Τετάρτη 12 Φεβρουαρίου 2020

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Βάκχαι (1153-1199)

ΧΟ. ἀναχορεύσωμεν Βάκχιον,
ἀναβοάσωμεν ξυμφορὰν
1155 τὰν τοῦ δράκοντος Πενθέος ἐκγενέτα,
ὃς τὰν θηλυγενῆ στολὰν
νάρθηκά τε †πιστὸν Ἅιδα†
ἔλαβεν εὔθυρσον,
ταῦρον προηγητῆρα συμφορᾶς ἔχων.
1160 βάκχαι Καδμεῖαι,
τὸν καλλίνικον κλεινὸν ἐξεπράξατε
ἐς γόον, ἐς δάκρυα.
καλὸς ἀγὼν †ἐν αἵματι στάζουσαν
χέρα περιβαλεῖν τέκνου†.
1165 ἀλλ᾽ εἰσορῶ γὰρ ἐς δόμους ὁρμωμένην
Πενθέως Ἀγαυὴν μητέρ᾽ ἐν διαστρόφοις
ὄσσοις, δέχεσθ᾽ ἐς κῶμον εὐίου θεοῦ.

ΑΓΑΥΗ
Ἀσιάδες βάκχαι ... ΧΟ. τί με θροεῖς, ‹γύναι›; [στρ.]
ΑΓ. φέρομεν ἐξ ὀρέων
1170 ἕλικα νεότομον ἐπὶ μέλαθρα,
μακαρίαν θήραν.
ΧΟ. ὁρῶ καί σε δέξομαι σύγκωμον.
ΑΓ. ἔμαρψα τόνδ᾽ ἄνευ βρόχων
‹λέοντος ἀγροτέρου› νέον ἶνιν,
1175 ὡς ὁρᾶν πάρα.
ΧΟ. πόθεν ἐρημίας;
ΑΓ. Κιθαιρών ... ΧΟ. Κιθαιρών;
ΑΓ. κατεφόνευσέ νιν.
ΧΟ. τίς ἁ βαλοῦσα; ΑΓ. πρῶτον ἐμὸν τὸ γέρας·
1180 μάκαιρ᾽ Ἀγαυὴ κληιζόμεθ᾽ ἐν θιάσοις.
ΧΟ. τίς ἄλλα; ΑΓ. τὰ Κάδμου ...
ΧΟ. τί Κάδμου; ΑΓ. γένεθλα
μετ᾽ ἐμὲ μετ᾽ ἐμὲ τοῦδ᾽ ἔθιγε θηρός· εὐ-
τυχής γ᾽ ἅδ᾽ ἄγρα.

μέτεχέ νυν θοίνας. ΧΟ. τί μετέχω, τλᾶμον; [ἀντ.]
1185 ΑΓ. νέος ὁ μόσχος ἄρ-
τι γένυν ὑπὸ κόρυθ᾽ ἁπαλότριχα
κατάκομον θάλλει.
ΧΟ. πρέπει γ᾽ ὥστε θὴρ ἄγραυλος φόβαι.
ΑΓ. ὁ Βάκχιος κυναγέτας
1190 σοφὸς σοφῶς ἀνέπηλ᾽ ἐπὶ θῆρα
τόνδε μαινάδας.
ΧΟ. ὁ γὰρ ἄναξ ἀγρεύς.
ΑΓ. ἐπαινεῖς; ΧΟ. ἐπαινῶ.
ΑΓ. τάχα δὲ Καδμεῖοι ...
1195 ΧΟ. καὶ παῖς γε Πενθεύς ... ΑΓ. ματέρ᾽ ἐπαινέσεται,
λαβοῦσαν ἄγραν τάνδε λεοντοφυᾶ.
ΧΟ. περισσάν. ΑΓ. περισσῶς.
ΧΟ. ἀγάλληι; ΑΓ. γέγηθα,
μεγάλα μεγάλα καὶ φανερὰ τᾶιδ᾽ ἄγραι
κατειργασμένα.

***
ΧΟΡΟΣ
Να χορέψουμε για τον Βάκχιο.
1155 Να φωνάξουμε τη συμφορά του Πενθέα,
που τον γέννησε ο δράκοντας.
Ντυμένος με στολή γυναίκας,
κράτησε στο χέρι του τον ωραίο θύρσο, τη σφραγίδα του Άδη,
και άφησε να τον οδηγεί στη συμφορά ο ταύρος.
1160 Βάκχες Καδμείες,
τον επινίκιο ύμνο τον δοξάσατε
και στο τέλος τον κάματε θρήνο και δάκρυ.
Ωραίος ο αγώνας
να σφίγγεις στην αγκαλιά το παιδί σου
και το χέρι σου να στάζει αίμα.

1165 Να όμως, βλέπω την Αγαύη, τη μητέρα του Πενθέα,
να καταφθάνει στα δώματα με αλλοπαρμένα μάτια.
Δεχθείτε τη στη γιορτή του ευίου θεού.

ΑΓΑΥΗ
Ασιάτιδες βάκχες…
ΧΟΡΟΣ
Γιατί με κεντρίζεις, ώ;
ΑΓΑΥΗ
1170 Φέρω από τα όρη στα μέλαθρα
χλωρό βλαστάρι·
μόλις το έκοψα·
ευλογημένο κυνήγι.
ΧΟΡΟΣ
Το βλέπω και σε δέχομαι
σύντροφο στο ξεφάντωμα.
ΑΓΑΥΗ
Χωρίς βρόχια το έπιασα
1175 το νέο λιοντάρι. Μπορείς να το δεις.
ΧΟΡΟΣ
Σε ποιά ερημιά;
ΑΓΑΥΗ
Ο Κιθαιρώνας…
ΧΟΡΟΣ
Ο Κιθαιρώνας;
ΑΓΑΥΗ
…τον θανάτωσε.
ΧΟΡΟΣ
Ποιά τον χτύπησε;
ΑΓΑΥΗ
Η χάρη αυτή εδόθηκε πρώτα σ᾽ εμένα.
1180 Ευλογημένη Αγαύη με φωνάζει ο θίασος.
ΧΟΡΟΣ
Ποιά άλλη;
ΑΓΑΥΗ
Του Κάδμου…
ΧΟΡΟΣ
Του Κάδμου;
ΑΓΑΥΗ
…οι κόρες
άγγιξαν το αγρίμι
μετά από μένα, μετά από μένα.
1185 Ευτυχισμένο το κυνήγι μας.
Έλα τώρα στο δείπνο.
ΧΟΡΟΣ
Πού νά ᾽ρθω, άμοιρη;
ΑΓΑΥΗ
Είναι τρυφερός ο μόσχος.
Η κόμη του απαλό μετάξι·
στο μάγουλό του μόλις ανθίζει
πυκνό το χνούδι.
ΧΟΡΟΣ
Με τη χαίτη του φαντάζει αγρίμι του δάσους.
ΑΓΑΥΗ
Ο Βάκχιος ο κυνηγός ο σοφός
1190 σοφά εσήκωσε τις μαινάδες
και τις έριξε πάνω του.
ΧΟΡΟΣ
Είναι κυνηγός ο βασιλέας.
ΑΓΑΥΗ
Με επαινείς;
ΧΟΡΟΣ
Σε επαινώ.
ΑΓΑΥΗ
Σε λίγο και οι Καδμείοι…
ΧΟΡΟΣ
Και ο γιος σου, ο Πενθέας…
ΑΓΑΥΗ
…θα επαινέσει τη μητέρα του
που έπιασε τούτο το αγρίμι,
το θρέμμα του λέοντος.
ΧΟΡΟΣ
1195Το έξοχο.
ΑΓΑΥΗ
Έξοχα.
ΧΟΡΟΣ
Χαίρεσαι;
ΑΓΑΥΗ
Αγάλλομαι,
γιατί μ᾽ αυτό το κυνήγι αξιώθηκα
τα μεγάλα, τα μεγάλα, τα φανερά.

Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Εισαγωγή

«Ήταν πανάρχαια συνήθεια των Θεών να επιτρέπουν καμιά φορά στους ανθρώπους να τους βλέπουν» -Τζιάκομο Λεοπάρντι, 1815

Όταν μιλούμε για μύθους, εννοούμε αφηγήσεις σχετικές με τη ζωή και τη δράση ηρώων και θεών, οι οποίες υιοθετούνται από τις κοινωνίες και συντελούν στον προσδιορισμό της ταυτότητάς τους.

Πηγές: Οι συνήθεις πηγές μελέτης των μύθων είναι η ποίηση, κυρίως ο Όμηρος, ο Ησίοδος, οι ομηρικοί ύμνοι, η αρχαϊκή λυρική ποίηση, οι τραγικοί και κωμικοί ποιητές, οι ποιητές της ελληνιστικής περιόδου· είναι οι ιστοριογράφοι, οι φιλόσοφοι, οι μυθογράφοι, σχολιαστές αρχαίων κειμένων, λεξικογράφοι· είναι η αρχαία εικονογραφία και τα αρχαιολογικά δεδομένα. Στην περίπτωση της αρχαίας Μακεδονίας θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι γραπτές πηγές για τις λατρείες είναι περιορισμένες.

Μυθολογία – Θρησκεία: Δεχόμαστε ότι η μυθολογία δύσκολα αποκόβεται από την τελετουργία και τη θρησκεία, ειδικά αν λάβουμε υπόψη ότι οι μύθοι είναι πολλές φορές η απόδοση ή ο μετασχηματισμός ενός τελετουργικού ή των ιδεών για τη μεταθανάτια τύχη του ανθρώπου σε αφηγηματική ιστορία, στην οποία μπορεί να συμφύονται και να συμφύρονται η τοπική ιστορία, η ιδεολογία, πολιτική και ηθική, οι αντιλήψεις για τη φύση, η τελετουργία, η θρησκεία. Με αυτή τη θέση απαντούμε και στο πιθανό ερώτημα για την αναγκαιότητα της μελέτης της μυθολογίας ενός τόπου· θεωρούμε δηλαδή ότι η μυθολογία είναι πηγή πληροφοριών για την ιστορία ενός τόπου, με ό,τι περιλαμβάνει η έννοια της ιστορίας (οικονομία, κοινωνική διαστρωμάτωση, γεγονότα, ιδέες, πολιτικές επιλογές, σχέσεις συγγένειας και γειτονίας κτλ.). Με άλλα λόγια, η μυθολογία ενός τόπου αποτελεί ένα από τα κλειδιά ανάγνωσης της ιστορίας του.

Μακεδονία - Θράκη: Αναπόφευκτα, μιλώντας κανείς για τους μύθους της Μακεδονίας, εμπλέκει και τη Θράκη, όχι μόνο γιατί τα όρια των δύο περιοχών τοποθετούνται διαφορετικά από εποχή σε εποχή, αλλά και λόγω της γειτνίασης και των πολιτισμικών συγγενειών. 

Μεθοδολογία: Προκειμένου να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα στηριχτήκαμε:

α) στις φιλολογικές πηγές,
β) στα έργα των τεχνών,
γ) δευτερευόντως μόνο σε άλλα αρχαιολογικά ευρήματα,
δ) σε μελέτες.
Η διερεύνηση του πρωταρχικού υλικού μας οδήγησε καταρχάς στην οργάνωσή του με τρόπο ώστε να φανεί:
α) ποιοι μύθοι του προ-ολυμπιακού και ολυμπιακού πανθέου εκτυλίσσονται στον μακεδονικό χώρο·
β) ποιοι θεοί και ήρωες και σε ποιες περιπτώσεις δρουν στην περιοχή·
γ) ποιοι είναι οι τόποι δράσης τους·
δ) ποιοι μύθοι είναι ιδρυτικοί, αιτιολογούν, δηλαδή, την ονομασία ενός τόπου μέσα από μιαν αφήγηση για την αιτία και τον τρόπο ίδρυσης και για τον ίδιο τον ιδρυτή·
ε) αν μύθοι ή μυθικά στοιχεία είναι επείσακτα και από πού·
στ) αν οι τοπικοί, ή «τοπικοί», μύθοι επηρεάζουν τη μυθολογία άλλων περιοχών μέσα από σχέσεις ανταλλαγής ή μετακίνησης πληθυσμών·
ζ) ο πολιτικός σχεδιασμός της διαμόρφωσης του γενεαλογικού δέντρου του μακεδονικού βασιλικού οίκου·
η) αν οι μύθοι ή συγκεκριμένοι μύθοι υιοθετούνται από την άρχουσα τάξη ή είναι κτήμα του ευρύτερου πληθυσμού. 

Με βάση τα ερωτήματα αυτά οργανώσαμε την παρουσίαση των δεδομένων ως εξής:
  • Μύθοι τοπικοί
  • Μύθοι πανελλαδικοί
  • Μύθοι επείσακτοι, «εξαγόμενοι», σε αλληλεπίδραση
  • Μύθοι πολιτικοί
  • Μύθοι της Θεσσαλονίκης
  • Από την αρχαία στη νέα μυθολογία
Οι τοπικοί μύθοι (αιτιολογικοί | ιδρυτικοί και άλλοι), οι πανελλαδικοί, οι επείσακτοι και οι  «εξαγόμενοι» και οι πολιτικοί μύθοι συγκροτούν τη θεολογική και ηρωική μυθολογία της Μακεδονίας.

