Σάββατο 9 Φεβρουαρίου 2019

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, ΙΚΑΡΟΣ

Ο Ίκαρος είναι γιος του Δαίδαλου και της Ναυκράτης, μιας δούλας του Μίνωα. Μερικές φορές θεωρείται επινοητής της ξυλογλυπτικής.
 
Όταν ο πατέρας του Δαίδαλος έπεσε στη δυσμένεια του βασιλιά, είτε γιατί βοήθησε την Πασιφάη, σύζυγο του Μίνωα, να ικανοποιήσει τον πόθο της για έναν ταύρο, είτε γιατί έδωσε στην κόρη του Αριάδνη τον περίφημο μίτο, με τον οποίο ο βασιλιάς της Αθήνας Θησέας κατόρθωσε να βγει σώος από τον Λαβύρινθο, αφού πρώτα σκότωσε το Μινώταυρο, πατέρας και γιος φυλακίστηκαν στον Λαβύρινθο.
 
Ωστόσο, ο πολυμήχανος Δαίδαλος κατασκεύασε φτερά, τα οποία, αφού έδεσε κάθε λογιών φτερά με κλωστές και καλάμια και τα συναρμολόγησε με κερί, τα στερέωσε στους ώμους τους. Αυτά χάρισαν σε αυτόν και το γιο του την ελευθερία. Όμως ο Ίκαρος παρακούοντας τις συμβουλές του πατέρα του να μην πλησιάζει πολύ το φωτεινό δίσκο του ηλίου και λιώσει το υλικό από το οποίο είχε κατασκευάσει τα φτερά, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε.
 
Μια πιο ορθολογική προσέγγιση του μύθου έλεγε ότι η Πασιφάη, προκειμένου να βοηθήσει τον Δαίδαλο να γλιτώσει την τιμωρία από τον Μίνωα, τον επιβίβασε σε πλοίο μαζί με τον γιο του Ίκαρο, γιο του από τη Ναυκράτη, μια σκλάβα του βασιλιά, το όνομα της οποία σχετίζεται με τη θάλασσα, είναι αυτή που κρατά το πλοίο, αντίστοιχη μορφή με τον πλοηγό Ναύπλιο, τον πλοίαρχο Ναυσιμέδοντα, τον Οίακα που κρατά το πηδάλιο, που ο μύθος κάνει πατέρα, τον πρώτο, και αδέλφια, τους άλλους δύο, του σοφού Παλαμήδη. Πλέοντας ανατολικά των Κυκλάδων, ο Ίκαρος παραπάτησε και έπεσε στη θάλασσα.
 
Ο Δαίδαλος τον έθαψε στο νησί που ονόμασε Ικαρία και το πέλαγος γύρω από αυτό Ικάριο. Άλλη παραλλαγή, που βασίζεται στο γεγονός ότι ο Δαίδαλος μόνο με καράβι θα μπορούσε να φύγει από την Κρήτη, θέλει τον Μίνωα, που έλεγχε όλα τα πλοία, να υπόσχεται πολύ χρυσάφι σε όποιον έβρισκε τους φυγάδες. Και επειδή από θαλάσσης είχε αποκλειστεί κάθε διέξοδος διαφυγής, ο Δαίδαλος έφτιαξε τα φτερά, ώστε πατέρας και γιος να δραπετεύσουν από αέρος*. Μια πιο ορθολογική ερμηνεία αυτής της εκδοχής είναι ότι πατέρας και γιος έφυγαν με καράβι με πανί, που πρώτοι εκείνοι επινόησαν. Το πλοίο αυτό έγινε ταχύτερο από τα κωπήλατα μινωικά και επειδή το πανί από μακριά φαινόταν σαν φτερό προέκυψε η εκδοχή της κατασκευής των φτερών. Παραλλαγή θέλει τον πατέρα και τον γιο να φεύγουν με δύο διαφορετικά καράβια. Αλλά επειδή ο Ίκαρος δεν ήταν εξοικειωμένος με την πλοήγηση ιστιοφόρου πλοίου βούλιαξε. Ή πλησιάζοντας στο νησί Ικαρία πήδηξε αδέξια από το καράβι και πνίγηκε**.
 
