Τετάρτη 12 Δεκεμβρίου 2018

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ - Βάτραχοι (141-166)

ΔΙ. φεῦ.
ὡς μέγα δύνασθον πανταχοῦ τὼ δύ᾽ ὀβολώ.
πῶς ἠλθέτην κἀκεῖσε; ΗΡ. Θησεὺς ἤγαγεν.
μετὰ ταῦτ᾽ ὄφεις καὶ θηρί᾽ ὄψει μυρία
δεινότατα. ΔΙ. μή μ᾽ ἔκπληττε μηδὲ δειμάτου·
145 οὐ γάρ μ᾽ ἀποτρέψεις. ΗΡ. εἶτα βόρβορον πολὺν
καὶ σκῶρ ἀείνων· ἐν δὲ τούτῳ κειμένους,
εἴ που ξένον τις ἠδίκησε πώποτε,
ἢ παῖδα κινῶν τἀργύριον ὑφείλετο,
ἢ μητέρ᾽ ἠλόησεν, ἢ πατρὸς γνάθον
150 ἐπάταξεν, ἢ ᾽πίορκον ὅρκον ὤμοσεν.
152 ΔΙ. νὴ τοὺς θεοὺς ἐχρῆν γε πρὸς τούτοισι κεἰ
153 τὴν πυρρίχην τις ἔμαθε τὴν Κινησίου,
151 ἢ Μορσίμου τις ῥῆσιν ἐξεγράψατο.
ΗΡ. ἐντεῦθεν αὐλῶν τίς σε περίεισιν πνοή,
155 ὄψει τε φῶς κάλλιστον ὥσπερ ἐνθάδε,
καὶ μυρρινῶνας καὶ θιάσους εὐδαίμονας
ἀνδρῶν γυναικῶν καὶ κρότον χειρῶν πολύν.
ΔΙ. οὗτοι δὲ δὴ τίνες εἰσίν; ΗΡ. οἱ μεμυημένοι—
ΞΑ. νὴ τὸν Δί᾽ ἐγὼ γοῦν ὄνος ἄγω μυστήρια.
160 ἀτὰρ οὐ καθέξω ταῦτα τὸν πλείω χρόνον.
ΗΡ. οἵ σοι φράσουσ᾽ ἁπαξάπανθ᾽ ὧν ἂν δέῃ.
οὗτοι γὰρ ἐγγύτατα παρ᾽ αὐτὴν τὴν ὁδὸν
ἐπὶ ταῖσι τοῦ Πλούτωνος οἰκοῦσιν θύραις.
καὶ χαῖρε πόλλ᾽, ὦδελφέ. ΔΙ. νὴ Δία καὶ σύ γε
165 ὑγίαινε. σὺ δὲ τὰ στρώματ᾽ αὖθις λάμβανε.
ΞΑ. πρὶν καὶ καταθέσθαι; ΔΙ. καὶ ταχέως μέντοι πάνυ.

***
ΔΙΟ. Πο πο!
Οι δυο οβολοί παντού τί πέραση έχουν!
Πώς πήγαν εκεί κάτω; ΗΡΑ. Ο Θησέας τους πήγε.
Μύρια έπειτα θα δεις θεριά και φίδια,
φριχτά. ΔΙΟ. Μη με τρομάζεις, μη με σκιάζεις·
δεν κάνω πίσω. ΗΡΑ. Πλήθος, πλήθος λάσπη
κι αστέρευτη βρομιά κατόπι· μέσα
σ᾽ αυτή είναι βουτηγμένοι όσοι είτε φίλους
αδίκησαν, ή χρήμα, που είχαν τάξει
για ερωτική δουλειά, δε δώσανε, όσοι
έδειραν μάνα ή χτύπησαν πατέρα
150 με σαγονιά, και τέλος οι ορκοπάτες.
ΔΙΟ. Θα ᾽πρεπε να ᾽ναι κι όποιος έχει μάθει
τον ένοπλο χορό του Κινησία
ή του Μόρσιμου στίχους ξεσηκώσει.
ΗΡΑ. Φύσημα αυλών πιο κει θα σ᾽ αγκαλιάσει,
και φως, όπως το εδώ, θα δεις πανώριο,
κι άλση μυρτιές κι ευτυχισμένους θιάσους
αντρών και γυναικών, και παλαμάκια.
ΔΙΟ. Ποιοί αυτοί; ΗΡΑ. Οι κατηχημένοι στα μυστήρια…
ΞΑΝ., μέσα του.
Και, στα μυστήρια, εγώ ᾽μαι το γαϊδούρι.
160 Μα δε θα σκώνω πια άλλο το φορτιό μου.
Κατεβάζει από τον ώμο του τον μπόγο.
ΗΡΑ. που, ό,τι χρειαστείς, αυτοί θα σου εξηγήσουν.
Γιατί, στο δρόμο απάνω, κατοικούνε
πολύ κοντά στου Πλούτωνα το σπίτι.
Και στο καλό, αδερφέ μου. ΔΙΟ. Καλό να ᾽χεις.
Στον Ξανθία.
Κι εσύ ξανά τα στρώματα στον ώμο.
ΞΑΝ. Πριν τ᾽ αποθέσω; ΔΙΟ. Γρήγορα· κουνήσου.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΘΕΟΙ - ΑΡΤΕΜΗ, Επίθετα και υποστάσεις της θεάς

Στη θεά αποδίδονταν διάφορα επίθετα, τα οποία μαρτυρούν τις υποστάσεις και τις ιδιότητές της αλλά τις σχέσεις της με άλλα πρόσωπα του μύθου. Τα πιο γνωστά επίθετα είναι τα εξής:
 
Α. Πότνια θηρών, Ελαφηβόλος, Ταυροπόλος (ἡ λατρευομένη ἐν Ταύροις ή ἡ θηρεύουσα ταύρους ή ἡ ὀχουμένη ἐπὶ ὀχήματος συρομένου ὑπὸ ζεύγους ταύρων), Χιτώνη (φοροῦσα τὸν δωρικὸν χιτῶνα κατά το κυνήγι).
 
Β. Αγραία και Αγροτέρη (=κυνηγός), Κυνηγέτις, Κεδρεάτιδα (στον Ορχομενό), Καρυάτιδα (στις Καρυές της Λακωνίας), Ορθία (στη Λακωνία και την Αρκαδία εἰς τὸν βωμὸν αὐτῆς οἱ κακῶς κλέπτοντες τῶν Σπαρτιατῶν παῖδες καὶ ἁλισκόμενοι ἐμαστιγοῦντο), Λυγοδέσμα (=περιτυλιγμένη διὰ λύγων, θάμνου ή δέντρου που έμοιαζε με την ιτιά).
 
Γ. Αλφειαία και Αλφειούσα.
 
Δ. Ιοχέαιρα (=ἡ χέουσα, ἐκτοξεύουσα βέλη), Τοξία, Εκαέργα και Εκατηβόλος (από το ἑκάς = μακράν), Δαφνία, Πυθία, Δελφινία, Χρυσηλάκατος (ἡ ἔχουσα βέλος χρυσοῦν), Κορυθαλία (=δάφνη ἐστεμμένη· ενίοτε ταυτίζεται με την εἰρεσιώνη = κλαδί ελιάς ή δάφνης πεπλεγμένος ἐρίοις καὶ ἔχων προσκρεμαμένους παντοειδεῖς καρποὺς που το κρεμούσαν πάνω από την πόρτα του σπιτιού μέχρι το επόμενο έτος, οπότε και το άλλαζαν).
 
Ε. Αγνή, Καλλίστη, Κουροτρόφος, Λοχεία ή Λεχώ.
 
Στ. Σώτειρα, Ηγεμόνη/Ηγουμένη, Αγοραία, Βουλαία, Αριστοβούλη, Επιπυργιδία.
 
Ζ. Σελασφόρος, αμφίπυρος (ὡς φερούσης πυρσὸν ἐν ἑκατέρᾳ χειρὶ).
 
Η. Μια ακόμη κατηγορία επιθέτων προέρχεται από τους τόπους της λατρείας της σε κορυφές, λίμνες, πηγές, ποτάμια (π.χ. Ακρία, Θερμία, Ιμβρασία, Λιμναία, Λιμνάτιδα, Ορτυγία, Ποταμία, Παραλία κτλ.).
 
Θ. «Άρτεμη Μέλισσα». «Σελήνην τε οὖσαν γενέσεως προστάτιδα Μέλισσαν ἐκάλουν», παραδίδει ο νεοπλατωνικός Πορφύριος (Περὶ τοῦ ἐν Ὀδυσσείᾳ τῶν νυμφῶν ἄντρου, 18.7-8), ενώ μέλισσαι αποκαλούνταν οι ιέρειες στους Δελφούς (Πίνδ., Π. 4.60), καθώς και της Δήμητρας, της Άρτεμης και της Κυβέλης. Επιπλέον, στις δύο όψεις νομισμάτων από την Έφεσο (4ος αι. π.Χ.), όπου υπήρχε ο εμβληματικός ναός της θεάς, παριστάνονταν ελάφι και μέλισσα, ενώ αλλού η ίδια η θεά παριστάνεται με στοιχεία μέλισσας.
 