Το στρες είναι κάτι παραπάνω από ένα συναίσθημα

Είστε ακινητοποιημένοι στην κίνηση, έχετε αργήσει σε μια σημαντική συνάντηση και βλέπετε τα λεπτά να περνούν τόσο γρήγορα. Ο υποθάλαμός σας, ένα μικρό κέντρο ελέγχου στον εγκέφαλό σας, αποφασίζει να στείλει την εντολή: «Στείλε παντού τις ορμόνες του στρες».

Αυτές οι ορμόνες είναι οι ίδιες που πυροδοτούνται στην απόκριση «μάχη ή φυγή» του σώματος όταν αυτό αντιληφθεί ότι απειλείται. Η καρδιά αρχίζει να χτυπά γρηγορότερα, η αναπνοή βαραίνει και οι μύες είναι πανέτοιμοι για δράση. Αυτή η απόκριση είναι σχεδιασμένη για να προστατεύσει το σώμα σας σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Αλλά όταν οι ορμόνες του στρες «κόβουν βόλτες» κάθε μέρα στο σώμα μας, τότε η υγεία μας επιβαρύνεται και αργά ή γρήγορα εμφανίζονται προβλήματα.

Πάραυτα, το στρες είναι μια φυσική σωματική και ψυχική απόκριση στις εμπειρίες της ζωής. Όλοι το βιώνουμε πού και πού. Όταν είναι βραχυπρόθεσμο και άμεσο, μπορεί και να μας βοηθήσει, να μας κινητοποιήσει να διαχειριστούμε δύσκολες καταστάσεις. Αν όμως ποτέ δεν ησυχάζουν ο νους και το σώμα, εμφανίζονται συμπτώματα, όπως ευερεθιστότητα, άγχος, κατάθλιψη, πονοκέφαλοι και αϋπνίες.

Το παρακάτω βίντεο animation αποκαλύπτει τις επιδράσεις του στρες σε όλο μας το σώμα: πώς δηλαδή επιδρά στο κεντρικό νευρικό σύστημα, στο ενδοκρινικό, στο αναπνευστικό, στο καρδιαγγειακό, στο πεπτικό, στο μυϊκό και στο αναπαραγωγικό. Επίσης, το ανοσοποιητικό πλήττεται και αυτό μπορεί να σημαίνει εμφάνιση προβλημάτων υγείας και τα γνωστά σε όλους μας ψυχοσωματικά συμπτώματα.

Πώς λειτουργεί η βιοχημεία του έρωτα και της αγάπης

«Καληνύχτα… καληνύχτα τούτη η πίκρα του χωρισμού έχει μια γλύκα τόση
που καληνύχτα θα σου λέω μέχρι να ξημερώσει…
Ύπνος να ‘ρθει στα μάτια σου και στην καρδιά σου ειρήνη…» (Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα)

Πώς γίνεται να συνδεθεί, η πληθώρα συναισθημάτων που εκφράζει το παραπάνω απόσπασμα του Γουίλιαμ Σαίξπηρ, με τη βιοχημεία και την ιατρική επιστήμη; Κι όμως, συνδέονται άμεσα κι αυτό θα σας αναπτύξω στο παρόν άρθρο μου.

Από πού πηγάζουν τα συναισθήματα που νιώθουμε για έναν και μόνο μοναδικό για εμάς άνθρωπο; Τι μας συμβαίνει και χτυπάει η καρδιά μας τρελά όταν συναντήσουμε ή ακόμα όταν σκεφτούμε το άτομο που για εμάς είναι τόσο ξεχωριστό και μοναδικό; Πώς γίνεται αυτός ο «κόμπος στο στομάχι» να είναι τόσο γλυκός και τόσο επώδυνος παράλληλα; Όλα αυτά είναι η βιοχημεία του έρωτα και της αγάπης, που ο οργανισμός μέσω διάφορων βιοχημικών διεργασιών παράγει αυτά τα συναισθήματα.

Η αγάπη είναι ένα σύνθετο νευροβιολογικό φαινόμενο, στηριζόμενο στην εμπιστοσύνη, τις πεποιθήσεις, τις δραστηριότητες ευχαρίστησης και ανταμοιβής μέσα στον εγκέφαλο. Ουσίες όπως η ντοπαμίνη, η ωκυτοκίνη, οι ενδορφίνες και η σεροτονίνη, φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο. Έτσι, η αγάπη, η ευχαρίστηση και η λαγνεία έχουν ένα δυναμικό που μειώνει το στρες και προάγει την υγεία, δεδομένου ότι έχουν την ικανότητα να διευκολύνουν την ωφέλιμη συμπεριφορά.

Η αγάπη, μπορεί να ενεργοποιήσει περιοχές στον εγκέφαλο που είναι υπεύθυνες για το συναίσθημα, την προσοχή, τα κίνητρα και τη μνήμη και μπορεί επίσης να χρησιμεύσει στον έλεγχο του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Αυτό το συγκεκριμένο σχέδιο δραστηριότητας του ΚΝΣ φαίνεται να ασκεί προστατευτικά αποτελέσματα, ακόμη και στον ίδιο τον εγκέφαλο.

Επιπλέον, αγχολυτικές επιδράσεις ευχάριστων εμπειριών μπορεί να συμβούν με την προώθηση ενός παράγοντα σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου. Έτσι, η αγάπη και η ευχαρίστηση είναι σαφώς ικανά να τονώσουν την υγεία και την ευημερία. Αυτό το θαυμάσιο βιολογικό όργανο καθιστά την αναπαραγωγή και τη διατήρηση των οργανισμών και των ειδών τους ανταμείβοντας τα με ευχάριστες εμπειρίες, διασφαλίζοντας έτσι την επιβίωση, την υγεία και τη διαιώνιση.

Αρκετές βιβλιογραφικές αναφορές έχουν επισημάνει το ρόλο των μονοαμινών και των νευροπεπτιδίων, ιδιαίτερα της ωκυτοκίνης, της αγγειοπιεσίνης και των ενδογενών οποιοειδών, στην ευημερία της ψυχικής ισορροπίας και την προαγωγή της.

Η αγάπη, το πιο συνηθισμένο ανθρώπινο συναίσθημα, μπορεί να θεωρηθεί ως μια δυναμική διαδικασία που αντιπροσωπεύει το αποτέλεσμα διαφορετικών συνιστωσών από διαφορετικά νευρικά υποστρώματα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Ως εκ τούτου, μπορούν να εντοπιστούν ορισμένα βήματα, ιδίως η αρχή της, η οποία είναι η διαδικασία έλξης, ακολουθούμενη από διαδικασία προσκόλλησης που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να διαρκέσει για πάντα.

Οι ενδορφίνες με τη σειρά τους είναι κι αυτές ορμόνες του έρωτα και της αγάπης. Παράγονται στον θηλασμό, στην σεξουαλική πράξη, δηλαδή όταν κάνουμε κάτι που μας ευχαριστεί πχ το άκουσμα μιας αγαπημένης μας μελωδίας ή η χαλάρωση μέσω της άσκησης του σώματος όπως στη Yoga. Φαίνεται πως η αγάπη και συγκεκριμένα η αμοιβαία αγάπη δηλαδή το να αγαπάς και να σε αγαπούν, όχι μόνο προάγει την ψυχική υγεία του ανθρώπου αλλά ενδυναμώνει και το ανοσοποιητικό του σύστημα.

«Μίλα μου ψιθυριστά, όταν μιλάς για Αγάπη» -Γουίλιαμ Σαίξπηρ

Να συνηθίζουμε κάτι επειδή μας ικανοποιεί και όχι γιατί ο φόβος είναι μεγαλύτερος από την επιθυμία για αλλαγή

Καθημερινά βρίσκεσαι μέσα σε ένα σύνολο πραγμάτων που η κινητήρια δύναμή τους είναι η συνήθεια. Δηλαδή μια επαναλαμβανόμενη πράξη ή συμπεριφορά, που σου δημιουργεί ασφάλεια και με αυτό τον τρόπο σε προγραμματίζει, έτσι ώστε να μπορείς να ολοκληρώσεις ή να δεχτείς μια κατάσταση.

Τα περισσότερα που συμβαίνουν γύρω σου έχουν τη βάση τους στην συνήθεια. Για παράδειγμα, στην εργασία σου, χρησιμοποιείς μια αλληλουχία πραγμάτων συστηματικά, μέχρι το τέλος του ωραρίου. Αν κάποια στιγμή αλλάξεις για λίγο, θα παρατηρήσεις ότι θα βγεις εκτός του προγράμματος σου και πιθανόν να γίνουν λάθη ή κάτι να έχεις παραλείψει. Επιστρέφοντας από την εργασία στο σπίτι συνεχίζεις το ίδιο μοτίβο, αναλόγως το πρόγραμμα που έχεις διαμορφώσει και το ακολουθείς πιστά.

Και έρχεται κάποια στιγμή που πρέπει να αλλάξεις τις συνήθειές σου ή να προσθέσεις άλλες. Βλέπεις πως δυσκολεύεσαι στην αρχή αρκετά, έπειτα όμως από κάποιο καιρό προσαρμόζεσαι και συνηθίζεις. Τι σημαίνει αυτό; Μπορείς να προσαρμοστείς και να συνηθίσεις μια κατάσταση χωρίς ο ίδιος να το επιθυμείς;

Αν έπρεπε να αλλάξεις δουλειά, γιατί η επιχείρηση στην οποία εργαζόσουν έκλεισε, και να εργαστείς σε μια άλλη που δεν σε καλύπτει τόσο όσο η προηγούμενη, τι θα έκανες; Θα το συνήθιζες μέχρι να έβρισκες κάποια άλλη καλύτερη για σένα, πιθανότατα να είναι η απάντηση. Αν, όλα αυτά που συμβαίνουν είναι τελικά θέμα συνήθειας, που έχεις προγραμματίσει για να διευκολύνεις την ζωή σου, γιατί συνεχίζεις να κρατάς συνήθειες που στην κάνουν δύσκολη;

Και ερχόμαστε τώρα στις συνήθειες που καθημερινά έχεις, για τις οποίες μεν, δεν σου αρέσουν αλλά δεν μπορείς όπως ισχυρίζεσαι να τις αλλάξεις. Που μπορεί να είναι το τσιγάρο, το ποτό, ή ακόμα η ονυχοφαγία. Είναι συμπεριφορές εθισμού που κυριαρχούνται από πάθη αλλά δεν παύουν να είναι συνήθειες τις οποίες εσύ αποφάσισες να βάλεις στη ζωή σου.

Τι θα έλεγες αν σου μιλούσα για την συνήθεια να κρατάμε ανθρώπους που δεν μας ταιριάζουν γιατί δυσκολευόμαστε στον αποχωρισμό ή ακόμα χειρότερο να μένουμε σε έναν αποτυχημένο γάμο μόνο και μόνο από συνήθεια. Επίσης να χάνουμε ανθρώπους, πνιγμένοι στην ρουτίνα μας, με αποτέλεσμα να συνηθίσουμε και χωρίς αυτούς, αφού τελικά όλα είναι μια συνήθεια.

Συνηθίζεις πιο εύκολα αυτά για τα οποία δεν μπορείς να ελέγξεις και σου τα επιβάλουν άλλοι. Όσο αφορά συνήθειες για τις οποίες έχουν κατά κύριο λόγο εσένα, δυσκολεύεσαι γιατί δεν το επιθυμείς τόσο να μπεις στην διαδικασία της αλλαγής. Ο λόγος όμως που συμβαίνει αυτό είναι ότι η έλλειψη της συνήθειας, σου δημιουργεί το φόβο για το άγνωστο αφού μέσα σε μια συνηθισμένη κατάσταση νιώθεις ασφαλής. Όταν όμως έρχεται κάποιος και σε βγάλει από αυτή, βλέπεις πως δεν μπορείς να κάνεις διαφορετικά, προσαρμόζεσαι και αποκτάς άλλες συνήθειες.

Η δύναμη της συνήθειας όσο κι αν λειτουργεί ως βοηθητική, άλλο τόσο μας κρατά δεμένους. Άλλαξε τις συνήθειες με άλλες συνήθειες, προσπαθώντας να πράττεις ό,τι σε ευχαριστεί πραγματικά και όχι να επιμένεις σε μια συνήθεια που δεν σε ικανοποιεί, επειδή ο φόβος είναι μεγαλύτερος από την επιθυμία της αλλαγής.

Τρεις πνευματικές μεταδοτικές ασθένειες

Οι συνηθισμένες μεταδοτικές ασθένειες που είναι γνωστές στον άνθρωπο, προκαλούνται από μόλυνση από ιούς, βακτήρια ή άλλους μικροοργανισμούς. Αλλά δε συνειδητοποιούμε ότι υπάρχει επίσης και μια πνευματική ασθένεια που μπορεί να μεταδοθεί από τον έναν στον άλλον. Αυτή είναι μια τριπλή πνευματική ασθένεια που μπορεί να είναι κολλητική.