Άλλη εκδοχή του μύθου θέλει τον Ίκαρο, εξόριστο από την πατρίδα του Αθήνα, να αναζητά τον πατέρα του Δαίδαλο, επίσης εξόριστο για τον φόνο του ανεψιού και μαθητή του Τάλου. Ναυάγησε όμως κοντά στη Σάμο και η θάλασσα γύρω από το νησί πήρε το όνομά του. Το σώμα του ξεβράστηκε στις ακτές της Ικαρίας, το βρήκε ο Ηρακλής και τον ενταφίασε. Από ευγνωμοσύνη προς τον Ηρακλή, ο Δαίδαλος του έφτιαξε άγαλμα***, προσφορά στο Ηράκλειο (ιερό του Ηρακλή) των Θηβών και μέχρι τα χρόνια του Παυσανία ο Θηβαίοι το επιδείκνυαν ως έργο του Δαιδάλου. Παραλλαγή θέλει το άγμαλμα του Ηρακλή σε φυσικές διαστάσεις και τόσο πραγματικό, με τη φυσική κίνηση και τους φουσκωμένους μυες, που ο ήρωας το πήρε για πραγματικό άνθρωπο και το λιθοβόλησε.
 
Για αιώνες έδειχναν τον τάφο του Ίκαρου σε ακρωτήριο του Αιγαίου Πελάγους. Λεγόταν ακόμη ότι στις Ηλεκτρίδες Νήσους ο Δαίδαλος ύψωσε δύο στήλες προς τιμή δική του και του γιου του.
 
Στις διάφορες παραλλαγές του μύθου του Ικάρου παρατηρείται μια προσπάθεια απέκδυσής του από το μεταφυσικό στοιχείο. Μια άλλη ανάγνωση του μύθου εντάσσει τον Ίκαρο, μαζί με άλλους απείθαρχους νέους που τιμωρούνται για την ασέβειά τους προς τους θεούς ή προς ισχυρούς συγγενείς (όπως ο Σαρπηδών και ο Ραδάμανθυς προς τον Μίνωα), να είναι παλαιότεροι του/των ισχυρού/ών και οι νεότεροι (ο Μίνωας στη συγκεκριμένη περίπτωση) να οικειοποιείται τη δόξα τους μέσα από την ενσωμάτωσή τους είτε στο γενεαλογικό τους δέντρο είτε στον κύκλο των πράξεών τους. Με την ίδια λογική, παλαιότεροι τοπικοί θεοί παραγκωνίζονται από νεότερους και πανελλήνιους. Έτσι, ο Ίκαρος λογαριάζεται για παλαιός ηλιακός θεός, αντίστοιχος του Φαέθοντα και του Εωσφόρου, που η νεότερη ηλιολατρική θεολογία (π.χ. του Απόλλωνα) υποβάθμισε σε ήρωες και μυθολόγησε την πτώση τους σαν ανυπακοή που προκαλεί την οργή του θεού. Ο Θεός γκρεμίζει στην άβυσσο τον Εωσφόρο, ο Δίας συντρίβει με τον κεραυνό του τον Φαέθοντα, ο Ηρακλής ενταφιάζει τον Ίκαρο, ο Απόλλων τον Σαρπηδόνα. Όσο για την Ικαρία αυτή μάλλον ήταν λατρευτικό κέντρο του Ίκαρου, ανάλογο της Δήλου για τον Απόλλωνα και της Ρόδου για τον Ήλιο. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο ότι μυθολογείται πως ο Δαίδαλος αφιέρωσε τα πτερύγιά του στον Απόλλωνα στην Κύμη, όπου ανέγειρε ναό που οι θύρες του παριστάνουν, εγχάρακτες στον ορείχαλκο, τις περιπέτειες τις δικές του και του γιου του, καθώς και το θλιβερό του τέλος.
---------------------------
*Οι συμβουλές του Δαίδαλου στον Ίκαρο, η πτήση και η πτώση
Καί μέσην, λέγει, Ἴκαρε, τὴν σὴν πορείαν τρέπε,
ἵνα μὴ χαμηλώτερον ἧς παραινῶ σε τρίβου
τὰς σὰς βαρύνῃ πτέρυγας τὸ τῆς θαλάσσης ὕδωρ
 
Μηδὲ τὰς ὄψεις, Ἴκαρε πρὸς τὸν Βοώτην τρέπε
 
Τῆς πτήσεως τὴν μέθοδον ἅμα δ' αὐτῷ διδάσκει,
καὶ τὰς ἀγνώστους πτέρυγας τοῖς ὤμοις τούτου δένει…
 
Τῷ τέρατι ἐκπλήττεται πᾶς ὁ τὴν πτῆσιν βλέπων
(ἤ ἁλιεύς ἐπ' ἀκτῆς ὁ θεατὴς τυγχάνει
ἤ ῥαβδῳ ἐρειδόμενος ἐν τοῖς ἀγροῖς βουκόλος…)
καὶ τούτους βλέπων σχίζοντας τὰ τοῦ ἀέρος ὕψη
θεούς πιστεύει ἄνακτας τοὺς δυναμένους τοῦτο…
 