Κάποια από τα επίθετα και τους προσδιορισμούς της θεάς (π.χ. κατηγορία Α) δείχνουν ότι η Άρτεμη είναι μια θεά της φύσης με κυριαρχία στο σύνολο του ζωικού βασιλείου. Ειδικά η σχέση της με τα ελάφια καταδεικνύεται από μύθους που τη συσχετίζουν με τον Ηρακλή, τον Ακταίωνα, την Ιφιγένεια, ενώ εικαστικές και φιλολογικές πηγές τη συσχετίζουν με τη μέλισσα και δικαιολογούν τη μεταγενέστερη και δευτερογενή επωνυμία «Άρτεμη Μέλισσα» (Θ). Άλλα (π.χ. κατηγορία Β) την υποδεικνύουν ως δενδρίτι, σε σχέση δηλαδή με τα δένδρα, παραπέμποντας στην αρχέγονη δενδρολατρεία. Έτσι, στον Ορχομενό της Αρκαδίας προσονομαζόταν Κεδρεάτιδα, επειδή το ξόανό της ήταν τοποθετημένο σε μεγάλο κούφιο κορμό κέδρου, ενώ στις Καρυές, στα σύνορα Αρκαδίας και Λακωνίας, λατρευόταν ως Καρυάτιδα από τις καρυδιές της περιοχής· ως Ορθία και Λυγοδέσμα λατρευόταν στη Σπάρτη, γιατί το ξόανό της είχε βρεθεί ανάμεσα σε λυγαριές και, καθώς αυτό μεγάλωνε, το έζωσαν γύρω τριγύρω για να το κρατήσουν όρθιο. Επίθετα από την κατηγορία Γ και αρκετά από την Η τη συνδέουν με το υγρό στοιχείο, προϋπόθεση της γονιμότητας, ενώ άλλα (κατηγορία Δ) με τον Απόλλωνα, τη μαντική τέχνη αλλά και τον θάνατο που προκαλεί, κυρίως στις γυναίκες -λέων γυναιξί την αποκαλεί η Ήρα υπονοώντας τον θάνατο που προκαλεί στις γυναίκες, κυρίως στις επίτοκες και στις λεχώνες. Η πέμπτη κατηγορία (Ε) τη συνδέει με την παρθενία αλλά και με τη δυνατότητα, μια και είναι αιωνίως παρθένος, να γίνεται μητέρα ανά πάσα στιγμή· γι' αυτό και συνδέεται με τα προγαμιαία τελετουργικά διάβασης των κοριτσιών από την παιδική ηλικία στην ηλικία της υπάνδρου γυναικός αλλά και με τελετουργικά θανάτου των λεχώνων. Η έκτη κατηγορία των επιθέτων (Στ) τη συνδέει με την πολιτική πράξη της συνέλευσης στην Αγορά, προκειμένου να ληφθούν αποφάσεις, και με τα «κοπάδια» των ανθρώπων που μετακινούνται, δηλαδή τους αποίκους, πόσο μάλλον που ως κυρίαρχη της φύσης στέλνει ζώα ως χρησμοδοσία για την εγκαθίδρυση οικισμών ή ιερών· για παράδειγμα, ένας λαγός υπήρξε ἡγεμών τῆς ὁδοῦ για τους ιδρυτές της λακωνικής πόλης Βοιαί (Παυσ. 3.22.12).
 
Προστάτιδα του κυνηγιού και των κυνηγών, η Άρτεμη ζει τη νομαδική ζωή των προστατευομένων της περιδιαβαίνοντας κυρίως τα βουνά της Αρκαδίας και της Λακωνίας, περιοχές όπου λατρευόταν ιδιαίτερα. Ελέγχει τις θύελλες και έτσι καθυστερεί την έναρξη της εκστρατείας των Ελλήνων στην Τροία, καθηλώνοντας τα πλοία τους στην Αυλίδα. Βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση, όπως οι άνεμοι και τα νερά, ανάμεσα στα αγρίμια, κοντά στις ζωές των ανθρώπων αλλά μακριά από αυτούς, στο μεταίχμιο και το όριο κόσμων και ζωών αλλά και φάσεων ζωής. Σταδιακά, από θεά της φύσης και των κυνηγών μετατράπηκε σε θεά των ποιμνίων (κοπαδιών και αποίκων) και των ποιμένων (βοσκών και οικιστών), επομένως της οργανωμένης ζωής και της πολιτικής, εγγύηση της οποίας αποτελεί η θυσιαστική τελετουργία.
 
Από πολύ μικρή πήρε άδεια από τον Δία για να παραμείνει ελεύθερη από τα δεσμά του γάμου, που σημαίνει ότι διατηρούσε μέσα της τη δυνατότητα να γίνει ανά πάσα στιγμή μητέρα -εξού και οι απεικονίσεις της ως πολύμαστος. Έτσι, η Άρτεμη ήταν ὡραία, καλλίστη, γιατί ανταποκρινόταν στους κανόνες της ελληνικής γλυπτικής, αλλά και γιατί είχε δώδεκα μαστούς, κάτι που της έδινε τη δυνατότητα να θρέφει το σύνολο της ζωής, ήταν δηλαδή ιερή. Και από τη στιγμή που ήταν ιερή, ήταν και ωραία. Ως «πολύμαστος» και «πότνια θηρών» συνδέεται στενά με κάθε έμβιο ον, άνθρωπο ή ζώο, τη ζωή και τον θάνατό του, και γι' αυτό της αποδόθηκε και το επίθετο Κουροτρόφος.
 
Θεωρούνταν θεά εκδικητική, προφανώς γιατί δεν εξευμενιζόταν εύκολα, ούτε και συγχωρούσε τους παραβάτες των νόμων του κυνηγιού και της θυσίας, που διατάρασσαν την ισορροπία της φύσης και της κοινωνικής/πολιτικής ζωής· ή τους υβριστές, για παράδειγμα, τον Αγαμέμνονα, τον Ακταίωνα, τη Νιόβη, τον Τιτυό, τον Ωρίωνα, τον Οινέα, την Καλλιστώ, τον Βουφάγο· ή όσους προσέβαλλαν την αγνότητά της. Αντίθετα όσοι την τιμούσαν απολάμβαναν την εύνοιά της, όπως ο Ιππόλυτος ή οι Λήμνιες γυναίκες που σκότωσαν όλους τους άνδρες, έχαναν όμως την εύνοια της Αφροδίτης. (Οι θνητοί ταλαιπωρούνταν από τις αντιφατικές απαιτήσεις των θεών. Αυτές τους καθιστούσαν εκ προοιμίου τραγικές υπάρξεις, καθώς ήταν δεδομένο ότι, όντας ευσεβείς προς έναν θεό, ήταν ασεβείς σε κάποιον άλλον)
 
Η ταύτιση της Σελήνης με την Άρτεμη είναι μεταγενέστερη επινόηση και ίσως να σχετίζεται με την εισαγωγή στο ελληνικό πάνθεο της θρακικής θεότητας Βενδίδας που προΐσταται του φεγγαριού, της μαγείας και των άγριων ζώων. (Πρβλ. τον ορφικό ύμνο στη Σελήνη) Ενίοτε, ταυτίζεται με την Εκάτη, πόσο μάλλον που εμφανίζεται αμφίπυρος, κρατώντας δηλαδή πυρσούς και στα δυο χέρια. (Πρβλ. την προσευχή της τροφού προς τη θεά στην τραγωδία Φαίδρα του Σενέκα.)

Ο Αριστοτέλης για τη φιλία

Στην αρχή του έβδομου βιβλίο από τα «Ηθικά Νικομάχεια» ο Αριστοτέλης αναφερόμενος στη φιλία τη χαρακτηρίζει ως το σπουδαιότερο αγαθό που μπορεί να έχει ο άνθρωπος: «Πραγματικά, κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι άνθρωποι, όπως κι αυτοί που έχουν αξιώματα και εξουσία, έχουν –όλος ο κόσμος το πιστεύει– ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από φίλους» (1155a 1, 3-6).
 
Η φιλία τίθεται από θέση αρχής ως ύψιστο ιδανικό, ως υπέρτατη πηγή ευτυχίας που ξεπερνά κάθε πλούτο και κάθε αξίωμα. Με δεδομένο ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό ον θα έλεγε κανείς ότι η φιλία είναι η εκ φύσεως ολοκλήρωσή του, δηλαδή το αποκορύφωμα της χαράς που μόνο η ανθρώπινη συναναστροφή μπορεί να προσφέρει. Η σημασία της είναι τόσο καθοριστική που ξεπερνά ακόμη και τη δικαιοσύνη: «Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι μεταξύ τους, δεν έχουν ανάγκη τη δικαιοσύνη, ενώ αν είναι δίκαιοι, χρειάζονται επιπλέον και τη φιλία, και η πιο γνήσια μορφή δικαιοσύνης θεωρείται πως έχει όλα τα χαρακτηριστικά της φιλίας» (1155a 1, 28-31).
 
Σε τελική ανάλυση, η φιλία είναι και το βασικότερο μέλημα του νομοθέτη, που θέλει να εξασφαλίσει την ομόνοια στην πόλη: «Φαίνεται επίσης ότι η φιλία συνέχει και τις πόλεις, και οι νομοθέτες νοιάζονται πιο πολύ γι’ αυτήν παρά για τη δικαιοσύνη (πολύ φυσικό, αφού η ομόνοια φαίνεται πως είναι κάτι παρόμοιο με τη φιλία): αυτήν επιθυμούν κατά κύριο λόγο, και κοιτάζουν κατά κύριο λόγο να διώξουν από την πόλη τη διχόνοια, που τι άλλο είναι παρά μίσος και έχθρα;» (1155a 1, 23-28).
 
Από αυτή την άποψη, θα έλεγε κανείς ότι η πόλη που όλοι οι πολίτες είναι φίλοι μεταξύ τους θα ήταν η πλέον ιδανική, αφού θα εκπλήρωνε την ύψιστη ομόνοια. Μια τέτοια πόλη δε θα χρειαζότανε δικαιοσύνη, καθώς, από θέση αρχής, η αδικία θα είχε εξαλειφθεί. Η ονειρική εκδοχή της αδιαπραγμάτευτης καθολικής φιλίας δεν είναι παρά η πληρέστερη ευτυχία και σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο. Φυσικά, κάτι τέτοιο δε φαίνεται ρεαλιστικό να συμβεί. Η πόλη αυτή θα παραμείνει μια ευσεβής ουτοπία.

Διερευνώντας την έννοια της φιλίας ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι οι λόγοι που γεννούν τη φιλία στους ανθρώπους είναι τρεις: «δεν φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά μόνο αυτό που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και κάτι τέτοιο φαίνεται πως είναι το αγαθό, το ευχάριστο και το χρήσιμο» (1155b 2, 21-23).
 
Κατ’ επέκταση, τρία είναι και τα είδη της φιλίας που θα προκύψουν ανάλογα με τα κίνητρα που έχει κανείς: «Τρία, επομένως, είδη φιλίας υπάρχουν, ακριβώς όσα είναι και τα πράγματα που είναι άξια να αγαπηθούν. Πραγματικά, στην καθεμιά από τις τρεις αυτές περιπτώσεις υπάρχει φανερή αμοιβαία αγάπη, και αυτοί που αγαπούν ο ένας τον άλλον θέλουν ο ένας το καλό του άλλου για το λόγο ακριβώς που ο ένας αγαπάει τον άλλον» (1156a 3, 8-11).
 
Από τη στιγμή που τα κίνητρα της φιλίας είναι το χρήσιμο δημιουργείται ένα είδος φιλίας διαφορετικό από εκείνο που ορίζεται από την ευχαρίστηση, πολύ περισσότερο από το είδος της φιλίας που προκύπτει από το αγαθό. Τα πρώτα δύο είδη φιλίας (της χρησιμότητας και της ευχαρίστησης) παρουσιάζουν ομοιότητες κυρίως ως προς το εύθραυστο της διάρκειάς τους, ακριβώς επειδή η αγάπη που τις υποκινεί κρίνεται επίσης ασταθής: «Αυτοί λοιπόν που αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για τη χρησιμότητα, δεν αγαπούν τον άλλον καθεαυτόν, αλλά για το αγαθό που μπορεί να πάρουν από αυτόν. Το ίδιο και στην περίπτωση που οι άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης· πραγματικά, οι άνθρωποι αγαπούν τους χαριτολόγους όχι για το χαρακτήρα τους, αλλά γιατί τους είναι ευχάριστοι» (1156a 3, 12-17).
 
Ασφαλώς, πρόκειται για φιλίες κατώτερης ποιότητας. Πρόκειται για σχέσεις που η βάση τους είναι συμφεροντολογική. Μοιραία διαρκούν όσο διαρκεί και το συμφέρον που τις στηρίζει. Στην ουσία δεν είναι φιλίες, αλλά εφήμερες σχέσεις, άκρως επιφανειακές, που έχουν να κάνουν με την εξυπηρέτηση κάποιας ανάγκης, που εκ των προτέρων έχει ημερομηνία λήξης. Κι όσο πιο μεγάλο είναι το συμφέρον, τόσο περισσότερο εκφυλίζεται και η έννοια της φιλίας.
 
Οι άνθρωποι που παρουσιάζονται ως φίλοι μόνο και μόνο για να αναρριχηθούν επαγγελματικά ή για να εξασφαλίσουν οικονομικά οφέλη όχι μόνο δεν εκπληρώνουν τις προϋποθέσεις της φιλίας, αλλά ως ένα βαθμό μπορούν να κριθούν κι επικίνδυνοι. Αν αλλάξει ο άνεμος των συμφερόντων ενδέχεται να γίνουν πρόθυμοι ακόμη και να στραφούν ενάντια στους πρώην «φίλους» τους. Η φιλία δεν έχει καμία σχέση με τέτοιους ανθρώπους.

Ο Αριστοτέλης είναι σαφής: «Αυτές λοιπόν οι φιλίες είναι φιλίες για ένα λόγο συμπτωματικό, αφού το πρόσωπο που αγαπιέται δεν αγαπιέται επειδή είναι αυτό που είναι, αλλά επειδή εξασφαλίζει σ’ αυτόν που το αγαπάει κάποιο αγαθό ή κάποια ευχαρίστηση. Ε, αυτού του είδους οι φιλίες διαλύονται εύκολα, αν τα δύο μέρη δεν παραμένουν αυτό που ήταν· πραγματικά, αν ο ένας δεν είναι πια ευχάριστος ή χρήσιμος στον άλλον, ο άλλος παύει να τον αγαπάει. Το χρήσιμο όμως δε μένει σταθερά το ίδιο, αλλά συνεχώς αλλάζει. Αν λοιπόν λείψει ο λόγος για τον οποίο τα δύο αυτά άτομα ήταν φίλοι, διαλύεται και η φιλία, αφού η φιλία τους είχε δημιουργηθεί μόνο για το συγκεκριμένο λόγο» (1156a 3, 19-27).
 
Αυτός είναι και ο λόγος που οι νεανικές φιλίες είναι συνήθως ασταθείς: «η φιλία των νέων ανθρώπων θεωρείται ότι έχει για στόχο της την ευχαρίστηση· γιατί αυτοί ζουν κάτω από την επήρεια και την καθοδήγηση του πάθους, και αυτό που κατά κύριο λόγο επιδιώκουν είναι η ευχαρίστηση και ό,τι είναι παρόν. Καθώς όμως προχωρεί η ηλικία, αλλάζουν και τα πράγματα που τους είναι ευχάριστα. Αυτός είναι και ο λόγος που οι νέοι άνθρωποι γίνονται γρήγορα φίλοι και γρήγορα, πάλι, παύουν να είναι φίλοι: η φιλία τους αλλάζει καθώς αλλάζει αυτό που τους είναι ευχάριστο, και αυτού του είδους η ευχαρίστηση αλλάζει γρήγορα» (1156a 3, 36-40 και 1156b 3, 1).
 
Οι νέοι παρουσιάζουν αστάθεια στην επιλογή φίλων όχι επειδή είναι συμφεροντολόγοι ή επειδή στερούνται αρετής, αλλά επειδή δεν έχουν ακόμη διαμορφώσει με πληρότητα το χαρακτήρα τους. Το ευμετάβλητο της προσωπικότητάς τους καθορίζει και το ευμετάβλητο των επιλογών τους. Η επιλογή των ανθρώπων που θα συναναστρέφεται κανείς δεν αποτελεί εξαίρεση.
 
Τα κοινά ενδιαφέροντα δημιουργούν φιλίες και η εγκατάλειψή τους οδηγεί στην απομάκρυνση. Η νεότητα είναι αλληλένδετη με τον πειραματισμό. Άλλος δρόμος για την αυτογνωσία δεν υπάρχει. Μέχρι τότε όλα κρίνονται παροδικά. Οι φιλίες που μένουν από τη νεανική ηλικία είναι η συνισταμένη των ανθρώπων που εν τέλει έχουν ακολουθήσει την ίδια διαδρομή. Γι’ αυτό κι επέζησαν. Αν η διαδρομή δεν ήταν ίδια θα είχαν σβήσει. Και οι φιλίες αυτού του είδους είναι οι πιο δυνατές.
 
Για τον Αριστοτέλη η γνήσια φιλία αφορά μόνο τους ενάρετους ανθρώπους που αντιλαμβάνονται με κοινό τρόπο την αρετή: «Τέλεια είναι η φιλία αυτών που είναι αγαθοί και όμοιοι στην αρετή· γιατί οι άνθρωποι αυτοί θέλουν με τον ίδιο τρόπο ο ένας το καλό του άλλου, και μόνο για το λόγο ότι είναι άνθρωποι αγαθοί, και αγαθοί καθεαυτούς. Οι άνθρωποι όμως που θέλουν το καλό των φίλων τους για χάρη των φίλων τους είναι οι γνησιότεροι φίλοι: ο λόγος είναι ότι αυτό το κάνουν επειδή αυτή είναι η φύση τους και όχι για έναν συμπτωματικό λόγο. Διαρκεί λοιπόν η φιλία αυτών των ανθρώπων για όσο διάστημα αυτοί είναι αγαθοί – και η αρετή είναι κάτι το μόνιμο» (1156b 3, 8-14).
 
Σε τελική ανάλυση, η φιλία είναι υπόθεση της αρετής, αφού μόνο ο ενάρετος είναι σε θέση να εκπληρώσει τους όρους της. Με δεδομένο ότι η φιλία ως πραγμάτωση της γνήσιας συντροφικότητας είναι η υπέρτατη μορφή κοινωνικοποίησης που (εκ φύσεως) ολοκληρώνει τον άνθρωπο οδηγώντας στην ευτυχία, γίνεται φανερό ότι μόνο ο ενάρετος έχει τη δυνατότητα να γίνει ευτυχισμένος. Από την άλλη, η κρίση της φιλίας σε μια πόλη που τα πάντα τα σκεπάζει η ιδιοτέλεια, δεν είναι τίποτε άλλο από την κρίση της αρετής που εμποδίζει τους πολίτες να έρθουν σε ουσιαστική επαφή. Κι αυτή είναι η επισφράγιση της δυστυχίας.

Η φιλία των ενάρετων ανθρώπων είναι η τελειότερη εκδοχή συναναστροφής και βέβαια αποτελεί το ανώτερο είδος φιλίας όχι μόνο γιατί ορίζεται από τις συνθήκες της αρετής και της εκτίμησης προς τον άλλο, αλλά γιατί εκπληρώνει επίσης και την ευχαρίστηση και τη χρησιμότητα, που αφορούν τα άλλα δύο είδη: «Η φιλία που γίνεται για χάρη της ευχαρίστησης έχει μια ομοιότητα με αυτή τη φιλία, δεδομένου ότι οι αγαθοί άνθρωποι είναι και ευχάριστοι ο ένας στον άλλον. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της φιλίας που συνάπτεται για το όφελος, δεδομένου ότι οι αγαθοί άνθρωποι είναι και χρήσιμοι ο ένας στον άλλον» (1157a 4, 1-3).
 
Κι όχι μόνο αυτό: «Μόνο των αγαθών ανθρώπων η φιλία υπερνικάει τις διαβολές· γιατί για κανέναν δεν είναι εύκολο να ακούσει και να δεχτεί κακολογίες ενσχέσει με ένα άτομο που ο ίδιος το δοκίμασε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μεταξύ αυτών των ανθρώπων υπάρχει, επίσης, εμπιστοσύνη, καθώς και η βεβαιότητα ότι ποτέ ο ένας δε θα αδικούσε τον άλλον – και όσα άλλα απαιτούνται σε μια πραγματική φιλία. Στα άλλα όμως είδη φιλίας τίποτε δεν εμποδίζει να γίνονται αυτού του είδους τα άσχημα πράγματα» (1157a 4, 23-28).
 
Βέβαια, μια τέτοια ολοκληρωμένη φιλία δεν είναι κάτι το εύκολο κι ούτε οικοδομείται από τη μια στιγμή στην άλλη: «Αυτού του είδους οι φιλίες είναι φυσικά σπάνιες· ο λόγος είναι ότι αυτού του είδους άνθρωποι υπάρχουν μόνο λίγοι. Έπειτα αυτού του είδους η φιλία χρειάζεται χρόνο και κλίμα αμοιβαίας οικειότητας: όπως λέει και η παροιμία, οι άνθρωποι δεν είναι δυνατό να γνωρίσουν καλά ο ένας τον άλλον, αν δε φάνε πρώτα μαζί “ψωμί κι αλάτι”· ούτε είναι δυνατό να αποδεχτεί ο ένας τον άλλον και να γίνουν φίλοι, αν πρώτα δε θεωρηθεί ο ένας από τον άλλο άξιος αγάπης και αν ο ένας δεν κερδίσει την εμπιστοσύνη του άλλου: αυτοί που δείχνουν γρήγορα ο ένας στον άλλον τα σημάδια της φιλίας θέλουν, βέβαια, να είναι φίλοι, δεν είναι όμως, αν δεν είναι άξιοι να αγαπηθούν και αν το πράγμα δεν τους είναι γνωστό· η θέληση για φιλία μπορεί να γεννηθεί γρήγορα, η φιλία όμως όχι» (1156b 3,28-37).
 
Από τη στιγμή που το ανώτερο είδος φιλίας αφορά τους ανώτερους ανθρώπους, το πράγμα μπορεί να διαβαστεί κι αντίστροφα: η ποιότητα των φιλικών σχέσεων που συνάπτει κάποιος δεν είναι άλλο από το καθρέφτισμα της δικής του ποιότητας. Ο Αριστοτέλης συνοψίζει: «Για την ευχαρίστηση λοιπόν και για το όφελος μπορούν να είναι φίλοι ο ένας του άλλου α) ακόμη και κατώτερης ποιότητας άνθρωποι, β) καλοί άνθρωποι με κατώτερης ποιότητας ανθρώπους, και γ) άνθρωποι που δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο με οποιουδήποτε χαρακτήρα ανθρώπου, ενώ είναι φανερό ότι οι αγαθοί άνθρωποι γίνονται φίλοι μόνο για χάρη του ίδιου του εαυτού τους· γιατί οι κακοί δε χαίρονται ο ένας τον άλλον, αν δεν υπάρχει και κάποιο όφελος από τη σχέση τους» (1157a 4, 18-22).
 
Κι αν πρέπει να διατυπωθεί κι αλλιώς, ο Αριστοτέλης θα προσθέσει: «Με τη φιλία λοιπόν να διαιρείται σε αυτά τα είδη, τα κατώτερης ποιότητας άτομα θα γίνουν φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης ή για το όφελος –όντας ίδιοι μεταξύ τους από αυτή την άποψη–, ενώ οι αγαθοί άνθρωποι θα γίνουν φίλοι γιατί είναι αυτό που είναι, δηλαδή αγαθοί» (1157b 4, 1-4).
 
Στο ζήτημα του κατά πόσο τα δύο κατώτερα είδη φιλίας, που αφορούν την ευχαρίστηση και το όφελος, είναι σωστό να ονομάζονται φιλίες ή αν δεν πρέπει καν να έχουν αυτό το όνομα, ο Αριστοτέλης φαίνεται να ακολουθεί την άποψη των περισσότερων: «Δεδομένου, ότι οι άνθρωποι ονομάζουν φίλους αυτούς που έχουν ως κίνητρό τους το όφελος (παράδειγμα οι πόλεις: οι συμμαχίες, κατά την κοινή αντίληψη, συνάπτονται μεταξύ των πόλεων για λόγους συμφέροντος), καθώς και αυτούς που αγαπούν ο ένας τον άλλον για την ευχαρίστηση (παράδειγμα τα παιδιά), ίσως θα πρέπει να ονομάζουμε κι εμείς αυτού του είδους τις σχέσεις φιλίες, και να λέμε ότι υπάρχουν περισσότερα είδη φιλίας» (1157a 4, 28-34).
 
Εξάλλου, το ζήτημα δεν έχει να κάνει με την ονομασία, αλλά με την πρακτική. Και η φιλία δεν είναι θέμα ονόματος αλλά βιώματος. Τελικά, τα πάντα έχουν να κάνουν με την αρετή. Ο ενάρετος άνθρωπος που έχει επίγνωση της μεσότητας και την ακολουθεί γνωρίζοντας σε βάθος τον εαυτό του είναι ο κάτοχος της ψυχικής ισορροπίας που θα καθορίσει και τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους. Ο ψυχικά υγιής άνθρωπος θα συνάψει και υγιείς σχέσεις. Και τότε θα απολαύσει την ύψιστη ευτυχία του αληθινού φίλου.
 
Αριστοτέλης: Ηθικά Νικομάχεια

Από τον Αριστοτέλη στο Νεύτωνα

Προλεγόμενα
 
O Αριστοτέλης υπήρξε φιλόσοφος και μάλιστα από τους μεγαλύτερους όλων των εποχών. O Νεύτωνας υπήρξε φυσικός και μαθηματικός και μάλιστα ο θεμελιωτής της Φυσικής. Έχει λοιπόν νόημα το ερώτημα: «Από τον Αριστοτέλη στο Νεύτωνα»; Νομιμοποιείται, άραγε, μια τέτοια διατύπωση; H απάντηση είναι θετική. Διότι προ του Νεύτωνα (ή έστω του Γαλιλαίου ) ναι μεν δεν υπήρχε η Φυσική ως ανεξάρτητος κλάδος της επιστήμης, όπως είναι σήμερα, υπήρχε όμως ως Φιλοσοφία της φύσης. Δηλαδή η Φυσική ήταν κλάδος της Φιλοσοφίας, όπως άλλωστε και άλλες επιστήμες.
 
H Φιλοσοφία της φύσης μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί την προϊστορία της Φυσικής. O Αριστοτέλης, μεταξύ των άλλων, ασχολήθηκε και με τη Φιλοσοφία της φύσης και μάλιστα το φιλοσοφικό του σύστημα κυριάρχησε επί είκοσι περίπου αιώνες, μέχρι την Αναγέννηση. Με την εκρηκτική ανάπτυξη των φυσικών επιστημών άρχισαν η μια μετά την άλλη να αποσπώνται από τη Φιλοσοφία, οπότε κάποια στιγμή τέθηκε και το ερώτημα κατά πόσο έχει νόημα η ύπαρξη της ως ανεξάρτητης πλέον επιστήμης.
 
Για πρώτη φορά το ανθρώπινο πνεύμα φιλοσόφησε στην Ελλάδα και το πρώτο θέμα με το οποίο ασχολήθηκε ήταν η φύση και η προέλευση της. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με τη Φιλοσοφία της φύσης και επιχείρησαν με βάση τη λογική να βρουν την αιτία της, μακριά από τους διάφορους μύθους που ίσχυαν μέχρι τότε και πίστευαν οι διάφοροι λαοί της Ανατολής. H σκέψη τους σήμερα, βέβαια, μοιάζει απλοϊκή, όμως αποτελεί την πρώτη απόπειρα λογικής ερμηνείας του κόσμου.
      
H κυριαρχία του Αριστοτέλη
 
Μετά από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους τρία είναι τα κύρια συστήματα της Φιλοσοφίας για τη φύση που διαμορφώθηκαν στην Αρχαία Ελλάδα και επηρέασαν και επηρεάζουν την ανθρώπινη σκέψη: α) Του Δημόκριτου (460-360 π.Χ.). β) Του Πλάτωνα (427-347 π. Χ). γ) Του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.).
 
Από τους τρεις αυτούς φιλοσόφους ο πρώτος θα αγνοηθεί μέχρι περίπου την Αναγέννηση. Οι άλλοι δύο θα επηρεάσουν βαθύτατα τη δυτική σκέψη.
 
O Πλάτωνας, «ο μέγιστος των φιλοσόφων», θα επηρεάσει τη Φιλοσοφία και τη Θεολογία ενός από τους μεγαλύτερους πατέρες της Δυτικής Εκκλησίας, του Ιερού Αυγουστίνου, και μέσω αυτού όλου του τάγματος των Φραγκισκανών μοναχών. Αυτοί αποτελούν το πλατωνικό ρεύμα μέσα στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας και της Δυτικής σκέψης ευρύτερα. O πλατωνικός, ακριβέστερα ο νεοπλατωνικός, Αυγουστίνος έζησε τον 4ο και 5ο αιώνα (354-430 π.Χ.) και λίγο μετά από την εποχή του το Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος θα καταρρεύσει. Θα πέσει στα χέρια των βαρβάρων και «θα περάσουν αιώνες ώσπου να σταθεροποιηθεί ένα πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς στη βαρβαροκρατούμενη Δύση ή ώσπου οι βάρβαροι να μάθουν λατινικά και να γίνουν χριστιανοί».
 
Με τον Κάρολο τον Μέγα (768-814 μ.Χ.) θα αρχίσει πάλι σιγά-σιγά να ανθίζει η πνευματική ζωή. Τον 12ο αιώνα θα μεταφραστούν τα «Φυσικά» και τα «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη από τα αραβικά στα λατινικά. O μέγας συστηματικός του δυτικού Μεσαίωνα Ιταλός Δομινικανός μοναχός Θωμάς ο Ακινάτης (1225-1274 μΧ.) θα υιοθετήσει κατά βάση την Αριστοτέλεια Φιλοσοφία και ολόκληρο το τάγμα των Δομινικανών μοναχών θα ακολουθήσει το ρεύμα αυτό.
 
Έχουμε, λοιπόν, στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας το πρώτο ρεύμα, των Φραγκισκανών μοναχών, που είναι πλατωνικό, και το δεύτερο ρεύμα, των Δομινικανών, που είναι αριστοτελικό. Από την εποχή του Θωμά του Ακινάτη κυριαρχεί στη Δύση η Φιλοσοφία της φύσης του μεγάλου Σταγειρίτη φιλοσόφου. Μάλιστα αυτοί που επιμένουν και στην καταδίκη του Γαλιλαίου είναι οι Δομινικανοί μοναχοί, οι οποίοι υποστηρίζουν την αριστοτέλεια γεωκεντρική αντίληψη του Σύμπαντος.
 
Τον Αριστοτέλη και τη Φιλοσοφία του διδασκόταν ο νεαρός Ισαάκ Νεύτων στο Trinity College (Κολέγιο της Αγίας Τριάδας) του Κέμπριτζ και ουσιαστικά αυτή θα ανατρέψει με το έργο του. Αξίζει λοιπόν να δούμε τις κεντρικές ιδέες της Φυσικής του Αριστοτέλη.
      
Το κοσμοείδωλο του μεγάλου Σταγειρίτη
 
O Αριστοτέλης υπήρξε, κατά τον αείμνηστο ακαδημαϊκό και φιλόσοφο I. N. Θεοδωρακόπουλο, «ο μεγαλύτερος συστηματικός νους του κόσμου». Φιλοσόφησε επί παντός του επιστητού. Από τη Φυσική μέχρι τη Λογική, την Ηθική και την Πολιτική. Διασώθηκαν μόνο 169 από τις πραγματείες του Αριστοτέλη. Τις αντιλήψεις του για τη Φυσική τις βρίσκουμε στα έργα του: α) Φυσική ακρόασις (Τα Φυσικά), β) Μετά τα Φυσικά, γ) Περί ουρανού, δ) Μετεωρολογικά, ε) Προβλήματα μηχανικής, στ) Περί γεννήσεως και φθοράς και ζ) Μηχανικά.
 
Οι κεντρικές ιδέες της Φιλοσοφίας της φύσεως του Αριστοτέλη μπορούν να συνοψισθούν στα παρακάτω:
 
α) Το Σύμπαν είναι γεωκεντρικό, πεπερασμένο χωρικά και άπειρο χρονικά (δηλαδή αδημιούργητο). Το κέντρο του Σύμπαντος είναι η ακίνητη Γη. H Σελήνη, οι πλανήτες, ο Ήλιος και οι απλανείς αστέρες βρίσκονται σε ομόκεντρες σφαίρες, οι οποίες περιστρέφονται γύρω από τη Γη. H εξώτατη σφαίρα με τους απλανείς αποτελεί το όριο του Σύμπαντος. Ό,τι υπάρχει μέσα σε αυτή τη σφαίρα αποτελεί το Σύμπαν. Έξω από αυτή τη σφαίρα δεν υπάρχει τίποτε, ούτε κενό ούτε τόπος. Το κενό είναι ανύπαρκτο. H αντίληψη αυτή του Αριστοτέλη δικαιώνεται από τη Σύγχρονη Φυσική, η οποία θεωρεί ότι τα πεδία έχουν οντολογική υπόσταση. Δεν είναι δηλαδή αφηρημένες μαθηματικές συλλήψεις.
 
O Αριστοτέλης εγκαταλείπει τις απόψεις του δασκάλου του Πλάτωνα για την ύπαρξη του κόσμου των ιδεών, που ως γνωστόν έχει οντολογική υπόσταση. Τα λογικά, επιστημονικά και φιλοσοφικά έργα του Αριστοτέλη (αριστερά) σχημάτιζαν τον πυρήνα του προγράμματος σπουδών των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων του Μεσαίωνα. Τα έργα του «Τα Φυσικά» (σε οκτώ βιβλία), «Περί ουρανού», «Μετεωρολογικά» (σε τέσσερα βιβλία) και το «Περί γεννήσεως και φθοράς», όπως αυτά περί Λογικής, ήταν θεμελιώδη για τους σπουδαστές των ελευθερίων τεχνών, δηλαδή αυτών που σπούδαζαν Λογική και Επιστήμη.
 
Δεν είναι δηλαδή οι ιδέες που έχουμε στο νου μας. Δέχεται, όμως, ο Αριστοτέλης ότι υπάρχει στον άνθρωπο η άυλη ψυχή και ο Θεός, ο οποίος όμως δεν είναι ο δημιουργός της αρχικής ύλης του Σύμπαντος. Με δεδομένη και προϋπάρχουσα την αρχική ύλη, ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο (κόσμος = κόσμημα).
 
β) O Αριστοτέλης βλέπει το Σύμπαν σαν έναν οργανισμό, στον οποίο υπάρχει σκοπιμότητα, όπως και στους έμβιους οργανισμούς. Δεν υπάρχει αιτιοκρατία στον κόσμο του Αριστοτέλη, ούτε τύχη.
 
Στον αντίποδα βρίσκεται το Σύμπαν του Δημόκριτου, το οποίο είναι μία μηχανή που υπακούει αυστηρά στους νόμους της αιτιότητας. Στο Σύμπαν του Δημόκριτου δεν υπάρχει περιθώριο για τύχη ή σκοπιμότητα, είναι άπειρο και χωρικά και χρονικά και κατά συνέπεια αδημιούργητο. Με το Γαλιλαίο και το Νεύτωνα θα επιβληθεί στην επιστήμη το μηχανιστικό αυτό μοντέλο του Δημόκριτου.
 
γ) Κατά τον Αριστοτέλη η ύλη είναι συνεχής, σε αντίθεση με την ατομική θεωρία του Δημόκριτου. Τα υλικά από τα οποία αποτελούνται όλα τα σώματα είναι η γη, ο αέρας, το νερό και το πυρ. O Αριστοτέλης διατηρεί εδώ τις απόψεις του δασκάλου του Πλάτωνα.
 
δ) H κίνηση είναι θεμελιώδης ιδιότητα της ύλης. O Αριστοτέλης υποστήριζε ότι «για να κινηθεί ένα σώμα, πρέπει να δρα σε αυτό δύναμη» και συνδέει τη δύναμη με την ταχύτητα. Κάτι που αρνείται ο Γαλιλαίος και ο Νεύτωνας. O τελευταίος θα συνδέσει τη δύναμη με την επιτάχυνση.
 
O Αριστοτέλης δέχεται την αρχή της αδράνειας για να την αρνηθεί μετά, γιατί δεν πιστεύει ότι υπάρχει κενός χώρος. Γράφει: «Ένα σώμα στο κενό θα ηρεμεί ή θα κινείται ευθύγραμμα και ομαλά, γιατί το κενό δεν συνεπάγεται καμία διαφορά η οποία θα καθόριζε κάποια κατεύθυνση για την κίνηση» (Τα Φυσικά 213b, 215a). Επειδή όμως, κατά τον Αριστοτέλη πάντα, δεν υπάρχει κενό, δεν ισχύει η αρχή της αδράνειας. O Γαλιλαίος δε δέχεται την ύπαρξη του κενού άρα και την αρχή της αδράνειας.
 
             ε) Τα φαινόμενα κατά τον Αριστοτέλη δεν μπορούν να περιγραφούν ποσοτικά. Δεν μπορούν να περιγραφούν με μαθηματικές σχέσεις. Αυτό βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τη Φιλοσοφία του Πλάτωνα. Κατά τον Πλάτωνα, για να εξηγήσουμε τα φαινόμενα δεν πρέπει να τα περιγράφουμε απλώς, αλλά να τα ανάγουμε σε αριθμητικές σχέσεις.
 
Το «σώζειν τα φαινόμενα», δηλαδή η ερμηνεία των φαινομένων, πρέπει να αναχθεί σε ποσοτικές σχέσεις. Αυτό που κάνει δηλαδή η Φυσική από την εποχή του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα. Αυτό αποτελεί και το θρίαμβο του Πλάτωνα.
 
στ) O χρόνος στον Αριστοτέλη συνδέεται με την κίνηση. O χρόνος είναι μέτρο της κίνησης και δεν νοείται χωρίς αυτόν. Ενώ όμως οι κινήσεις είναι διαφορετικές, ο χρόνος είναι πάντα ο ίδιος. Έτσι, τελικώς, ο χρόνος κυλά ανεξάρτητα από τις κινήσεις των σωμάτων.
   
O Αριστοτέλης είχε καθιερωθεί τόσο πολύ στη συνείδηση των επιστημόνων και διανοούμενων των μεσαιωνικών χρόνων, ώστε από ένα σημείο και πέρα αποτελούσε ανασχετικό παράγοντα για την πρόοδο της επιστήμης. «Αυτός έφα» έλεγαν οι Αρχαίοι Έλληνες, το ίδιο επαναλάμβαναν αργότερα οι Ευρωπαίοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Γαλιλαίος ντρεπόταν (!) να πει ότι η Γη γυρίζει, παρ’ ότι είχε αδιάσειστα επιστημονικά επιχειρήματα γι’ αυτό. Δεν υπήρχε λόγος για έρευνα και μελέτη της φύσης. Όλα τα είχε πει ο Αριστοτέλης! Αυτός είναι, κατά τη γνώμη μας, και ο δεύτερος βασικός λόγος της μη προόδου των φυσικών επιστημών κατά το Μεσαίωνα. O κύριος βέβαια λόγος παραμένει ότι στο μεγαλύτερο μέρος της η Δύση ήταν υπό την κατοχή των βαρβάρων.
 
H Φιλοσοφία του Αριστοτέλη έγινε τόσο αποδεκτή για δύο λόγους.

– Πρώτο, γιατί στηρίζεται και συμφωνεί με την άμεση εμπειρία μας, δηλαδή την εποπτεία.
– Δεύτερο, γιατί είναι συμβατή με τη χριστιανική Αποκάλυψη, η οποία είχε κυριαρχήσει στο γνωστό τότε κόσμο.
 
Οι απόψεις του Αριστοτέλη πόρρω απέχουν από τις λαϊκές δοξασίες της εποχής του, περί δωδεκαθέου. Κατηγορήθηκε μάλιστα για αθεΐα και κατέφυγε στη Χαλκίδα, τη γενέτειρα της μητέρας του, όπου πέθανε το 322 π,Χ.
 
Οι πρόδρομοι του Νεύτωνα
 
Απ’ όσα έχουμε αναφέρει για τη Φυσική Φιλοσοφία του Αριστοτέλη ο καθένας αντιλαμβάνεται πόσο απέχει από τη Νευτώνεια Φυσική. O Νεύτωνας όμως δεν ξεκίνησε από το μηδέν για να ανατρέψει τη Φυσική του Αριστοτέλη. Υπήρξαν πρόδρομοι οι οποίοι του άνοιξαν το δρόμο. Ενώ στο Κολέγιο της Αγίας Τριάδας ο Νεύτωνας διδασκόταν τον Αριστοτέλη, ο ίδιος κατέφευγε σε «εξωσχολικούς» φιλοσόφους και επιστήμονες για να απαντήσει στα επιστημονικά ερωτήματα που έθετε το ανήσυχο πνεύμα του.
 
Οι σημαντικότεροι απ’ αυτούς ήταν:
 
α) O Γάλλος κληρικός και φιλόσοφος Γκασεντί (1591 – 1655), ο οποίος επανέφερε στο προσκήνιο την ξεχασμένη ατομική θεωρία του Δημόκριτου και την οποία υιοθέτησε ο Νεύτωνας.
β) O Γάλλος μαθηματικός και φιλόσοφος Καρτέσιος (1596 – 1630), η Φιλοσοφία του οποίου επηρέασε αποφασιστικά τη σκέψη του Νεύτωνα. O Καρτέσιος μάλιστα διετύπωσε τρεις φυσικούς νόμους. O ένας απ’ αυτούς είναι ο νόμος της αδράνειας, τον οποίο, όμως, είχε διατυπώσει ο Γαλιλαίος επτά χρόνια νωρίτερα.
γ) O βαθύτατα θρησκευόμενος Πολωνός αστρονόμος και κληρικός Κέπλερ , (1571 -1630), ο οποίος όχι απλά είχε αποδεχτεί το ηλιοκεντρικό σύστημα, αλλά διετύπωσε τους νόμους κίνησης των πλανητών, αξιοποιώντας τις εικοσάχρονες παρατηρήσεις του δασκάλου του Τύχο Μπράχε.
δ) O Ιταλός φυσικός και μαθηματικός Γαλιλαίος (1564 – 1642). Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Νεύτωνας γεννιέται το 1642, τη χρονιά που πεθαίνει ο Γαλιλαίος, για να συνεχίσει φαίνεται το έργο του. Πράγματι αποδείχτηκε άριστος συνεχιστής του.
 
O Γαλιλαίος εισάγει πρώτος κατά τους νεότερους χρόνους τις ποσοτικές σχέσεις και το πείραμα στην περιγραφή των φυσικών φαινομένων.
     
O Γαλιλαίος έκανε τα εξής αξιοσημείωτα:
 
1. Εισάγει στη Φυσική το πείραμα. Μέχρι τότε χρησιμοποιείτο μόνο η παρατήρηση και ο στοχασμός. Θα ήταν άδικο όμως να μην αναφέρουμε εδώ ως πρώτο διδάξαντα τον Αρχιμήδη (287 – 212 π.Χ.), ο οποίος θεωρείται από πολλούς «ο μεγαλύτερος μαθηματικός όλων των εποχών».
 
2. Εισάγει την παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων μέσω του τηλεσκοπίου. Μέχρι τότε οι παρατηρήσεις γίνονταν «δια γυμνού οφθαλμού». Διαπιστώνει ότι η Σελήνη, το μέχρι τότε ρομαντικό φανάρι του ουρανού που ενέπνεε ποιητές και καλλιτέχνες, είναι κάτι πολύ πεζό. Δηλαδή αποτελείται από έρημες οροσειρές και κρατήρες. Έτσι, το φεγγάρι πλέον δεν είναι κάτι διαφορετικό από τη Γη μας. Είναι ένα κομμάτι γης! Και γιατί όχι και τα άλλα αστέρια του ουρανού. H φύση λοιπόν δεν περιορίζεται μόνο στη Γη μας. Φύση αποτελούν και η Σελήνη και τα αστέρια. O Γαλιλαίος δηλαδή «ενοποίησε τη φύση». Λίγα χρόνια αργότερα, βλέποντας ο Νεύτωνας να πέφτει ένα μήλο από τη μηλιά, διετύπωσε το νόμο της παγκόσμιας έλξης! Θα ήταν δυνατόν να γίνει αυτό αν δεν είχε «ενοποιήσει τη φύση» ο Γαλιλαίος; Τι είναι η Σελήνη, θα σκέφτηκε ο Νεύτωνας. Ένα μεγάλο μήλο είναι κι αυτή, και όπως η Γη έλκει το μήλο θα έλκει και τη Σελήνη.
 
3. Διατυπώνει το νόμο της αδράνειας. Δηλαδή ανατρέπει την τόσο προφανή μέχρι τότε (και όχι μόνο) αντίληψη του Αριστοτέλη, ότι για να κινείται ένα σώμα πρέπει να ασκείται σ’ αυτό δύναμη. Αποσυνδέει δηλαδή τη δύναμη από την ταχύτητα και τη συνδέει με την επιτάχυνση. Τη θέση αυτή υιοθετεί και ο Νεύτωνας.
 
4. Τέλος, εισάγει τις ποσοτικές σχέσεις στην περιγραφή των φυσικών φαινομένων, κάτι το οποίο αρνιόταν ο Αριστοτέλης. Την ίδια εποχή με το Γαλιλαίο, ο Κέπλερ διατυπώνει μαθηματικές – ποσοτικές σχέσεις για την κίνηση των πλανητών.
 
Η συνεισφορά του Γαλιλαίου υπήρξε τόσο σημαντική, ώστε πολλοί θεωρούν αυτόν ως θεμελιωτή της Φυσικής. H άποψη μας είναι ότι ο Γαλιλαίος υπήρξε μέγας πειραματικός φυσικός, όπως και ο Faraday στον Ηλεκτρισμό, δύο αιώνες αργότερα. Δεν είχε όμως το βάθος της σκέψης του Νεύτωνα. O Γαλιλαίος προσέφερε θεμέλιους λίθους (όχι τους θεμέλιους λίθους) για να θεμελιώσει τη Φυσική ο Νεύτωνας.
 
Βιογραφικά στοιχεία του Νεύτωνα
 
O Νεύτωνας γεννήθηκε κοντά στο χωριό Colsterworth του Lincolnshire.
Το διάστημα 1661-65 φοιτά στο κολέγιο της Αγίας Τριάδας του Καίμπριτζ.
Το 1665 ή 1666, όταν ήταν 23 ετών, συλλαμβάνει την ιδέα της παγκόσμιας έλξης βλέποντας ένα μήλο να πέφτει από μια μηλιά.
Το1667 (25 ετών) γίνεται Εταίρος του Κολεγίου της Αγίας Τριάδας.
Το 1672 (30 ετών) γίνεται μέλος της Βασιλικής Εταιρείας (Royal Society) του Λονδίνου. Την ίδια χρονιά ανακοινώνει σ’ αυτήν την πραγματεία του «Νέα θεωρία περί φωτός και χρωμάτων».
Το 1686 (44 ετών) παρουσίασε στη Βασιλική Εταιρεία την εργασία του «Μαθηματικές αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας», τον επιστημονικό ογκόλιθο με τον οποίο θεμελιώνει την Κλασική Φυσική.
Από το 1703 έως το 1727, δηλαδή μέχρι το θάνατο του, επί 24 συναπτά έτη, διετέλεσε πρόεδρος της Βασιλικής Εταιρείας.
Τα τελευταία (ίσως και 20) χρόνια της ζωής του (πέθανε στα 85) δεν ασχολήθηκε με την επιστήμη, αλλά με τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Ιδιαίτερα τον απασχόλησαν οι προφητείες του Δανιήλ και η Αποκάλυψη. Έγραψε και σχετικό βιβλίο. Υποστήριξε ότι οι προφητείες δεν μπορούν να κατανοηθούν παρά μόνο από τη σκοπιά της Αστρονομίας και των Μαθηματικών.
 
Οι άξονες της Νευτώνειας φυσικής φιλοσοφίας
 
Οι τέσσερις στοχαστές και επιστήμονες Γκασεντί, Καρτέσιος, Κέπλερ και Γαλιλαίος που προαναφέραμε υπήρξαν οι εμπνευστές του Νεύτωνα. O Νεύτωνας βλέπει το Σύμπαν άπειρο χωρικά και χρονικά. O χώρος και ο χρόνος είναι απόλυτες έννοιες και ανεξάρτητες από την ύπαρξη ή μη σωμάτων. O χώρος είναι κενός και μέσα σ’ αυτόν κινούνται τα διάφορα σώματα, τα οποία αποτελούνται από άτομα. Μάλιστα την αντίληψη αυτή του Δημόκριτου ο Νεύτωνας την επέκτεινε και στο φως (σωματιδιακή θεωρία του φωτός).
 
O Νεύτωνας βλέπει το Σύμπαν ως μια τεράστια μηχανή, η οποία υπακούει σε αυστηρή νομοτέλεια. Στο Σύμπαν του Νεύτωνα δεν έχει θέση η σκοπιμότητα του Αριστοτέλη ή η τύχη. Είναι αυστηρά αιτιοκρατικό, δηλαδή Δημοκρίτειο. O Νεύτωνας αποκαθήλωσε το «ιερόν τέρας», την κορυφαία μορφή του ανθρώπινου πνεύματος, τον Αριστοτέλη και έφερε στο προσκήνιο το Δημόκριτο.
 
Θα νόμιζε κανείς με όλα αυτά ότι ο Νεύτωνας είναι υλιστής, επειδή υιοθετεί τη Δημοκρίτειο Φιλοσοφία της φύσης. Άλλωστε και ο Δημόκριτος θεωρείται από ορισμένους ως υλιστής. Και από μία άποψη έχουν δίκιο. Πώς όμως μπορούμε να τον θεωρούμε το Δημόκριτο ως υλιστή τη στιγμή που δέχεται την ύπαρξη ψυχής και θεών, φτιαγμένων έστω από άτομα άλλου είδους απ’ ό,τι τα άλλα όντα;
 
O Νεύτωνας είναι πιστός χριστιανός (έστω ιδιόρρυθμος). Και το παράδοξο είναι ότι αυτός μαζί με τους επίσης πιστούς χριστιανούς, τον Κέπλερ και τον Γαλιλαίο, «αποκαθήλωσαν» τον Αριστοτέλη, ο οποίος θεωρείται από τη Δυτική Εκκλησία ως ο προ Χριστού χριστιανός φιλόσοφος! O Γαλιλαίος καταδικάστηκε (σε κατ’ οίκον περιορισμό) από την Ιερά Εξέταση όχι γιατί αμφισβήτησε το δόγμα της Εκκλησίας αλλά επειδή αμφισβήτησε το δόγμα του Αριστοτέλη! H βιβλική κοσμογονία και κοσμολογία δεν τοποθετείται επί του θέματος της περιφοράς η μη της Γης γύρω από τον Ήλιο.
   
O Ισαάκ Νεύτων θεωρείται από τους μεγαλύτερους επιστήμονες όλων των εποχών. Στο μεγαλειώδες έργο του «Μαθηματικές αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας» (Philoshophia naturalis principia mathematical που εκδόθηκε το 1687, περιέχονται οι ανακαλύψεις του για τους νόμους της κίνησης και της παγκόσμιας έλξης. O Stephen Hawking το χαρακτήρισε ως «το πιο σημαντικό βιβλίο Φυσικής που γράφτηκε ποτέ».
 
H Νευτώνεια Φυσική
 
H Νευτώνεια Μηχανική περιλαμβάνει: α) Τους τρεις θεμελιώδεις νόμους της κίνησης των σωμάτων, β) To νόμο της παγκόσμιας έλξης.
   
H Νευτώνεια Μηχανική μαζί με τον Ηλεκτρομαγνητισμό, όπως τον διατύπωσε στις περίφημες εξισώσεις του ο Maxwell, αποτελούν την Κλασική Φυσική. [To φως κατά το Maxwell έχει κυματικό χαρακτήρα. Έτσι στα πλαίσια του κλασικού οικοδομήματος της Φυσικής, όπως διαμορφώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, δεν έχει θέση η σωματιδιακή θεωρία του φωτός του Νεύτωνα. Ίσχυσε όμως τους δύο προηγούμενους αιώνες και επανήλθε στις αρχές του 20ού.]
 
Οι τρεις νόμοι της κίνησης των σωμάτων, όπως ακριβώς τους διατύπωσε ο Νεύτωνας, έχουν ως εξής:
 
Νόμος I: Κάθε σώμα συνεχίζει στην κατάσταση ηρεμίας ή ομοιόμορφης ευθύγραμμης κίνησης, εφόσον εξωτερικές δυνάμεις δεν το υποχρεώνουν να μεταβάλλει αυτήν τη κατάσταση.

            Νόμος II: H μεταβολή της κίνησης είναι ανάλογη με την επιβαλλόμενη δύναμη και γίνεται κατά την κατεύθυνση της ευθείας στην οποία επιβάλλεται η δύναμη.
 
Νόμος III: Σε κάθε δράση αντιστοιχεί πάντοτε μια αντίθετη και ίση αντίδραση ή οι φυσικές αλληλεπιδράσεις δύο σωμάτων είναι πάντοτε ίσες και κατευθύνονται στα αντίθετα μέρη.
 
Άξιο σχολιασμού είναι το πώς διατυπώνει το δεύτερο νόμο, που είναι συνήθως γνωστός με την υπό μορφή συμβόλων διατύπωση του: F=ma. Στη διατύπωση του δεύτερου νόμου ο Νεύτωνας χρησιμοποιεί την αδόκιμη ή και λανθασμένη έκφραση «μεταβολή της κίνησης» αντί του όρου «επιτάχυνση». Κάτι, βέβαια, που δεν σημαίνει τίποτα. Πολύ περισσότερο δεν σημαίνει «επιτάχυνση». Αυτό οφείλεται στην έλλειψη του κατάλληλου εννοιολογικού εξοπλισμού. Είναι το δράμα των πρωτοπόρων, οι οποίοι δεν έχουν τον τρόπο να εκφράσουν κατά τρόπο ακριβή και κατανοητό τις μεγαλειώδεις συλλήψεις τους. Επίσης, ο Νεύτωνας δεν χρησιμοποιεί πουθενά σύμβολα, διότι είναι ακόμη άγνωστη στη Φυσική η δεύτερη γλώσσα της, δηλαδή αυτή των συμβόλων. Σήμερα είναι αδιανόητη η Φυσική χωρίς αυτά, μια και δεν θα μπορούσαμε να εκφράσουμε τις περίπλοκες πολλές φορές σχέσεις μεταξύ των φυσικών μεγεθών -η τρίτη γλώσσα της Φυσικής είναι αυτή των σχημάτων. Έτσι, αν κάποιος μαθητής μας διατύπωνε σήμερα το δεύτερο νόμο της Μηχανικής όπως τον είχε διατυπώσει ο Νεύτων, θα τον απορρίπταμε! Και ορθώς!
 
Πέραν, όμως, από τις παρατηρήσεις αυτές, το μεγαλείο του Νεύτωνα δεν είναι ότι διατύπωσε τρεις νόμους, αλλά τους τρεις νόμους που διέπουν την κίνηση των σωμάτων. Είπε: «Αυτοί είναι οι νόμοι και δεν χρειάζονται άλλοι!». Αυτό είναι μεγάλη κουβέντα.
 
Με το νόμο της παγκόσμιας έλξης ο Νεύτων ενοποιεί τις επίγειες με τις ουράνιες δυνάμεις και επιτυγχάνει για πρώτη φορά αυτό που λέμε σήμερα «ενοποίηση των δυνάμεων». Τη δεύτερη ενοποίηση θα πραγματοποιήσει 150 περίπου χρόνια αργότερα ο Άγγλος φυσικός Faraday, ενοποιώντας τις ηλεκτρικές με τις μαγνητικές δυνάμεις.
   
«Ο Ισαάκ Νεύτων θεωρείται από τους μεγαλύτερους επιστήμονες όλων των εποχών. Ορισμένοι δε τον θεωρούν το μεγαλύτερο», σημειώνει ο πιο πρόσφατος βιογράφος του Richard Westfall. O διαπρεπής Έλληνας μαθηματικός και φυσικός, καθηγητής Δημήτρης Χριστοδούλου θα πει ότι μπορεί να υπήρξαν πολλοί διακεκριμένοι επιστήμονες αλλά ο Αρχιμήδης και ο Νεύτων είναι οι κορυφαίοι, και κατά διατύπωση του «κινούνται σε επίπεδα θεϊκά»! Σήμερα βέβαια γνωρίζουμε ότι η Σύγχρονη Φυσική έχει περιορίσει την ισχύ των νόμων του Νεύτωνα.
 
O Νεύτωνας (με τους προδρόμους του) κατεδάφισε, σχεδόν εκ θεμελίων, το οικοδόμημα της Αριστοτέλειας Φυσικής. Στις αρχές του 20ού αιώνα μια σειρά από διακεκριμένους επιστήμονες αμφισβήτησαν με τη σειρά τους το Νεύτωνα.
 
H Φυσική του μικρόκοσμου (Κβαντομηχανική) αρνείται παντελώς τους νόμους αυτούς. Παράλληλα η Φυσική των Υψηλών Ταχυτήτων (Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας) έχει επιφέρει ουσιώδεις τροποποιήσεις.
   
O Αριστοτέλης φαίνεται να πήρε την εκδίκηση του!
-------------------------
Βιβλιογραφία
1. Αριστοτέλους, Φυσική Ακρόασις (Τα φυσικά), μετάφρ. K. Δ. Γεωργούλη εκδ Δ N Παπαδήμας, Αθήνα, 1992.
2. Richard Westfall: H ζωή του Ισαάκ Νεύτωνα, μετάφρ. Δ. Γιαννίμπα Πανεπιστημιακές  Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1999.
3. Ιωάννου N. Θεοδωρακόπουλου: Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (Τόμος A), Αθήνα,
4. Βαγγέλη Σπανδάγου, Οι φυσικοί επιστήμονες της Αρχαίας Ελλάδας, εκδ. Αίθρα.
5. Ευτυχή Μπιτσάκη: H φύση στη Διαλεκτική Φιλοσοφία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή Αθήνα,1984.       
6. Κώστα Πολίτη, (E. Μπιτσάκης): Φυσική και Φιλοσοφία, εκδ. Τομή, Αθήνα, 1965.
7. Βέρνερ Χάιζενμπεργκ: Φυσική και Φιλοσοφία, μετάφρ. K. Κωνσταντίνου εκδ Διογένης, Αθήνα, 1971.
8. Βέρνερ Χάιζενμπεργκ: Σκέψεις για την εξέλιξη των ιδεών στη φυσική, μετάφρ. Θ Γραμμένος, εκδ. Π. Τραυλού – E. Κωσταράκη.
9 Βέρνερ Χάιζενμπεργκ: Συναντήσεις με τον Αϊνστάιν, μετάφρ. E. Γ. Βιτωράτου και M. Πετρακη, εκδ. Κάτοπτρο.
10. Ιερόθεου, Μητροπ. Ναυπάκτου: Μεταξύ δύο αιώνων, εκδ. I. Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας).
11. Παναγιώτη Κανελλόπουλου: Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος, μέρος πρώτο τεύχος β, Αθήνα 1966, μέρος τρίτο τεύχος β, Αθήνα 1970.
J2. Πάπυρος-Larousse-Britannica (εγκυκλ.): Τα λήμματα: Αριστοτέλης, Γαλιλαίος,
Σημείωση: To παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε και στο «Φυσικό κόσμο» (τεύχος 8, 2002) με τον τίτλο «Από τον Αριστοτέλη στο Νεύτωνα» ως πρώτο μέρος μεγαλύτερου άρθρου. 
13: H πανταχού παρούσα σταθερά Του E. N. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Καθηγητή Παν. Κρήτης

Περί ανάγκης

"Η ουσία δεν ανατρέπεται, αλλιώς δεν υπήρχε."