Όπως αναφέρθηκε υπάρχει μια ασθένεια που αναγνωρίζεται ως κολλητική πνευματική ασθένεια και αποκαλείται κοινώς:

Πνευματική απομίμηση

Αυτή η πάθηση έχει να κάνει με την τάση να μιλάμε, να ντυνόμαστε και να φερόμαστε όπως κάνουν οι άλλοι. Επομένως οι άνθρωποι με αυτή την πάθηση, προσπαθούν απλά να ακολουθήσουν κάποιον άλλον.

Πάθηση πνευματικής εμπειρίας

Σε αυτή την ασθένεια, το Εγώ κάποιου αναγνωρίζεται βασισμένο στην εμπειρία των πνευματικών εμπειριών. Αυτή η πάθηση μπορεί μερικές φορές να επηρεάσει το σκεπτικό των άλλων. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτή η πάθηση δε διαρκεί για πάντα, αλλά μερικές φορές διαρκεί για μεγάλα διαστήματα.

Πνευματικό Εγώ

Αυτή η ασθένεια συμβαίνει όταν στη δομή και στο εγώ της προσωπικότητας κάποιου, είναι βαθιά ριζωμένη η ιδέα του πνευματικού βάθους. Όταν το Εγώ γίνεται πνευματικό, τότε το άτομο γίνεται ανίκανο να καταλάβει, και όλο αυτό στο όνομα της πνευματικότητας.

Η κολλητική πνευματική ασθένεια προέρχεται από το Εγώ κάποιου και είναι μια κατάσταση στην οποία κοροϊδεύει τον εαυτό του, από τη στιγμή που περισσότερες από αυτές τις παθήσεις δεν γεννιούνται από τον ίδιο αλλά τις «κολλάει» από τις επιρροές του περιβάλλοντός του.

Είναι η διαίσθηση η μεγαλύτερη μορφή ευφυΐας;

«Το διαισθητικό μυαλό είναι ένα σπάνιο δώρο και το λογικό μυαλό ένας πιστός υπηρέτης. Έχουμε δημιουργήσει μια κοινωνία που τιμά τον υπηρέτη και έχει ξεχάσει εντελώς το δώρο», έλεγε ο Αϊνστάιν. Σήμερα η επιστήμη έρχεται να τον δικαιώσει.

Τα αδιέξοδα στη ζωή είναι τα αινίγματα που σκαρφίζεται το σύμπαν για να μας ωθήσει να πάμε παρακάτω. Εντελώς αντίθετες αποφάσεις που, όμως, μοιάζουν σαν μια σταγόνα νερό. «Ναι» που αν τα ξεστομίσουμε δεν έχουμε ιδέα πού θα μας πάνε και «όχι» που μοιάζουν με ενεργοποίηση πυρηνικής βόμβας. Τι κάνουμε λοιπόν όταν… δεν έχουμε ιδέα τι πρέπει να κάνουμε; Οι πιο ψύχραιμοι θα μας παροτρύνουν, αφού έχουμε εξαντλήσει και την τελευταία μας λογική σκέψη, να ακολουθήσουμε τη διαίσθησή μας. Ενώ οι βαθιά ρασιοναλιστές, στο άκουσμα και μόνο αυτής της λέξης, θα στρέψουν αλλού το βλέμμα με περιφρόνηση. Τι είναι λοιπόν η διαίσθηση και ποια η θέση της σε έναν κόσμο που κινείται με βάση αδιάσειστα στοιχεία, δεδομένα και αριθμούς;

Out of the Blue

Σε αντίθεση με αυτό που πιστεύαμε, η διαίσθηση δεν είναι ένα λαμπάκι που ανάβει στο μυαλό μας για μια στιγμή –και όποιος πρόλαβε να το ακολουθήσει το ακολούθησε- αλλά, σύμφωνα με τους ειδικούς, το αποτέλεσμα πολλής δουλειάς και λογικής σκέψης.

O Gerd Gigerenzer κατέχει διευθυντική θέση στο διάσημο Ινστιτούτο Ανθρώπινης Ανάπτυξης Max Planck και έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της έρευνάς του στην ανάλυση της ανθρώπινης διαίσθησης. Μάλιστα, πριν από εκείνον επρόκειτο για ένα θέμα το οποίο η επιστημονική κοινότητα περιφρονούσε, γιατί το θεωρούσε τρελή δεισιδαιμονία. Ο ίδιος είναι συγγραφέας του βιβλίου Gut Feelings: The Intelligence of the Unconscious (Διαίσθηση, η ευφυΐα του υποσυνείδητου, εκδ. Penguin Books) το οποίο όταν κυκλοφόρησε έκανε μεγάλη αίσθηση.

Για τον ίδιο «διαίσθηση είναι μια πολύ ξαφνική σκέψη που δεν μπορούμε να την κατανοήσουμε. Παρ’ όλα αυτά, είναι τόσο δυνατή που μας ωθεί να δράσουμε. Δεν έχει να κάνει με υπολογισμούς. Δεν ξέρουμε από πού προέρχεται». Ωστόσο, σύμφωνα με την έρευνά του, η διαίσθηση για να προκύψει εκμεταλλεύεται διάφορες ιδιότητες του εγκεφάλου τις οποίες αποκτούμε με τα χρόνια, την εμπειρία και την εξέλιξή μας. Επίσης, πολύ συχνά η διαίσθηση βασίζεται σε διάφορα… υπονοούμενα που μας προσφέρει το περιβάλλον. Γι’ αυτό και το βασικό είναι να λαμβάνουμε υπόψη αυτές τις… νύξεις που κάνει ο κόσμος γύρω μας ξεσκαρτάροντάς τες από τις περιττές πληροφορίες. «Ακολούθησε την πρώτη καλή σκέψη που έχεις και αγνόησε οτιδήποτε άλλο», αναφέρει ο ειδικός.

Από πού προέρχεται όμως η διαίσθηση σε βιολογικό επίπεδο; Μια πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου του Exeter στη Μεγάλη Βρετανία έδειξε πώς μια βασική ανάγκη μας, όπως η πείνα, μπορεί να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων. Ας σκεφτούμε το παράδειγμα ενός κουνελιού, που η πείνα το οδηγεί να φάει λίγο τριφύλλι. Η διαπίστωση, όμως, ότι στην περιοχή υπάρχει ελάχιστον τριφύλλι αλλά και ότι εκεί ένας λύκος παραμονεύει όχι μόνο θα το κάνει να συνειδητοποιήσει τον κίνδυνο, αλλά και να καταλάβει ότι πρέπει να αναζητήσει αλλού την τροφή του. Έτσι την επόμενη φορά που θα πεινάσει, η πείνα του θα του ξυπνήσει εκ νέου το αίσθημα του κινδύνου. Αυτή η διαπίστωση, σύμφωνα με τον Dr Andrew Higginson, επικεφαλής της έρευνας, ρίχνει φως όχι μόνο στη συμπεριφορά των ζώων αλλά και των ανθρώπων. Αυτή η μνήμη που ξεκινάει από την πείνα μας, και άρα από την κοιλιά μας, από τα βάθη του είναι μας –εκεί όπου θεωρούμε ότι κουρνιάζει και η διαίσθησή μας- μπορεί να μας οδηγήσει σε σημαντικές αποφάσεις. «Κι ενώ πιστεύουμε ότι τα ζώα, όπως και οι άνθρωποι, επεξεργάζονται πλήθος πληροφοριών στον εγκέφαλό τους, στην ουσία ακολουθούν αυτό που τους υπαγορεύει η κοιλιά τους, το ένστικτό τους».

Από τα εργαστήρια στις αίθουσες συσκέψεων

Τι απαντάει όμως ο Gerd Gigerenzer στη μερίδα της επιστημονικής κοινότητας που επιμένει ότι η διαίσθηση δεν έχει καμία θέση στα εργαστήρια; «Ακόμη και οι μεγαλύτεροι επιστήμονες κάποιες φορές βασίζονται σε αυτή. Μπορεί να έχουν τα δεδομένα μπροστά τους, αλλά εκείνα δεν τους βοηθούν. Τότε είναι που μπαίνει το ένστικτο στο παιχνίδι», αναφέρει. Και συνεχίζει: «Στην επιστημονική μου έρευνα υπάρχουν στιγμές που νιώθω τη διαίσθησή μου να λειτουργεί. Δεν μπορώ πάντα να εξηγήσω γιατί σκέφτομαι ότι ένα συγκεκριμένο μονοπάτι είναι το σωστό, αλλά πρέπει να το εμπιστευτώ και να προχωρήσω. Έχω επίσης τη δυνατότητα να τσεκάρω αυτές τις στιγμές διαίσθησης και να δω περί τίνος πρόκειται: αυτό είναι το επιστημονικό κομμάτι της δουλειάς μου. Στην προσωπική ζωή τώρα, πάλι στηρίζομαι στο ένστικτό μου. Για παράδειγμα, όταν πρωτογνώρισα τη γυναίκα μου δεν λειτούργησα υπολογιστικά και μεθοδικά. Το ίδιο συνέβη και με εκείνη», αναφέρει.

Σύμφωνα με τους επιστήμονες, η διαίσθηση είναι ένα είδος κοινής γνώσης, αυτό που δεν χρειάζεται περιττές αναλύσεις και πληροφορία, αλλά γίνεται άμεσα κατανοητό στον καθένα. Σαν ένας απλοϊκός ζωγραφικός πίνακας που απεικονίζει μια ερημική παραλία και είναι αναγνωρίσιμο σε όλους, σε αντίθεση με ένα περίπλοκο έργο του κυβισμού που είναι ανοιχτό σε ερμηνείες και πολύ συχνά δυσνόητο.

Για τον Bruce Kasanoff, social media ghostwriter για επιχειρηματίες, η διαίσθηση θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα είδος συλλογικής ευφυΐας. Για παράδειγμα, τα περισσότερα site σήμερα είναι δομημένα με ένα “διαισθητικό” τρόπο, δηλαδή έτσι ώστε οι περισσότεροι άνθρωποι να μπορούν να τα κατανοήσουν και να πλοηγηθούν σε αυτά. Έπειτα από χρόνια διαδικτυακού χάους, αυτή η προσέγγιση προέκυψε σαν ένα είδος «κοινής γνώσης» για το ποια πληροφορία είναι χρήσιμη και ποια περιττή.

Από την άλλη, μια μεγάλη έρευνα που ήρθε πριν λίγους μήνες στη δημοσιότητα και διενεργήθηκε από τον Dr Jay Liebowitz, επικεφαλής του τμήματος Εφαρμοσμένων Επιστημών και Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Harrisburg στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, με τη συνεργασία επιστημόνων από όλο τον κόσμο έδειξε ότι στον τομέα των επιχειρήσεων, ο οποίος χαρακτηρίζεται από αλγόριθμους και μηχανοποιημένα δεδομένα, η διαίσθηση έχει μια πολύ σημαντική θέση στη λήψη αποφάσεων.

Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν άλλες δύο έρευνες μεγάλων πολυεθνικών που δραστηριοποιούνται στον τομέα των λογιστικών υπηρεσιών. Στη μεν πρώτη, μόνο το 1/3 από τους 2.200 CEOs που έλαβαν μέρος στην έρευνα δήλωσε ότι εμπιστεύεται μόνο τα δεδομένα που έχουν στη διάθεσή τους, ενώ στη δεύτερη το 59% από τους συμμετέχοντες είπε ότι η ανθρώπινη κρίση είναι πιο σημαντική από τους αριθμούς. Ενώ άλλη σχετική έρευνα έδειξε ότι, όσο πιο έμπειρο ήταν ένα στέλεχος τόσο περισσότερο εμπιστευόταν τη -βασισμένη στην εμπειρία- διαίσθησή του προκειμένου να πάρει μια σημαντική απόφαση. Μάλιστα, αυτά τα στελέχη πολλές φορές έδιναν σημασία και σε σημάδια που έβλεπαν σ το σώμα τους (εφίδρωση, υπερβολικό άγχος, ταχυκαρδία) για να αξιολογήσουν αν η απόφαση που επρόκειτο να πάρουν ήταν στον σωστό δρόμο.

Θέλει δουλειά πολλή…

Ναι, η διαίσθηση είναι μια μορφή ευφυΐας. Θα μπορούσε να είναι και η μεγαλύτερη, αλλά δεν έχει καμία ελπίδα να σταθεί μόνη της. Αντιθέτως είναι η συνισταμένη σκληρής δουλειάς, εμπειρίας και άπειρων εργατοωρών λογικής σκέψης. Ο Bruce Kasanoff, είναι πολύ γλαφυρός πάνω στο συγκεκριμένο θέμα: «Κάντε τη δουλειά σας, χρησιμοποιήστε το μυαλό σας, βασιστείτε σε λογικά επιχειρήματα και τότε θα εμπιστευτώ και θα σεβαστώ τις δυνάμεις της διαίσθησής σας. Αν, όμως, απλώς μένετε ξαπλωμένοι στην αιώρα σας και μου ζητάτε να εμπιστευτώ το ένστικτό σας, τότε θα σηκωθώ και θα φύγω χωρίς ούτε ένα αντίο. Το λέω από προσωπική πείρα: Όσο περισσότερη έρευνα κάνω τόσο καλύτερα δουλεύει η διαίσθησή μου» αναφέρει σε σχετικό άρθρο του στο Forbes.

Από την άλλη πλευρά, ο Gigerenzer, προκειμένου να ενεργοποιήσουμε τη διαίσθησή μας, μας προτείνει να «ακονίσουμε» τις νοητικές, συναισθηματικές και κοινωνικές ιδιότητες που έχουμε αναπτύξει μέσα στις χιλιετίες της ύπαρξής μας. Πρόκειται για πρακτικούς κανόνες οι οποίοι έχουν προκύψει ως απόσταγμα της ανθρώπινης εμπειρίας. Για παράδειγμα, «η κοινωνική ευφυΐα βασίζεται σε πανίσχυρα ενστικτώδη εργαλεία, όπως η εμπιστοσύνη, η εξαπάτηση, οι φήμες, οι ευσεβείς πόθοι, η συνεργασία», αναφέρει ο ίδιος και συνεχίζει: «Οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, καλές ή κακές, πολλές φορές έχουν προκύψει από τους παραπάνω παράγοντες, παρά από την καθαρή λογική. Στην πραγματικότητα αυτό που, από μια εντελώς ρασιοναλιστική πλευρά, μοιάζει με “λογικό λάθος”, μπορεί να αποτελεί μια ιδιαίτερα ευφυή κοινωνική άποψη», καταλήγει.

Ενώ ο Kasanoff κάνει τα πράγματα ακόμη πιο ξεκάθαρα: «Πολλές φορές η ανάγκη μας να καταλήξουμε σε ένα αποτέλεσμα οδηγεί το ορθολογιστικό μυαλό μας στη λάθος κατεύθυνση. Κάτι τέτοιες στιγμές, μόνο η διαίσθηση μπορεί να μας σώσει. Αυτό το “κακό προαίσθημα” είναι το ένστικτόο που μας υπενθυμίζει πως όσο κι αν θέλουμε να ακολουθήσουμε αυτόν το δρόμο, θα είναι λάθος. Οι έξυπνοι άνθρωποι ακούν αυτά τα προαισθήματα. Και οι ακόμα πιο έξυπνοι ανάμεσά μας, αυτοί που επιτυγχάνουν τεράστια πνευματικά άλματα προς τα εμπρός, είναι αδύνατο να το κάνουν αν δεν επενδύσουν στη διαίσθησή τους».

WILHELM REICH: Όταν τα πρόσωπα των ανθρώπων στον δρόμο θα φανερώνουν ελευθερία, ζωντάνια και χαρά

Αναρωτιέσαι πότε η ζωή σου θα γίνει όμορφη και ασφαλής, Ανθρωπάκο. Η απάντηση όμως είναι ξένη προς τον τρόπο σκέψης σου.

Η ζωή σου θα γίνει όμορφη και ασφαλής όταν η ζωντάνια αποκτήσει μεγαλύτερη σημασία για σένα από την ασφάλεια, όταν το δίκαιο γίνει πιο σημαντικό από τα χρήματα, όταν η ελευθερία σου γίνει πιο σημαντική από την κομματική γραμμή ή την κοινή γνώμη, όταν η διάθεση που προκαλεί η μουσική του Μπετόβεν και του Μπαχ γίνει η διάθεση της συνολικής σου ύπαρξης (την έχεις μέσα σου, Ανθρωπάκο, θαμμένη σε μια γωνίτσα της ύπαρξής σου),όταν η σκέψη σου θα είναι σε αρμονία, και όχι σε αντιδιαστολή, με τα συναισθήματά σου, όταν θα είσαι σε θέση να αναγνωρίζεις στην ώρα τους τα χαρίσματα σου και τα γηρατειά σου, όταν θα ζεις με βάση τους στοχασμούς των σπουδαίων ανθρώπων, και όχι με βάση τις ανομίες των μεγάλων πολεμιστών, όταν οι δάσκαλοι των παιδιών σου θα πληρώνονται καλύτερα από τους πολιτικούς σου, όταν θα σέβεσαι περισσότερο τον έρωτα μεταξύ ενός άντρα και μιας γυναίκας απ’ ό,τι μια ληξιαρχική πράξη γάμου, όταν θα αντιλαμβάνεσαι εγκαίρως τα λάθη στη σκέψη σου, και όχι όταν θα είναι πια αργά, όπως κάνεις τώρα, όταν θα ευφραίνεσαι ακούγοντας την αλήθεια και θα απεχθάνεσαι τις τυπικότητες, όταν θα έχεις απευθείας επαφή με τους συναδέλφους σου, και όχι μέσω μεσαζόντων, όταν η ευτυχία της έφηβης κόρης σου στον έρωτα θα σε χαροποιεί, αντί να σε εξοργίζει, όταν θα κουνάς το κεφάλι σου με αποδοκιμασία ενθυμούμενος τις εποχές που τιμωρούσαν τα μικρά παιδιά επειδή άγγιζαν τα γεννητικά τους όργανα, όταν τα πρόσωπα των ανθρώπων στον δρόμο θα φανερώνουν ελευθερία, ζωντάνια και χαρά, και όχι άλλο θλίψη και μιζέρια, όταν οι άνθρωποι δεν θα περπατούν πια πάνω σε αυτή τη γη άκαμπτοι, λες κι έχουν καταπιεί μπαστούνι – και με νεκρωμένα σεξουαλικά όργανα.

Θες καθοδήγηση και συμβουλές, Ανθρωπάκο. Λάμβανες καθοδήγηση και συμβουλές, καλές και κακές, επί χιλιάδες χρόνια. Εξακολουθείς να ζεις στην αθλιότητα όχι εξαιτίας κακών συμβουλών, αλλά λόγω της μικροψυχίας σου. Θα μπορούσα να σου προσφέρω καλές συμβουλές, αλλά, έτσι όπως είσαι και με τον τρόπο που σκέφτεσαι, δεν θα μπορούσες να τις εφαρμόσεις προς το συμφέρον όλων.

ΒΙΛΧΕΜ ΡΑΪΧ, Άκου, Ανθρωπάκο

Η πιθανή ατομικότητα κάποιου δεν είναι παρά η μοναδικότητά του από οποιονδήποτε άλλον

Η προσωπικότητα είναι αυτό που σας δίδεται από τους άλλους -από τους γονείς, από τους δασκάλους, από την κοινωνία- όλα όσα έχουν πει για εσάς. Και η επιθυμία σας ήταν να είστε αξιοσέβαστος, να σας σέβονται, γι’ αυτό κάνετε πράγματα που οι άλλοι εκτιμούν, και η κοινωνία σάς ανταμείβει, σας σέβεται όλο και πιο πολύ. Αυτή είναι η μέθοδός τους για να δημιουργήσουν μια προσωπικότητα.

Αλλά η προσωπικότητα είναι πολύ λεπτή, επιφανειακή. Δεν είναι η φύση σας. Το παιδί γεννιέται χωρίς προσωπικότητα, αλλά γεννιέται με μια πιθανή ατομικότητα. Η πιθανή ατομικότητα δεν είναι παρά η μοναδικότητα του από οποιονδήποτε άλλον – είναι διαφορετικό.

Πρώτα λοιπόν, να θυμάστε ότι η ατομικότητα δεν είναι προσωπικότητα. Όταν εγκαταλείψετε την προσωπικότητά σας, θα ανακαλύψετε την ατομικότητά σας και μόνο το άτομο μπορεί να διαφωτιστεί. Το ψεύτικο δεν μπορεί να γίνει η απόλυτη συνειδητοποίηση της αλήθειας. Μόνο το αληθινό μπορεί να συναντήσει το αληθινό, μόνο το ίδιο μπορεί να συναντήσει το ίδιο.

Η ατομικότητά σας είναι υπαρξιακή· έτσι όταν η ατομικότητά σας ανθίζει μπορείτε να γίνετε ένα με το όλον. Η ερώτηση είναι η εξής: αν γίνετε ένα με το όλον, τότε πώς μπορείτε να παραμείνετε άτομο;

Το πρόβλημα είναι απλά μια μη κατανόηση. Η εμπειρία του να γίνει κανείς το όλον προέρχεται από τη συναίσθηση, και η έκφραση έρχεται μέσα από το σώμα, μέσα από το μυαλό. Η εμπειρία είναι πέρα από τη δομή του σώματος/μυαλού. Όταν κάποιος γίνεται απόλυτα σιωπηλός, φτάνει στο στάδιο που, δεν είναι σώμα, δεν είναι μυαλό. Είναι όλα σιωπηλά εκείνος βρίσκεται πολύ πάνω από αυτά. Είναι καθαρή συναίσθηση.

Αυτή η καθαρή συναίσθηση είναι καθολική, όπως ακριβώς αυτό το φως σε όλες αυτές τις λάμπες είναι ένα, αλλά μπορεί να εκφραστεί διαφορετικά. Η λάμπα μπορεί να είναι μπλε, μπορεί να είναι πράσινη, μπορεί να είναι κόκκινη· το σχήμα της λάμπας μπορεί να είναι διαφορετικό. Το σώμα/μυαλό είναι ακόμη εκεί, και αν ο άνθρωπος της εμπειρίας θέλει να εκφράσει την εμπειρία του, τότε πρέπει να χρησιμοποιήσει το σώμα/μυαλό· δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Και το σώμα/μυαλό του είναι μοναδικά – μόνο αυτός έχει αυτή τη δομή, κανείς άλλος δεν έχει αυτή τη δομή.

Έτσι έχει βιώσει το καθολικό, έχει γίνει το καθολικό, αλλά για τον κόσμο, για τους άλλους, είναι ένα μοναδικό άτομο. Η έκφρασή του θα είναι διαφορετική από άλλα συνειδητοποιημένα άτομα. Δεν είναι ότι θέλει να είναι διαφορετικός· έχει έναν διαφορετικό μηχανισμό, και μπορεί να έρθει σε εσάς περνώντας μόνο μέσα από αυτόν τον μηχανισμό.

Έχουν υπάρξει διαφωτισμένοι ζωγράφοι. Δεν έχουν μιλήσει ποτέ επειδή η τέχνη τους δεν ήταν ο λόγος, αλλά έχουν ζωγραφίσει. Και οι πίνακές τους είναι τελείως διαφορετικοί από τους κανονικούς πίνακες, ακόμη και από τους πίνακες των μεγάλων δασκάλων. Ακόμη και οι σπουδαιότεροι δάσκαλοι ζωγράφοι είναι ασυναίσθητοι άνθρωποι· αυτό που ζωγραφίζουν αντανακλά την ασυναίσθησή τους.

Αλλά αν ζωγραφίζει ένας συνειδητοποιημένος άνθρωπος, τότε η ζωγραφική του έχει μια τελείως διαφορετική ομορφιά. Δεν είναι μόνο ένας πίνακας, είναι και ένα μήνυμα. Έχει ένα νόημα που πρέπει να ανακαλυφθεί. Το νόημα έχει δοθεί σε κώδικα, επειδή ο άνθρωπος ήταν ικανός μόνο για ζωγραφική, κι έτσι η ζωγραφική του είναι ένας κώδικας. Πρέπει να ανακαλύψετε τον κώδικα, και μετά ο πίνακας θα αποκαλύψει τεράστια νοήματα. Όσο πιο βαθιά πηγαίνετε σε αυτά τα νοήματα, τόσο περισσότερα θα ανακαλύπτετε. Οι άλλοι πίνακες που έχουν γίνει από έναν συνειδητοποιημένο άνθρωπο είναι πολυδιάστατοι, δεν είναι επίπεδοι. Θέλουν να σας πουν κάτι. Αν ο άνθρωπος είναι ποιητής, τότε τραγουδάει, και η ποίησή του είναι έκφραση.

Αν ο άνθρωπος έχει την ευχέρεια να πει το ανείπωτο, τότε μιλάει· αλλά τα λόγια του θα έχουν έναν τελείως διαφορετικό αντίκτυπο. Τα ίδια λόγια χρησιμοποιούνται από όλους, αλλά δεν έχουν αυτόν τον αντίκτυπο επειδή δεν κουβαλάνε την ίδια ενέργεια, δεν προέρχονται από την ίδιαν πηγή. Τα λόγια ενός ανθρώπου με εμπειρία είναι γεμάτα με την εμπειρία του – δεν είναι στεγνά, δεν είναι τα λόγια ενός ρήτορα ή ενός ομιλητή. Μπορεί να μη γνωρίζει την τέχνη της ομιλίας αλλά κανένας ρήτορας δεν μπορεί να κάνει αυτό που μπορεί να κάνει εκείνος με τα λόγια. Μπορεί να μεταμορφώσει τους ανθρώπους απλά ακούγοντάς τον. Όντας απλά κοντά του, αφήνοντας απλά τα λόγια του να σας λούσουν, θα νιώσετε να λαμβάνει χώρα μια μεταμόρφωση: μέσα σας γεννιέται ένα νέο ον, ξαναγεννιέστε.

Το σύννεφο δεν ξέρει

«Αρνητικές προσκολλήσεις, Ρίτσαρντ. Όταν θέλεις πραγματικά ν’ απαλείψεις ένα σύννεφο από τη ζωή σου, δεν κάνεις ολόκληρη ιστορία. Απλώς χαλαρώνεις και το βγάζεις από τη σκέψη σου. Αυτό είναι όλο».

Το σύννεφο
δεν ξέρει γιατί κινείται
προς αυτή τη συγκεκριμένη κατεύθυνση
και με αυτή τη συγκεκριμένη ταχύτητα,
έλεγε το εγχειρίδιο.

Νιώθει μιαν ώθηση
και πάει προς τα εκεί.

Μα ο ουρανός
ξέρει τα αίτια και τα πρότυπα
πίσω από όλα τα σύννεφα,
και θα τα μάθεις κι εσύ
όταν ανεβάσεις τον εαυτό σου
αρκετά ψηλά ώστε να βλέπεις
πέρα από τους ορίζοντες.

RICHARD BACH, Ψευδαισθήσεις

Η πιθανή αιτία για την απελπιστικά βραδύτατη πορεία του «εξανθρωπισμού» του ανθρώπου

Σήμερα τα περίπου 7,5 δισεκατομμύρια του πληθυσμού της γης ζούνε σε οργανωμένες κοινωνίες (με προοπτική την παγκοσμιοποιημένη κοινότητα των λαών) αλλά καμιά δεν είναι ευχαριστημένη από την κοινωνικοπολιτική οργάνωση, που την σχεδίασαν νομικοί, οικονομολόγοι, κοινωνιολόγοι, τεχνοκράτες, εμποριοκράτες, κεφαλαιοκράτες κι ένα σωρό άλλοι “ειδικοί” επιστήμονες. Γιατί όμως; Διότι από τους οργανωτές των κοινωνιών απουσίαζαν – σχεδόν ολωσδιόλου – αυτοί που μελετούν και γνωρίζουν καλύτερα απ’ όλους το “τι είναι ο άνθρωπος” δηλαδή οι βιολόγοι, οι ψυχολόγοι. ναι οι ανθρωπολόγοι. Η μονόπλευρη ενατένιση του ανθρώπου ναι της κοινωνίας από ετερόκλιτες σκοπιές στάθηκε πηγή λαθών, κινδύνων και επαναλήψεων πολλών συνθηκών δυστυχίας. Ο μέγας ιστορικός Θουκυδίδης (470-397 π.Χ) που συνέγραψε την πλέον αντικειμενική και απροσωπόληπτη ιστορία των αιώνων (για τον Πελοποννησιακό πόλεμο), εμβαθύνοντας φιλοσοφικά και ψυχολογικά στα γεγονότα της καταστροφής της Μήλου από την “υπερδύναμη” των Αθηναίων (οι οποίοι σφάξανε όλους τους κατοίκους – από τους εφήβους κι απάνω) αποφαίνεται συμπερασματικά: “Όσο η φύση των ανθρώπων παραμένει διαχρονικά η ίδια, τα ίδια γεγονότα θα επαναλαμβάνονται έστω και με διαφορετική μορφή. Γενικά, είναι αδύνατο και πολύ ανόητος είναι εκείνος που νομίζει ότι μπορεί ν’ αποτρέψει την ανθρώπινη φύση όταν αυτή “ορμάει” να κάνει κάτι, με τη δύναμη των νόμων ή με οποιανδήποτε άλλη φοβέρα” (Θουκυδίδη: Ιστοριών Γ’ 45).

Δυστυχώς οι αλήθειες αυτές αφορούν και τη σύγχρονη πραγματικότητα, όπου ολόκληρος ο ατομικός και οι κοινωνικός χώρος είναι σκεπασμένος με κάκτους και τις παραφυάδες των ταπεινών ενστίκτων και των άγριων παθών. Η ψυχολογία της ομάδας και η ψυχολογία του ατόμου, μας δίνουν ανεπιφύλακτα τη θλιβερή αυτή κατάθεση. Μια κατάθεση δυσοίωνη που στηρίζεται σε θεμέλια επιστημονικά, αντλώντας τα τεκμηριωμένα της πορίσματα από τους χώρους της Βιολογίας, της Κοινωνιολογία και της Κοινωνιοβιολογίας (Sociobiology). Η ψυχολογία (και η φιλοσοφία) της ανθρώπινης συμπεριφοράς (behavior) που τις τελευταίες δεκαετίες έχει να μας προσφέρει πολλές γνώσεις και αποκαλύψεις, έρχεται να μας βεβαιώσει για την απελπιστικά βραδύτατη πορεία του «εξανθρωπισμού» του ανθρώπου. Και σ’ αυτό ακριβώς το γεγονός οφείλεται η διάψευση των ελπίδων, ένα σωρό αισιόδοξων ανθρωπιστών, μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, που στάθηκε μια βαθύτατη τομή στην ιστορία του ανθρώπου. Υποθέσανε πολλοί, πως ύστερα από την τραγική κακομεταχείριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αξιών, σ’ αυτόν τον αδυσώπητο πόλεμο, θα φρονηματίζονταν οι λαοί, και οι πνευματικές αξίες θα γνώριζαν μια καινούρια άνθιση. Αλλά, διαψεύστηκαν οικτρά οι προσδοκίες τους. Οι ανθρωπιστικές αξίες γνώρισαν καινούρια κακομεταχείριση στη διάρκεια πολλών θερμών και ψυχρών νέων πολέμων στον πλανήτη μας. Ο πόνος, η δυστυχία και η ντροπή, η ταπείνωση, η τρομοκρατία και η ανελευθερία στις χώρες του τρίτου κόσμου, στις κοινωνίες του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού», αλλά και στην γηραιά ήπειρο της «πολιτισμένης» Ευρώπης, αντί να υποχωρούν, σημειώνουν έξαρση. Το άγχος του σύγχρονου ανθρώπου πολλαπλασιάζεται και όλα τα «σημεία των καιρών» τον ωθούν σ’ ένα απαισιόδοξο σκεπτικισμό. Γιατί όμως;

Ο προβληματισμός του κάθε βαθύτερα σκεπτόμενου, για την πορεία αυτή των ανθρωπίνων πραγμάτων, έκανε πολλούς ν’ ανατρέξουν στις προαιώνιες ρίζες της συμπεριφοράς, δηλαδή στη βιολογική δομή του ψυχικού οργάνου του ανθρώπου: τον εγκέφαλο. Και πραγματικά, εκεί βρέθηκε πως κρυβόταν το φοβερό μυστικό της κακοδαιμονίας του “homo sapiens”. Στον εγκέφαλο αυτόν, που ενώ μπορεί να λύσει δυσκολότατα τεχνολογικά-επιστημονικά προβλήματα (πυρηνικών διασπάσεων και διαπλανητισμού) δεν μπορεί ν’αντιμετωπίσει τα εύκολα και απλά προβλήματα της αγάπης, της ειρήνης , της στοργής και της ανθρωπιάς. Μόλις πήγαινε να χαράξει η αυγή της λογικής διαχείρισης των επιτεύξεων του πολιτισμού, έτρεχαν τα μελανά σύννεφα των ενστικτωδών παρορμήσεων και σκέπαζαν την αιθρία, για να μετατρέψουν την ειρήνη και την ευτυχία σε βία και επιθετικότητα, σε εγωισμό και σύγκρουση. Και έτσι, δεν μπόρεσαν ποτέ να πραγματοποιηθούν οι λόγοι του Γοργία: «Στολισμός για το σώμα είναι το κάλλος για την ψυχή η σοφία, για την πράξη η αρετή, για τον λόγο η αλήθεια και για την πολιτεία η ειρήνη και η γενναιοφροσύνη». Και ενώ «ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από τα όντα όταν φτάσει στην τελειότητά του, έτσι κι όταν διακόψει κάθε σχέση με την αρετή, το νόμο και τη δικαιοσύνη, γίνεται το χειρότερο απ’ όλα» (Αριστοτ. Πολιτικά Α’1). Γιατί το πνεύμα είναι «διπρόσωπο» σαν τον Ιανό, με την θετική και αρνητική του όψη. Αυτό είναι σκιαγραφικά το ανθρώπινο πνεύμα, ξεχωριστό και ιδιαίτερο στον κάθε ψυχισμό, με τα ξεχωριστά ναι ιδιαίτερα ψυχικά – «πνευματικά αποτυπώματα».

Έτσι παρά την παιδεία και τον πολιτισμό οι άνθρωποι είναι και θα παραμείνουν καλοί και κακοί, τίμιοι και άτιμοι, πλούσιοι και φτωχοί, τυχεροί και άτυχοι, αφέντες και υπηρέτες, ίσοι και άνισοι σε βιώματα και ευτυχία. Και η πιο σωστή εναρμόνιση της φύσης (δηλαδή της βιολογικής ανισότητας) και της κοινωνίας για μια καλή ανθρώπινη ζωή είναι η δίκαιη ανισότητα, βασισμένη σε μια προηγμένη ανθρωπιστική συνείδηση.

Τώρα όλοι γνωρίζουμε ότι έδρα όλων των ψυχικών λειτουργιών είναι ο εγκέφαλος και σ’ αυτόν βρίσκονται όλες οι βασικές δραστηριότητες της ύπαρξής μας όπως είναι: το ένστικτο, το αίσθημα, το συναίσθημα, η νόηση, η σκέψη, η φαντασία, η βούληση κ.λ.π.

Το ένστικτο είναι η φυσική (έμφυτη) παρόρμηση, αντίδραση και συμπεριφορά. Χαρακτηριστικό του είναι το αυτόματο και ασυνείδητο, που διαμορφώνουν και τις βαθύτερες επιθυμίες μας.

Βασικά ένστικτα είναι: της αυτοσυντήρησης, της αναπαραγωγής και της γονικής στοργής. Το Άλογο ένστικτο είναι ισχυρότερο απ’ τη Λογική σκέψη. Το ατομικό ένστικτο υπερτερεί του κοινωνικού ενστίκτου (που πολλοί αρνούνται). Τα ηθικά ενορμήματα, η ηθική συμπεριφορά, η εξιδανίκευση, το Υπερεγώ κ.ά., είναι επίκτητα ψυχικά ενορμήματα. Αν λείψει η ηθική αγωγή το άτομο παραμένει φυσικά: α-ήθικο (amoral) και κοινωνικά: αν-ήθικο(immoral). Το αγαθό ήθος δεν κληρονομείται και γι’ αυτό ο άνθρωπος διαμέσου των χιλιετηρίδων γεννιέται αήθικος και ανήθικος. Μόνον η διδαχή της αρετής σώζει.

Το συναίσθημα είναι η ενσυνείδητη γνωστική συμμετοχή του ψυχισμού μετά από κάποιο αίσθημα (προερχόμενο από τα αισθητήρια). Η ψυχική εντύπωση και εμπειρία απ’ τα γεγονότα (η ευχάριστη, η δυσάρεστη) που παραμένει στη συνείδηση.

Βασικά συναισθήματα είναι: της χαράς – λύπης, του φόβου – τόλμης, του θυμού – πραότητας, της εκδίκησης – συγνώμης, της ευθυμίας – δυσφορίας, του ενθουσιασμού – απάθειας, της φιλίας – εχθρότητας, της επιδοκιμασίας – ειρωνείας, κ.λ.π. Από το άπειρο βάθος της εσωτερικότητας το συναισθηματικό πάθος γίνεται το επίμονο κίνητρο και ο αόρατος ρυθμιστής όλης της ζωής, από το ζενίθ της αρετής έως το ναδίρ της κακότητας.

Η νόηση είναι η ψυχική λειτουργία απόκτησης γνώσεων. Με τον όρο νόηση εννοούμε την ορθή λογική σκέψη, την αντίληψη, τη διάνοια. Η νόηση περιλαμβάνει τη μνήμη, την κρίση, τον στοχασμό, τη μάθηση και τη σωστή θέληση για πράξη.

Η συνείδηση είναι η συν-επίγνωση των ψυχικών μας καταστάσεων, και η αντίληψη του εξωτερικού κόσμου (στη γνωσιολογική, ηθική και αισθητική τον διάσταση). Η συνείδηση εποπτεύει και ρυθμίζει το κοινωνικό συναίσθημα, δηλαδή την διαπροσωπική επαφή και συνεργατικότητα για την καλύτερη διαβίωση τον ατόμου.

Με το πέρασμα των αιώνων ο φιλοσοφικός στοχασμός για την αναζήτηση της αλήθειας στον φυσικό χώρο, έδωσε την σκυτάλη στην επιστημονική έρευνα και πειραματική επαλήθευση των ευρημάτων. ‘Έτσι, στον τομέα των Νευροεπιστημών την πρώτη θέση έχει ο εγκέφαλος. Ο ‘Έλληνας καθηγητής της Κβαντικής Φυσικής τον Πανεπιστημίου του Τέξας Δ. Νανόπουλος λέει ότι ο εγκέφαλος είναι πανομοιότυπος, αλλά πιο τέλειος από ένα κβαντικό βιολογικό (ηλεκτροχημικό) κομπιούτερ και η συνολική αποκρυπτογράφησή του είναι ζήτημα χρόνου. Ας κοιτάξουμε όμως πιο κοντά και πιο επιστημονικά την δομολογία και τη λειτουργικότητα αυτού του εκπληκτικού οργάνου (του τελειότερου όπου έφτασε η φυσική εξέλιξη) που λέγεται ανθρώπινος εγκέφαλος. ‘Έτσι ίσως μπορέσουμε να καταλάβουμε μερικά πράγματα για τα οποία η άγνοιά μας, μας αποπροσανατολίζει.

Τα πορίσματα πολλών «συνεργαζόμενων» επιστημών συγκλίνουν σ’ αυτήν την αποκρυπτογράφηση του μυστηρίου. Οι επιστήμες αυτές είναι η κοσμολογία, η παλαιοντολογία, η ζωολογία, η ανθρωπολογία, η βιολογία, η εμβρυολογία, η συγκριτική ανατομική, η ψυχιατρική, κ.ά. Η τελική ομόφωνη άποψη όλων αυτών των επιστημών είναι ο προσδιορισμός των τριών στρωμάτων με την ιδιαίτερη λειτουργικότητά τους το καθένα, που απαρτίζουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ας δούμε τα πράγματα αναλυτικά. Σ’ ένα Σύμπαν ηλικίας 13,8 δισεκατομμυρίων ετών περίπου (big) μέσα στο οποίο εντάσσεται και η γη, που πάνω της υπάρχει ζωή εδώ και 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια, εμφανίστηκαν διαδοχικά τα ασπόνδυλα, κι έπειτα τα πρώτα σπονδυλωτά ζώα: τα ερπετά (πριν από 750 εκατομμύρια χρόνια), ύστερα τα θηλαστικά (πριν από 150 εκατομμύρια χρόνια) και μετά οι ανθρωποειδείς πίθηκοι (πριν από 20-50 εκατομμύρια χρόνια).

Ο άνθρωπος με την σημερινή του μορφολογία εμφανίζεται πριν από 500.000-50.000 χρόνια. Ωστόσο, ολόκληρη η ιστορία της εξέλιξής του στη ζωική κλίμακα είναι αποτυπωμένη στη δομή των οργάνων του. ‘Έτσι μελετώντας την εξελικτική διαστρωμάτωση του εγκεφάλου του, διαπιστώνουμε ότι αυτή είναι τριπλή – από κάτω προς τα πάνω:

Πρώτο στρώμα: Παλαιοεγκέφαλος ή αρχαιοεγχέφαλος (φυτοψυχή). Το κατώτερο αυτό τμήμα του εγκεφάλου αντιστοιχεί προς τον εγκέφαλο των ερπετών (που εμφανίστηκαν πριν από 750 εκατομμύρια χρόνια), γι’ αυτό και ονομάζεται «ερπετόμορφος εγκέφαλος». Αυτός δεν έχει βέβαια φλοιό με ανώτερα κέντρα, αλλά είναι η έδρα των ενστίκτων ναι εδώ βρίσκονται τα κέντρα της αναπνοής ναι της κυκλοφορίας του αίματος. Δηλαδή τα βασικά κέντρα της ζωής. (Το λεβητοστάσιο της ύπαρξής μας).

Δεύτερο στρώμα: Μεσεγκέφαλος ή διάμεσος εγκέφαλος (Θυμοψυχή). Το τμήμα αυτό αντιστοιχεί προς τον εγκέφαλο των κατώτερων θηλαστικών (που εμφανίστηκαν πριν από 150 εκατομμύρια χρόνια), γι’ αυτό και λέγεται «παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος». Είναι η έδρα των συγκινήσεων και των συναισθημάτων (γι’ αυτό και μια άλλη ονομασία του είναι «θυμικό σύστημα»).

Τρίτο στρώμα: Νεοεγκέφαλος ή πρόσθιος εγκέφαλος (νοοψυχή). Το τελευταίο – στην εξέλιξη – τμήμα του εγκεφάλου, ο φλοιός του επικαλύπτει τα ημισφαίρια και περιέχει τα κέντρα της συνείδησης. Αντιστοιχεί προς τον εγκέφαλο των ανώτερων θηλαστικών που εμφανίστηκαν πριν από 2-25 εκατομμύρια χρόνια και του ανθρώπου γενικά, από την πρωτόγονη ακόμα κατάστασή του, δηλαδή από τα τρία εκατομμύρια χρόνια μέχρι 50.000 γι’ αυτό και λέγεται «νεοθηλαστικός εγκέφαλος». Ο εγκεφαλικός αυτός «νέο-φλοιός» ή «φαιά ουσία» έχει πάχος μόνο δύο χιλιοστά και είναι έδρα της συνείδησης του εξελιγμένου όντος, δηλαδή της νόησης, της μνήμης, της κρίσης, της μάθησης, της φαντασίας, της βούλησης, της εξελιγμένης συναισθηματικότητας, των πολιτιστικών εκδηλώσεων κλπ. Από αυτή την δομική στρωμάτωση του εγκεφάλου, καταλαβαίνουμε ότι ο εγκέφαλος είναι ένα πολύπλοκο όργανο, που αποτελείται υπό 100 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα τα οποία, με ένα γιγαντιαίο πλέγμα, συνενώνουν τον παλαιοεγκέφαλο του ερπετού (των ενστίκτων), τον μεσεγκέφαλο του κατώτερου θηλαστικού (των συγκινήσεων, του ασυνείδητου και των φαντασιώσεων) και τον νεοεγκέφαλο (της «πολιτισμικής» φλοιοποίησης και του «πνεύματος»). Ο συντονισμός και η σωστή συνεργασία όμως των τριών επιπέδων και κυρίως, η επιβολή και επικράτηση του χρονικά νεότερου (Και πρόσφατα ανεπτυγμένου) νεοεγκέφαλου επί του παλαιοεγκεφάλου, δηλαδή του φλοιού επί των ενστίκτων, πολύ απέχει της επιθυμητής τελειότητας. Αυτό βέβαια, έχει ως συνέπεια τις διαταραχές της συμπεριφοράς (ψυχωτικές εκδηλώσεις, επιθετικότητα, σεξουαλικές εκτροπές, κλπ). Η εξέλιξη του εγκεφάλου δεν έχει φτάσει στην καθολική «νεοφλοιοποίηση», ώστε μια απόλυτη και πάνσοφη λογική να εξουδετερώσει τελείως την αρνητικη(;) επιρροή των ενστίκτων (που συνήθως είναι η αιτία των παθών ναι της βάρβαρης συμπεριφοράς), καθώς και της φαντασίας που στον αρνητικό της ρόλο παραμορφώνει την πραγματικότητα και αποπροσανατολίζει.

Σ’ αυτήν λοιπόν την δομολογία του εγκεφάλου μπορούμε ν’ αποδώσουμε την κακοδαιμονία του ανθρώπου, με την οποιαδήποτε αντικοινωνική συμπεριφορά του, η οποία πηγάζει από τον άκρατο ατομικισμό που εκτρέφει την επιθετικότητα.

Αλλά, σ’ αυτήν επίσης την δομολογία βρίσκονται και όλα τα αγαθά κίνητρα για τον πολιτισμό του.

Υπάρχει λοιπόν ελπίδα! Και αυτή βρίσκεται στην διπλή σύνθεση της βιολογικής μας ύπαρξης: στον ενδογενή παράγοντα που κληρονομείται, δηλαδή στο DΝΑ και στον εξωγενή παράγοντα που επιδρά στο DΝΑ και είναι η πληροφόρηση (η αγωγή, η παιδεία).

Πηγές νετρίνων υψηλής ενέργειας δείχνουν δεδομένα δέκα χρόνων παρατηρήσεων στην Ανταρκτική

Οι πηγές των κοσμικών ακτίνων είναι ακόμη άγνωστες, καθώς τα φορτισμένα αυτά σωματίδια δεν ταξιδεύουν προς εμάς σε ευθεία διαδρομή μέσω των μαγνητικών πεδίων που παρεμβάλλονται. Τα νετρίνα υψηλής ενέργειας μπορούν ίσως να επιλύσουν το μυστήριο, επειδή προέρχονται από τις ίδιες τοποθεσίες με τις κοσμικές ακτίνες, όμως περνούν μέσα από τα μαγνητικά πεδία ανενόχλητα. Τώρα, ερευνητές στο πείραμα IceCube – έναν ανιχνευτή νετρίνων ενός κυβικού χιλιομέτρου στο πάγο της Ανταρκτικής – έχουν συνδυάσει παρατηρήσεις δέκα ετών στον ανιχνευτή για να προσδιορίσουν δυνάμει εκπομπούς νετρίνων στο διάστημα. Τα αποτελέσματά τους παρέχουν δελεαστικά στοιχεία που εμπλέκουν ορισμένους ενεργούς γαλαξίες ως πηγές των υψηλής ενέργειας νετρίνων και, κατ’ επέκταση, πηγές κοσμικών ακτίνων.

Η εύρεση πηγών νετρίνων στο διάστημα δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς υπάρχουν ένας μεγάλος αριθμός νετρίνων υποβάθρου και άλλα σωματίδια που προέρχονται από την ατμόσφαιρα της Γης. Το 2018, το IceCube ανακοίνωσε την πρώτη του ταυτοποίηση πηγής με την ανίχνευση υψηλής ενέργειας νετρίνων προερχόμενα από έναν τύπο ενεργού γαλαξία που ονομάζεται blazar. Το γεγονός συνέβη όταν το blazar εξέπεμψε μια έκλαμψη ακτίνων-γ. Όμως για να προσδιορίσουν αντικείμενα στο διάστημα που μπορούν τακτικά να εκτοξεύουν νετρίνα – εκτός των περιστασιακών γεγονότων όπως οι εκλάμψεις blazar – οι ερευνητές ανάλυσαν περισσότερες από ένα εκατομμύριο δυνητικές ανιχνεύσεις νετρίνων που συλλέχθηκαν από τον Απρίλιο του 2008 μέχρι τον Ιούλιο του 2019.

Όταν συνέκριναν τα δεδομένα τους, από τα νετρίνα του όλου ουρανού, με έναν κατάλογο δυνητικών εκπομπών νετρίνων, βρήκαν υπερβολικά πολλά νετρίνα να προέρχονται από κατευθύνσεις κοντά σε τέσσερεις ενεργούς γαλαξίες. Ένας από αυτούς τους γαλαξίες, που ονομάζεται NGC 1068 ή Messier 77, συνέπιπτε με το πιο σημαντικό πλεόνασμα νετρίνων στο βόρειο ημισφαίριο, ένα ενεργό σημείο με στατιστική σημαντικότητα 2,9 σ. Η ομάδα ακόμη δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι έχει οριστικά ταυτοποιήσει μια πηγή νετρίνων, όμως μπορεί να έχουν αρκετά δεδομένα για να το κάνουν αυτό σε λίγα χρόνια.

Οι πολλαπλοί κόσμοι του Επίκουρου

Οι απόψεις του Επίκουρου περιγράφονται σε τρεις επιστολές που αποτελούν το απαύγασμα της επικούρειας φιλοσοφίας και οι οποίες έχουν διασωθεί από τον Διογένη Λαέρτιο (3ος αιώνας μ.Χ.), ενώ ιδιαίτερα βοηθητικό για την κατανόηση της επικούρειας φιλοσοφίας είναι επίσης και το περίφημο ποίημα «De Rerum Natura» (Για τη Φύση των Πραγμάτων) του επικούρειου Ρωμαίου Λουκρήτιου (94-55 π.Χ.). Σύμφωνα με τις απόψεις τού Επίκουρου, Γη και ουρανός, Σελήνη κι όλα τ’ άλλα, δεν είναι μοναδικά. Υπάρχουν αμέτρητοι κόσμοι και διαφορετικές φυλές ανθρώπων και θηρίων και για τη ζωή τους, όπως και για καθετί άλλο, έχει οριστεί ένα τέρμα.
 
Το παράξενο είναι ότι τις σύγχρονες αυτές αντιλήψεις για την ύπαρξη «πολλών κόσμων» είχαν και άλλοι από τους αρχαίους μας προγόνους. Πρώτος απ’ όλους στη σειρά ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (611-547 π.Χ.), ο οποίος θεωρούσε ότι το σύμπαν ήταν άπειρο σε έκταση, ενώ δεν δεχόταν κάποια κεντρική θέση της Γης σ’ ένα σύμπαν όπου υπάρχει άπειρο πλήθος άλλων κόσμων!
 
Παρόμοιες ιδέες για τους άπειρους κόσμους είχαν και οι ατομικοί φιλόσοφοι Λεύκιππος (5ος π.Χ. αιώνας) και Δημόκριτος (~460 – 370 π.Χ.), οι οποίοι υποστήριζαν την ύπαρξη ενός άπειρου σύμπαντος, οι αναρίθμητοι κόσμοι του οποίου ήσαν γεμάτοι ζωή και από τους οποίους κάποιοι μοιάζουν με τον δικό μας κόσμο, ενώ άλλοι είναι τελείως διαφορετικοί.
«Σε μερικούς από αυτούς δεν υπάρχει ούτε ήλιος ούτε σελήνη, σε άλλους υπάρχουν με μεγαλύτερο μέγεθος και σε άλλους υπάρχουν περισσότεροι ήλιοι και σελήνες. Και άλλοι μεν από τους κόσμους βρίσκονται στη φάση ανάπτυξής τους, άλλοι δε στην ακμή τους και άλλοι στην παρακμή τους, άλλοι γεννιούνται και άλλοι εξαφανίζονται. Υπάρχουν δε και μερικοί κόσμοι έρημοι από ζώα και φυτά και χωρίς ύδατα».
Τα ίδια πίστευε και ο Μητρόδωρος ο Χίος (400-350 π.Χ.), που ήταν μαθητής του Δημόκριτου και δάσκαλος του Επίκουρου, ο οποίος υποστήριζε ότι:
«είναι παράλογο να βγει ένα μόνο στάχυ σε μια ολόκληρη έκταση κι ένας μόνο κόσμος μέσα στο άπειρο. Το ότι οι κόσμοι είναι άπειροι σε πλήθος είναι φανερό από το ότι τα αίτια είναι άπειρα. Διότι, όπου είναι άπειρα τα αίτια, είναι άπειρα και τα αποτελέσματα».
Πάνω από δύο χιλιετίες μετά τον Επίκουρο και τον Λουκρήτιο, κι όλους εκείνους τους αρχαίους προσωκρατικούς φυσικούς φιλοσόφους, βρίσκουν τη δικαίωσή τους στις σύγχρονες ανακαλύψεις της Αστροφυσικής. Γιατί σήμερα, η σύγχρονη επιστήμη επιβεβαιώνει με πολλαπλές παρατηρησιακές αποδείξεις την ορθότητα των αρχαίων εκτιμήσεων για τους «πολλούς κόσμους» του σύμπαντος.

Οι απόψεις αυτές, μάλιστα, κάνουν τον Επίκουρο ιδιαίτερα επίκαιρο, αφού τον περασμένο Δεκέμβριο το ήμισυ του βραβείου Νομπέλ Φυσικής του 2019 απονεμήθηκε στους ερευνητές Μισέλ Μαγιόρ και Ντιντιέ Κελό που ανακάλυψαν το 1995 τον πρώτο εξωηλιακό πλανήτη, ο οποίος περιφέρεται γύρω από ένα άστρο παρόμοιο με τον ήλιο μας.
 
Εκτοτε, κάθε μήνας που περνάει προσθέτει όλο και πιο πολλούς νέους εξωηλιακούς πλανήτες που σήμερα πλέον φτάνουν τις 4.172 γύρω από 3.095 άλλα άστρα του γαλαξία μας, ενώ σύντομα αναμένεται η ανακοίνωση και μερικών χιλιάδων ακόμη εξωπλανητών από τη λειτουργία των διαστημικών τηλεσκοπίων TESS της NASA και CHEOPS της ESA, καθώς και πολλών άλλων ερευνητικών προγραμμάτων για τη μελέτη εξωηλιακών πλανητών.
 
Πέρα, όμως, και από την ύπαρξη εξωηλιακών πλανητών, ορισμένες θεωρητικές εκτιμήσεις που έχουμε σήμερα για την ύπαρξη «παράλληλων συμπάντων» δικαιώνουν τις θέσεις που υποστήριζε ο Επίκουρος. Γιατί τα τελευταία χρόνια αρκετοί θεωρητικοί κοσμολόγοι έχουν προτείνει μία σειρά διαφόρων θεωρήσεων για την ύπαρξη ενός «άπειρου» αριθμού συμπαντικών μανάδων και μωρών, σε διάφορες εκφάνσεις αυτού που αποκαλείται σήμερα «Πολυσύμπαν». Παρ’ όλα αυτά, η υπόθεση αυτή είναι σήμερα πηγή διαφωνιών στην ευρύτερη επιστημονική κοινότητα τόσο για το αν υπάρχει όντως το «πολυσύμπαν» όσο και για το αν το «πολυσύμπαν» αποτελεί πραγματικό αντικείμενο επιστημονικής έρευνας.

Διαλεκτική εικονικού και πραγματικού

ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

1. Ανάμεσα στο εικονικό και το πραγματικό φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, να υπάρχει αντίθεση. Το πρώτο τείνει να υποκαταστήσει το δεύτερο, ως το σημείο να το εξαφανίσει.

2. Το εικονικό, ιδωμένο βαθύτερα, παράγεται όπως και το πραγματικό. Αυτό είναι το κοινό τους γνώρισμα, με βάση το οποίο μπορεί να ισχυρισθεί κανείς ότι και το πραγματικό είναι μια μορφή προσομοίωσης.

3. Η κυριαρχία του εικονικού σήμερα δεν σημαίνει απλώς συσκότιση της πραγματικότητας, παρά τον πλήρη έλεγχό της από την τεχνολογία και την υπολογιστική σκέψη. Όλα πλέον γίνονται αντικείμενα διαχείρισης, μαζί και η ουσία του ανθρώπου. Είναι μοιραίο λοιπόν για την εξέλιξη του ανθρώπου ως μοναδικότητας και ως ανθρωπότητας να καλείται να συμβιώσει με την προσ-ομοίωση του εαυτού, δηλαδή με την ανεστιότητά του; Είναι στο βαθμό που ο ίδιος παραδίδεται, χωρίς αντί-σταση, σε τούτο το ανέστιο Είναι του, δεν είναι ενόσω σκέπτεται αυτό και ενεργεί για λογαριασμό του.

ΙΙ. Κείμενα

1. «Το εικονικό μας σκέφτεται: δεν υπάρχει πια ανάγκη για ένα υποκείμενο της σκέψης, για ένα υποκείμενο της δράσης, όλα συμβαίνουν δια μέσου τεχνολογικών διαμεσολαβήσεων. Αλλά το εικονικό είναι, άραγε, αυτό που βάζει οριστικά τέλος σε έναν κόσμο του πραγματικού και του παιχνιδιού, ή μήπως αποτελεί μέρος ενός πειραματισμού με τον οποίο παίζουμε; Μήπως δεν παίζουμε την κωμωδία του εικονικού, με μια υποψία ειρωνείας, όπως στην κωμωδία της εξουσίας; Αυτή η τεράστια εγκατάσταση της εικονικότητας, αυτή η παράσταση με την καλλιτεχνική έννοια, δεν είναι, κατά βάθος, μια καινούργια σκηνή, στην οποία οι χειριστές έχουν αντικαταστήσει τους ηθοποιούς;» (Ζαν Μπωντριγιάρ).

2. «Στο εικονικό, δεν τίθεται πια ζήτημα αξίας, τίθεται απλώς ζήτημα πληροφόρησης, υπολογισμού, ενός γενικευμένου λογαριασμού, στον οποίο τα αποτελέσματα πραγματικού εξαφανίζονται. Το εικονικό θα ήταν αληθινά ο ορίζοντας του πραγματικού. Υπάρχει σήμερα μια πραγματική σαγήνη με το εικονικό και όλες του τις τεχνολογίες. Αν είναι αληθινά ένας τρόπος εξαφάνισης, αυτό θα ήταν μια επιλογή –σκοτεινή αλλά εκούσια– του ίδιου του είδους: να κλωνοποιήσει σώμα και αγαθά του σε ένα άλλο σύμπαν, να εξαφανιστεί ως ανθρώπινο είδος με την κυριολεκτική έννοια για να διαιωνιστεί σε ένα τεχνητό είδος που θα έχει ιδιότητες πιο τελεστικές, πολύ πιο διεργασιακές.» (Ζαν Μπωντριγιάρ).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1375b-1376b)

Περὶ μὲν οὖν τῶν γενομένων οἱ τοιοῦτοι μάρτυρες, περὶ δὲ

[1376a] τῶν ἐσομένων καὶ οἱ χρησμολόγοι, οἷον Θεμιστοκλῆς ὅτι ναυμαχητέον, τὸ ξύλινον τεῖχος λέγων. ἔτι καὶ αἱ παροιμίαι, ὥσπερ εἴρηται, μαρτύριά εἰσιν, οἷον εἴ τις συμβουλεύει μὴ ποιεῖσθαι φίλον γέροντα, τούτῳ μαρτυρεῖ ἡ παροιμία,

μήποτ᾽ εὖ ἔρδειν γέροντα,
καὶ τὸ τοὺς υἱοὺς ἀναιρεῖν ὧν καὶ τοὺς πατέρας,
νήπιος ὃς πατέρα κτείνας υἱοὺς καταλείπει.

Πρόσφατοι δὲ ὅσοι γνώριμοί τι κεκρίκασιν· χρήσιμοι γὰρ αἱ τούτων κρίσεις τοῖς περὶ τῶν αὐτῶν ἀμφισβητοῦσιν, οἷον Εὔβουλος ἐν τοῖς δικαστηρίοις ἐχρήσατο κατὰ Χάρητος ὃ Πλάτων εἶπε πρὸς Ἀρχίβιον, ὅτι ἐπιδέδωκεν ἐν τῇ πόλει τὸ ὁμολογεῖν πονηροὺς εἶναι. καὶ οἱ μετέχοντες τοῦ κινδύνου, ἂν δόξωσι ψεύδεσθαι. οἱ μὲν οὖν τοιοῦτοι τούτων μόνον μάρτυρές εἰσιν, εἰ γέγονεν ἢ μή, εἰ ἔστιν ἢ μή, περὶ δὲ τοῦ ποῖον οὐ μάρτυρες, οἷον εἰ δίκαιον ἢ ἄδικον, εἰ συμφέρον ἢ ἀσύμφορον· οἱ δ᾽ ἄπωθεν περὶ τούτων πιστότεροι, πιστότατοι δ᾽ οἱ παλαιοί· ἀδιάφθοροι γάρ. πιστώματα δὲ περὶ μαρτυριῶν μάρτυρας μὲν μὴ ἔχοντι, ὅτι ἐκ τῶν εἰκότων δεῖ κρίνειν καὶ τοῦτ᾽ ἐστὶ τὸ «γνώμῃ τῇ ἀρίστῃ», καὶ ὅτι οὐκ ἔστιν ἐξαπατῆσαι τὰ εἰκότα ἐπὶ ἀργυρίῳ, καὶ ὅτι οὐχ ἁλίσκεται τὰ εἰκότα ψευδομαρτυριῶν· ἔχοντι δὲ πρὸς μὴ ἔχοντα, ὅτι οὐχ ὑπόδικα τὰ εἰκότα, καὶ ὅτι οὐδὲν ἂν ἔδει μαρτυριῶν, εἰ ἐκ τῶν λόγων ἱκανὸν ἦν θεωρῆσαι. εἰσὶ δὲ αἱ μαρτυρίαι αἱ μὲν περὶ αὑτοῦ αἱ δὲ περὶ τοῦ ἀμφισβητοῦντος, καὶ αἱ μὲν περὶ τοῦ πράγματος αἱ δὲ περὶ τοῦ ἤθους, ὥστε φανερὸν ὅτι οὐδέποτ᾽ ἔστιν ἀπορῆσαι μαρτυρίας χρησίμης· εἰ μὴ γὰρ κατὰ τοῦ πράγματος ἢ αὑτῷ ὁμολογουμένης ἢ τῷ ἀμφισβητοῦντι ἐναντίας, ἀλλὰ περὶ τοῦ ἤθους ἢ αὑτοῦ εἰς ἐπιείκειαν ἢ τοῦ ἀμφισβητοῦντος εἰς φαυλότητα.

Τὰ δ᾽ ἄλλα περὶ μάρτυρος, ἢ φίλου ἢ ἐχθροῦ ἢ μεταξύ, ἢ εὐδοκιμοῦντος ἢ ἀδοξοῦντος ἢ μεταξύ, καὶ ὅσαι ἄλλαι τοιαῦται διαφοραί, ἐκ τῶν αὐτῶν τόπων λεκτέον ἐξ οἵων περ καὶ τὰ ἐνθυμήματα λέγομεν.