Ἴκαρε, κράζει, Ἴκαρε, ποῦ φίλον τέκνον εἶσαι;
ποῦ τοῦ πελάγους ἔπεσες;
(Οβίδιος, Μεταμορφώσεις Η 317 κ.ε., 341 κ.ε., 366-7)
 
**Η φυγή του Δαίδαλου και του Ίκαρου από το νησί της Κρήτης
77.5 Αλλά ο Δαίδαλος, λένε, μαθαίνοντας ότι ο Μίνωας τον απειλούσε για την κατασκευή της αγελάδας, φοβήθηκε την οργή του βασιλιά και αναχώρησε από την Κρήτη με τη βοήθεια της Πασιφάης που του προμήθευσε ένα πλοίο. 6. Μαζί του έφυγε και ο γιος του Ίκαρος και έφτασαν σε κάποιο νησί στο ανοιχτό πέλαγος, όπου ο Ίκαρος πήγε να αποβιβαστεί απρόσεκτα, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε· σε ανάμνησή του το πέλαγος ονομάστηκε Ικάριο και το νησί Ικαρία. Ο Δαίδαλος απέπλευσε και από αυτό το νησί με κατεύθυνση προς τη Σικελία, στην περιοχή που βασίλευε ο Κώκαλος, ο οποίος υποδέχθηκε τον Δαίδαλο και τον έκανε στενό του φίλο για την ευφυΐα και τη δόξα του. 7. Μερικοί μυθογράφοι αναφέρουν ότι, όταν ο Δαίδαλος ήταν ακόμη στην Κρήτη και κρυβόταν από την Πασιφάη, ο βασιλιάς Μίνωας, που ήθελε να τιμωρήσει τον Δαίδαλο αλλά δεν μπορούσε να τον βρει, ερευνούσε όλα τα πλοία στο νησί και υποσχέθηκε να δώσει πολλά χρήματα σε όποιον ανακαλύψει τον Δαίδαλο. 8. Τότε ο Δαίδαλος, αφού έχασε κάθε ελπίδα διαφυγής από τη θάλασσα, κατασκεύασε με θαυμαστή τέχνη φτερούγες, πολύ σοφά σχεδιασμένες και κολλημένες θαυμάσια με κερί. Και εφαρμόζοντάς τες στο σώμα του γιου του και στο δικό του, τις άπλωσε και μπόρεσε, προς έκπληξη όλων, να πετάξουν και να διαφύγουν πάνω από το Κρητικό πέλαγος. 9. Και ο Ίκαρος, με την απειρία της νιότης, πέταξε πολύ ψηλά και έπεσε στη θάλασσα, γιατί ο ήλιος έλιωσε το κερί που συγκρατούσε τις φτερούγες, ενώ αυτός [ο Δαίδαλος], πετώντας σε μικρό ύψος πάνω από τη θάλασσα και υγραίνοντας κατ' επανάληψη τις φτερούγες, κατόρθωσε παραδόξως να φτάσει σώος στη Σικελία. (Διόδωρος Σ. 4.77.5-9)
 
***Η φυγή από την Κρήτη με πλοιάρια και ο πνιγμός του Ίκαρου
Οι Θηβαίοι πιστεύουν πως το αρχαίο ξόανο [του Ηρακλή] είναι έργο του Δαίδαλου. Και εγώ νομίζω πως έτσι είναι. Λέγεται πως το είχε αφιερώσει ο ίδιος ο Δαίδαλος, επειδή ο Ηρακλής τον είχε ευεργετήσει. Όταν ήθελε να φύγει από την Κρήτη, ναυπήγησε δύο πλοιάρια, ένα για τον ίδιο και ένα για τον γιο του Ίκαρο, επινόησε τα ιστία, που ως τότε δεν είχαν εφευρεθεί, και τα έβαλε στα πλοία αυτά, ώστε να ξεφύγει από το ναυτικό του Μίνωα, τα πλοία του οποίου κινούνταν με κουπιά. Και ο ίδιος σώθηκε αλλά λένε πως ο Ίκαρος, άμαθος στη ναυσιπλοΐα, πνίγηκε, γιατί ανατράπηκε το πλοίο του· το πτώμα του ξεβράστηκε σε νησί πάνω από τη Σάμο, ανώνυμο ως τότε. Ο Ηρακλής βρήκε τον νεκρό, τον αναγνώρισε και τον έθαψε στο σημείο που και σήμερα υπάρχει ένας όχι ιδιαίτερα μεγάλος σωρός από χώμα, σε ακρωτήρι πιο ψηλά στο Αιγαίο (Παυσανίας 11.4-5).

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου