνον καὶ Ἕκτορα ἀποκτενεῖς, αὐτὸς ἀποθανῇ —αὐτίκα γάρ τοι,” φησί, “μεθ᾽ Ἕκτορα πότμος ἑτοῖμος”— ὁ δὲ τοῦτο ἀκούσας τοῦ μὲν θανάτου καὶ τοῦ κινδύνου ὠλιγώρησε, πολὺ δὲ
[28d] μᾶλλον δείσας τὸ ζῆν κακὸς ὢν καὶ τοῖς φίλοις μὴ τιμωρεῖν, “Αὐτίκα,” φησί, “τεθναίην, δίκην ἐπιθεὶς τῷ ἀδικοῦντι, ἵνα μὴ ἐνθάδε μένω καταγέλαστος παρὰ νηυσὶ κορωνίσιν ἄχθος ἀρούρης.” μὴ αὐτὸν οἴει φροντίσαι θανάτου καὶ κινδύνου;»

***
Μα ότι εγώ δεν είμαι ένοχος, ω άνδρες Αθηναίοι, όπως λέει ο Μέλητος, μου φαίνεται πως δεν χρειάζεται και μεγάλη απολογία να σας το αποδείξω. Φθάνουν αυτά που σας είπα. Εκείνο όμως που σας έλεγα πρωτύτερα, πως πολλοί μ᾽ εχθρευθήκανε, ξέρετε καλά πως είναι αλήθεια. Και αν θα με φάει κατιτί αυτό θα με φάει, όχι ο Μέλητος και ο Άνυτος, μα η διαβολή και ο φθόνος του κόσμου. Αυτά και άλλους πολλούς και καλούς ανθρώπους
[28b] φάγανε, και νομίζω πως θα φαν ακόμη, ούτε είναι φόβος να σταματήσει σ᾽ εμένα το κακό.
Ίσως θα μου ᾽λεγε όμως κανένας: «Δεν ντρέπεσαι λοιπόν, Σωκράτη, να πιάσεις ένα τέτοιο επάγγελμα που κινδυνεύεις τώρα να πεθάνεις;» Εδώ θ᾽ αποκρινόμουν σ᾽ αυτόν, με όλο μου το δίκαιο: Δεν τα λες καλά, άνθρωπέ μου, αν νομίζεις πως ένας άνθρωπος που κάνει έστω και την παραμικρή ωφέλεια στους άλλους πρέπει να λογαριάζει αν θα ζήσει ή θα πεθάνει, αλλά να έχει μόνο του σκοπό, όταν κάνει κατιτί, αν αυτό που κάνει είναι δίκαιο ή άδικο κι αν ταιριάζει σε καλόν ή κακόν άνθρωπο. Γιατί τότε θα ήσαν φαύλοι,
[28c] κατά τα λόγια τα δικά σου, και οι ημίθεοι που σκοτώθηκαν στην Τροία και όλοι οι άλλοι και ο γιος της Θέτιδας που τόσο περιφρόνησε τον κίνδυνο, παρά να πάθει καμιά ντροπή, ώστε όταν η μητέρα του, που ήτανε θεά, στην ώρα που αυτός έβραζε να σκοτώσει τον Έκτορα, του είπε αυτά τα λόγια, όπως ξέρουμε: «Αν εκδικηθείς τον φόνο του φίλου σου του Πατρόκλου και σκοτώσεις τον Έκτορα και συ ο ίδιος θα πεθάνεις, γιατί αμέσως ύστερ᾽ από τον θάνατο του Έκτορα, έτοιμη είναι κι η δική σου η μοίρα», εκείνος σαν τ᾽ άκουσε αυτά, δεν έδωκε προσοχή καθόλου στον θάνατο και στον κίνδυνο, του φάνηκε
[28d] μάλιστα φοβερότερο να ζήσει ντροπιασμένος, χωρίς να εκδικηθεί τον φίλο του. «Καλύτερα να πεθάνω αυτή τη στιγμή, είπε, και να εκδικηθώ τον ένοχο, παρά να μείνω εδώ καταγέλαστος κοντά στα καμαρωτά καράβια, βάρος της γης. Νομίζεις λοιπόν πως κι αυτός φρόντιζε καθόλου για τον θάνατο και τον κίνδυνο;» Έτσι είναι η αλήθεια, ω άνδρες Αθηναίοι. Στη θέση που διαλέξει κανένας, γιατί μόνος του τη νόμισε καλύτερη, ή που τοποθετηθεί από τον αρχηγό του, πρέπει να μένει σταθερός, κατά τη γνώμη μου, με κάθε κίνδυνο, χωρίς να λογαριάζει καθόλου ούτε τον θάνατο ούτε άλλο τίποτε, μπροστά στην ατιμία.