Περὶ δὲ τῶν συνθηκῶν τοσαύτη τῶν λόγων χρῆσίς ἐστιν ὅσον αὔξειν ἢ καθαιρεῖν, ἢ πιστὰς ποιεῖν ἢ ἀπίστους — ἐὰν

[1376b] μὲν αὐτῷ ὑπάρχωσι, πιστὰς καὶ κυρίας, ἐπὶ δὲ τοῦ ἀμφισβητοῦντος τοὐναντίον. πρὸς μὲν οὖν τὸ πιστὰς ἢ ἀπίστους κατασκευάζειν οὐδὲν διαφέρει τῆς περὶ τοὺς μάρτυρας πραγματείας· ὁποῖοι γὰρ ἄν τινες ὦσιν οἱ ἐπιγεγραμμένοι ἢ φυλάττοντες, τοιούτως αἱ συνθῆκαι πισταί εἰσιν. ὁμολογουμένης δ᾽ εἶναι τῆς συνθήκης, οἰκείας μὲν οὔσης αὐξητέον· ἡ γὰρ συνθήκη νόμος ἐστὶν ἴδιος καὶ κατὰ μέρος, καὶ αἱ μὲν συνθῆκαι οὐ ποιοῦσι τὸν νόμον κύριον, οἱ δὲ νόμοι τὰς κατὰ νόμους συνθήκας, καὶ ὅλως αὐτὸς ὁ νόμος συνθήκη τίς ἐστιν, ὥστε ὅστις ἀπιστεῖ ἢ ἀναιρεῖ συνθήκην τοὺς νόμους ἀναιρεῖ. ἔτι δὲ πράττεται τὰ πολλὰ τῶν συναλλαγμάτων καὶ τὰ ἑκούσια κατὰ συνθήκας, ὥστε ἀκύρων γιγνομένων ἀναιρεῖται ἡ πρὸς ἀλλήλους χρεία τῶν ἀνθρώπων. καὶ τἆλλα δὲ ὅσα ἁρμόττει ἐπιπολῆς ἰδεῖν ἔστιν. ἂν δ᾽ ἐναντία ᾖ, καὶ μετὰ τῶν ἀμφισβητούντων, πρῶτον μέν, ἅπερ ἄν τις πρὸς νόμον ἐναντίον μαχέσαιτο, ταῦτα ἁρμόττει· ἄτοπον γὰρ εἰ τοῖς μὲν νόμοις, ἂν μὴ ὀρθῶς κείμενοι ὦσιν ἀλλ᾽ ἐξαμάρτωσιν οἱ τιθέμενοι, οὐκ οἰόμεθα δεῖν πείθεσθαι, ταῖς δὲ συνθήκαις ἀναγκαῖον. εἶτα ὅτι τοῦ δικαίου ἐστὶ βραβευτὴς ὁ δικαστής· οὔκουν τοῦτο σκεπτέον, ἀλλ᾽ ὡς δικαιότερον· καὶ τὸ μὲν δίκαιον οὐκ ἔστιν μεταστρέψαι οὔτ᾽ ἀπάτῃ οὔτ᾽ ἀνάγκῃ (πεφυκὸς γάρ ἐστιν), συνθῆκαι δὲ γίγνονται καὶ ἐξαπατηθέντων καὶ ἀναγκασθέντων. πρὸς δὲ τούτοις σκοπεῖν εἰ ἐναντία ἐστί τινι τῶν γεγραμμένων νόμων ἢ τῶν κοινῶν, καὶ τῶν γεγραμμένων ἢ τοῖς οἰκείοις ἢ τοῖς ἀλλοτρίοις, ἔπειτα εἰ ἢ ἄλλαις συνθήκαις ὑστέραις ἢ προτέραις· ἢ γὰρ αἱ ὕστεραι κύριαι, ἄκυροι δ᾽ αἱ πρότεραι, ἢ αἱ πρότεραι ὀρθαί, αἱ δ᾽ ὕστεραι ἠπατήκασιν, ὁποτέρως ἂν ᾖ χρήσιμον. ἔτι δὲ τὸ συμφέρον ὁρᾶν, εἴ που ἐναντιοῦται τοῖς κριταῖς, καὶ ὅσα ἄλλα τοιαῦτα· καὶ γὰρ ταῦτα εὐθεώρητα ὁμοίως.

***
Αυτού του είδους λοιπόν οι μαρτυρίες χρησιμοποιούνται για πράγματα που ανήκουν στο παρελθόν, ενώ

[1376a] για μελλοντικά πράγματα επικαλείται κανείς και τους εξηγητές των χρησμών· έτσι π.χ. ο Θεμιστοκλής υποστήριξε ότι οι Αθηναίοι έπρεπε να πολεμήσουν τους Πέρσες στη θάλασσα, ερμηνεύοντας με αυτόν τον τρόπο το «ξύλινο τείχος». Μαρτυρίες είναι επίσης, όπως είπαμε, και οι παροιμίες· αν π.χ. κανείς συμβουλεύει κάποιον να μην κάνει φιλία με γέρον άνθρωπο, χρήσιμη γι᾽ αυτόν μαρτυρία είναι η παροιμία

 ποτέ μην κάνεις καλό σε γέρο·

 και αν πάλι συμβουλεύει κάποιον να σκοτώσει και τους γιους, έχοντας ήδη σκοτώσει τους πατέρες, του είναι χρήσιμο να λέει πως είναι

 τρελός όποιος, έχοντας σκοτώσει τον πατέρα,
αφήνει ζωντανούς τους γιους.


Συγκαιρινοί μάρτυρες είναι τα διάφορα γνωστά πρόσωπα που διατύπωσαν τη γνώμη τους για κάποιο θέμα: οι γνώμες των προσώπων αυτών είναι χρήσιμες σ᾽ αυτούς που διαφωνούν πάνω σε παρόμοια θέματα· ο Εύβουλος π.χ. χρησιμοποίησε στο δικαστήριο εναντίον του Χάρητος όσα είχε πει ο Πλάτων εναντίον του Αρχίβιου, ότι δηλαδή πήρε πια μεγάλη διάδοση στην πόλη η συνήθεια να ομολογεί κανείς ανοιχτά τις κακοήθειές του. Όσοι, επίσης, συμμετέχουν στους κινδύνους της δίκης, στην περίπτωση που θα θεωρηθούν ένοχοι για ψευδή μαρτυρία. Αυτού του είδους λοιπόν τα πρόσωπα είναι μάρτυρες μόνο για το αν έγινε ή δεν έγινε η πράξη, αν πρόκειται ή δεν πρόκειται περί αυτού, όχι όμως και για την ποιότητα της πράξης: αν είναι δίκαιη ή άδικη, ωφέλιμη ή βλαβερή. Οι (συγκαιρινοί) μάρτυρες που δεν έχουν σχέση με την υπόθεση είναι και ως προς αυτά τα πράγματα πολύ αξιόπιστοι. Οι πιο αξιόπιστοι όμως από όλους είναι οι παλαιοί, γιατί αυτοί δεν υπάρχει τρόπος να εξαγορασθούν.

Όταν κανείς δεν έχει μάρτυρες για ενίσχυση των επιχειρημάτων, να λέει ότι η κρίση πρέπει να βασιστεί στην πιο φυσική εκδοχή, και ότι αυτό είναι το νόημα της φράσης «σύμφωνα με τη σωστότερη κρίση»· να λέει επίσης ότι η φυσικότερη εκδοχή δεν σηκώνει δωροδοκίες για εξαπάτηση των δικαστών, ούτε αφήνει περιθώριο καταδίκης για ψευδομαρτυρία. Αυτός πάλι που έχει μάρτυρες (ενώ ο αντίπαλος δεν έχει) να λέει ότι η φυσικότερη εκδοχή δεν υπόκειται σε δίκη και ότι δεν θα χρειάζονταν καθόλου οι μαρτυρίες, αν ήταν αρκετό να βγάζει κανείς τα συμπεράσματά του επί τη βάσει μόνο των λογικών επιχειρημάτων.

Ένα μέρος από το αποδεικτικό και υποστηρικτικό υλικό αφορά στον ίδιο τον ομιλούντα, ένα άλλο στον αντίδικό του· ένα μέρος, επίσης, αναφέρεται στα ίδια τα πράγματα, ένα άλλο στον χαρακτήρα· είναι επομένως φανερό ότι δεν πρόκειται ποτέ να υπάρξει έλλειψη χρήσιμου αποδεικτικού και υποστηρικτικού υλικού: αν δεν θα έχει κανείς στη διάθεσή του τέτοιο υλικό που να σχετίζεται με τα ίδια τα πράγματα —υλικό που να υποστηρίζει τον ίδιο ή να ανασκευάζει την άποψη του αντιδίκου του—, θα έχει τουλάχιστο υλικό που να σχετίζεται με τον χαρακτήρα: ή τον δικό του, για να δείχνει την εντιμότητά του, ή του αντιδίκου, για να δείχνει την ευτέλειά του.

Διάφορα άλλα επιχειρήματα σχετικά με τον μάρτυρα —τον μάρτυρα ως φίλο ή εχθρό ή κάτι ανάμεσα, τον μάρτυρα ως άνθρωπο με καλό ή με κακό όνομα ή κάτι ανάμεσα, και όποιες άλλες διαφορές αυτού του είδους— θα πρέπει να τα αντλούμε από τους ίδιους ακριβώς τόπους από τους οποίους αντλούμε και τα ενθυμήματα.

Ενσχέσει, τώρα, με τις συμβάσεις: Τα επιχειρήματα χρησιμοποιούνται όσο χρειάζεται για να αυξηθεί ή να μειωθεί η σημασία των συμβάσεων, για να παρουσιαστούν ως αξιόπιστες ή ως αναξιόπιστες. Αν οι συμβάσεις είναι

[1376b] υπέρ του ομιλούντος, η προσπάθειά του θα πρέπει να είναι να τις παρουσιάσει αξιόπιστες και έγκυρες· αν είναι υπέρ του αντιδίκου, το αντίθετο. Η μέθοδος που χρησιμοποιείται προκειμένου οι συμβάσεις να παρουσιαστούν αξιόπιστες ή αναξιόπιστες δεν είναι καθόλου διαφορετική από αυτήν που χρησιμοποιείται στην περίπτωση των μαρτύρων· πραγματικά, οι συμβάσεις είναι αξιόπιστες ανάλογα με την ποιότητα των ανθρώπων που τις υπέγραψαν ή ανέλαβαν τη φύλαξή τους. Από τη στιγμή που τα δύο μέρη θα συμφωνήσουν ότι η σύμβαση υπάρχει, αν αυτή είναι υπέρ του ομιλούντος, θα πρέπει να μεγαλοποιήσει τη σημασία της λέγοντας ότι η σύμβαση είναι ένας μερικός νόμος που ισχύει μεταξύ ατόμων, και ότι δεν είναι οι συμβάσεις που δίνουν κύρος στον νόμο, αλλά οι νόμοι στις συμβάσεις, που γίνονται σύμφωνα με αυτούς, και ότι γενικά ο ίδιος ο νόμος είναι ένα είδος σύμβασης, και άρα όποιος δεν τηρεί ή παραβαίνει μια σύμβαση παραβαίνει τους νόμους. Ακόμη ότι οι περισσότερες συναλλαγές, και ιδιαίτερα οι εκούσιες, γίνονται σύμφωνα με συμβάσεις· από τη στιγμή, επομένως, που χάνεται το κύρος των συμβάσεων, καταστρέφονται και οι μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις — τί άλλο ταιριάζει να λέει κανείς σ᾽ αυτή την περίπτωση είναι ολοφάνερο. Αν όμως η σύμβαση είναι αντίθετη με το συμφέρον του ομιλούντος και ευνοεί τους αντιδίκους, τα πρώτα επιχειρήματα που ταιριάζει να χρησιμοποιηθούν είναι αυτά ακριβώς με τα οποία κανείς θα καταπολεμούσε έναν αντίθετο με τα συμφέροντά του νόμο: είναι περίεργο από τη μια να πιστεύουμε ότι δεν έχουμε καμιά υποχρέωση να υπακούουμε σε νόμους που δεν έχουν θεσπιστεί σωστά και που οι εισηγητές τους έκαναν λάθος, και από την άλλη να το θεωρούμε απαραίτητο να υπακούουμε σε συμβάσεις. Στη συνέχεια μπορεί να πει ότι ο δικαστής είναι ο κριτής και ο επόπτης του δικαίου· δεν πρέπει λοιπόν να μένει προσκολλημένος στο περιεχόμενο της σύμβασης, αλλά στο πώς θα αντιμετωπίσει το πράγμα με περισσότερη δικαιοσύνη. Επίσης ότι το δίκαιο δεν μπορεί κανείς να το διαστρέψει ούτε με απάτη ούτε με βία (γιατί βασίζεται στη φύση), συμβάσεις όμως γίνονται και με εξαπάτηση και εξαναγκασμό των ανθρώπων. Πέρα από αυτά πρέπει να εξετάζουμε αν οι συμβάσεις είναι αντίθετες προς κάποιον γραπτό ή καθολικό νόμο· στην περίπτωση που είναι αντίθετες προς γραπτό νόμο, να εξετάζουμε αν πρόκειται για νόμο της δικής μας πόλης ή για νόμο άλλου τόπου· στη συνέχεια αν είναι αντίθετες προς άλλες συμβάσεις παλαιότερες ή μεταγενέστερες- γιατί ή οι μεταγενέστερες είναι έγκυρες και οι παλαιότερες άκυρες ή οι παλαιότερες είναι σωστές και οι μεταγενέστερες δόλιες — επιλέγοντας ό,τι από τα δύο εξυπηρετεί καλύτερα το δικό μας συμφέρον. Πρέπει επίσης να τις εξετάζουμε από την πλευρά του συμφέροντος (μήπως έρχονται από κάποια άποψη σε αντίθεση με το συμφέρον των δικαστών), καθώς και από κάθε άλλη πλευρά αυτού του είδους· εύκολα, πράγματι, μπορεί κανείς να τα διακρίνει όλα αυτά κατά παρόμοιο τρόπο.