"Τα λάθη, τα ονομάζεις τέτοια γιατί δεν ξέρεις τον πραγματικό λόγο που έγιναν."

"Χρειάζεται ο άλλος με τον οποίο μοιράζεσαι, για να εκφραστεί κάτι, να επινοηθεί, να δημιουργηθεί." 

Η ανάγκη  γεννά τη δημιουργία. Όχι όμως από έλλειψη, αλλά από πληρότητα. Αυτή η ανάγκη εκδηλώνεται ως έλλειψη στα κατώτερα/πυκνότερα στρώματα ύπαρξης και έκφρασης, αλλά είναι πληρότητα στα ανώτερα επίπεδα.

Η ανάγκη στα κατώτερα δημιουργεί καταστροφή, στέρηση, εξάρτηση, εμμονές, έλλειψη, επανάληψη, αυτού που προσπαθεί να γεμίσει αλλά δεν μπορεί. Όμως η πραγματικότητα σχηματίζεται από την αντίληψη και η αντίληψη μεταβάλλεται, υπόκειται σε ερμηνεία, ανάλογα με το εύρος της γνώσης που συντίθεται με σοφία και σύνεση.

Η πηγαία ανάγκη είναι πάθος φλογερό που δεν στερεύει γιατί πηγάζει από πληρότητα, μεγαλόπρεπη ταπεινότητα, ακλόνητη ροή ουσίας. Είναι η δύναμη που δημιουργεί νέους κόσμους, συνθέτοντας, απλώνοντας, εκφράζοντας το θείο πυρ: το πνεύμα.

Στον κόσμο μας, οι εκφράσεις αυτές βρίσκονται εκδηλωμένες παντού, αλλά κρυμμένες στους απαίδευτους στην εσωτερική, ανώτερη όραση. Αντεστραμμένες και παραμορφωμένες στην στατική εικονική αντίληψη που αδυνατεί ακόμα ή είναι ανίκανη να μετατοπιστεί.  

Όσοι αντιλαμβάνονται, δεν χάνουν το  χρόνο τους σπαταλώντας την πολύτιμη, θεία, δημιουργική ενέργειά τους, ούτε ανήκουν στην αντεστραμμένη απεικόνιση που παρασύρει πολιτισμούς, κόσμους, κατακτήσεις, τη συνείδηση, τα πάντα προσωρινά, στη δύνη της αβύσσου.
 
Η ανάγκη αυτή, που είναι ξεχείλισμα πληρότητας, κάποτε θα εκφραστεί από τη συνειδητότητα με διαφορετική λέξη/έννοια. Γιατί δεν φαίνεται όσο είμαστε αδαείς, αλλά απλώνεται, μοιράζεται, ενώνεται και δημιουργεί, πέρα από ονειρικές θεάσεις. Και μια μόνο "σπίθα" της, μεταμορφώνει κόσμους ολόκληρους και αλλάζει τη συνειδητότητα, διαπερνώντας τον κώδικα ασφαλείας της. Η ισχυρότερη δύναμη, που πρέπει να παιδευτούμε, να μυηθούμε (μόνο εσωτερικά) για να αντέξουμε να κρατήσουμε, ανάλαφρα και σταθερά. Οδηγός μας είναι πάντα η διαπεραστική ματιά μας στη ζωή, στα πάντα που συναντάμε και αποτελούν ενδείξεις, υποδείξεις, αποδείξεις, που όμως οφείλουμε να μεταφράσουμε και να αναλάβουμε την ευθύνη τους, βιωματικά. 
 
Ανάμεσα στους χιλιάδες καθρέφτες μας, που συναντάμε και τα εικονικά όνειρα που βλέπουμε και ζούμε, βρίσκεται ο θησαυρός, οι ακτίνες "θείου" φωτός που δεν φαίνονται με το γυμνό μάτι και ο φυσικός νους θα σπεύσει να ερμηνεύσει, με θεωρίες που εξασφαλίζουν τη φαινομενική, εγωική γνώση του.
 
Αν αντισταθούμε, αν παραμένουμε ταπεινά και μεγαλόπρεπα πιστοί σ' αυτήν την πηγαία, ανώτερη "ανάγκη"/πάθος, θα ανυψωθούμε. Τα φυσικά μας μάτια αντικρίσουν τον Κόσμο για πρώτη φορά, ο νους θ' απελευθερωθεί από τις εμμονές και τους εφιάλτες του, η καρδιά θα χτυπήσει στο ρυθμό της αιωνιότητας που κανένας άνθρωπος, καμία δύναμη, καμία εικονική απεικόνιση δεν θα μπορεί να σιγάσει, να σταματήσει ή να εμποδίσει. 
 
Ο δρόμος είναι μακρύς και ο χρόνος πάντα θα μάς παρασύρει με τα παιχνιδίσματά του, μέχρι να καταλάβουμε πως μάς υπηρετεί, αν δεν τον φοβόμαστε, αν δεν τον υπηρετούμε μαρτυρικά, αν συνειδητοποιήσουμε βιωματικά πως μετέχουμε δημιουργικά, πως είμαστε κομμάτια/μέρη αυτής της πηγής. 
 
Λίγοι διαπερνούν τον κώδικα της συνειδητότητας. Πιο ελκυστικό θα είναι πάντα να τον υπηρετούμε, νομίζοντας πως τον σπάμε. Αλλά η Αγάπη ποτέ δεν χρειάστηκε πολλούς για να εκφραστεί. Όχι, δεν "είμαστε όλοι ένα", ούτε είσαι ποτέ "μόνος" αν μέσα σου καίει το αιώνιο πυρ, η φλόγα της ουσίας, η αστείρευτη πηγή της πληρότητας που δημιουργεί, ενώνοντας, συνθέτοντας, προχωρώντας ακούραστη, με φρεσκάδα και αθωότητα, μετατρέποντας τα πάντα σε αλήθεια στο πέρασμά της. 
 
Μπορούμε να εκδηλώσουμε όσους εικονικούς κόσμους θέλουμε. Ο κόσμος της Αλήθειας είναι ένας. 

Πώς να αντέχεις τους δύσκολους ανθρώπους: Η λύση της καρφίτσας

Όλοι γνωρίζουμε ανθρώπους οι οποίοι με τη συμπεριφορά τους μας κάνουν τη ζωή δύσκολη. Ένα στριμμένο αφεντικό, ένας δύσκολος σύζυγος, μια αυταρχική γυναίκα, ένας νευρικός υπάλληλος, ή ένας ανυπόφορος γείτονας. Εκνευριζόμαστε όταν το άτομο δίπλα μας μιλάει δυνατά στο κινητό ή κορνάρει το από πίσω αυτοκίνητο. Γιατί εκνευριζόμαστε τόσο εύκολα και πώς μπορούμε να παραμείνουμε ήρεμοι σε τέτοιες στιγμές;

Τα κίνητρα

Ο βασικός λόγος που τέτοιου είδους συμπεριφορές μας θυμώνουν είναι η ερμηνεία που κάνουμε για τα κίνητρα πίσω από αυτές. Στη νομική, υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα σε ένα φόνο εξ αμελείας και ένα φόνο εκ προθέσεως. Και στις δυο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Ένα πτώμα. Όμως όλοι αναγνωρίζουμε ότι πρέπει να είμαστε πιο ελαστικοί ως προς την ποινή για τα εγκλήματα εξ αμελείας.

Το ίδιο ακριβώς κάνουμε όταν ένα μωρό ή ένα μικρό παιδάκι συμπεριφέρεται με τρόπους οι οποίοι θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν εκνευριστικοί. Όταν πετάει κάτω το πιάτο με το φαγητό ή όταν ρίχνει επάνω μας την πορτοκαλάδα ή όταν αρχίζει και κλαίει δυνατά στη μέση της νύχτας. Εκείνη τη στιγμή θα είμαστε ιδιαίτερα γενναιόδωροι με την ερμηνεία μας, θα πούμε ότι ίσως πονάει το δοντάκι του, ή είναι κουρασμένο. Δε θα το πάρουμε προσωπικά.

Όταν όμως κάποιος από πίσω μας κορνάρει στο αμάξι, τότε η ερμηνεία που δίνουμε είναι πολύ διαφορετική. «Θέλει να μας σπάσει τα νεύρα. Νομίζει ότι είμαι ανίκανος; Δε βλέπει ότι ο δρόμος είναι μπλοκαρισμένος;». Όταν το δύσκολο αφεντικό βρει κάτι για να μας κάνει παρατήρηση στη δουλειά, θα σκεφτούμε ότι «το κάνει για να με μειώσει». Θα το πάρουμε προσωπικά.

Γιατί το παίρνουμε προσωπικά;

Γιατί όμως είμαστε τόσο έτοιμοι να το πάρουμε προσωπικά; Η απάντηση είναι η σχέση που έχουμε με τον εαυτό μας. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε αρκετά χαμηλή αυτοπεποίθηση. Δεν αγαπάμε τον εαυτό μας και τόσο. Έτσι, πιστεύουμε ότι αξίζουμε να είμαστε οι στόχοι αρνητικών συμπεριφορών. Σκεφτόμαστε, πως είναι φυσιολογικό οι άλλοι να μας επιτίθενται. Ασυνείδητα ψάχνουμε γύρω μας διαρκώς για σημάδια ότι οι άλλοι μας φέρονται άσχημα, ώστε να επιβεβαιώσουμε την πεποίθησή μας αυτή.

Όταν πιστεύω ότι μου αξίζει να μου φέρονται άσχημα τότε κάθε ενοχλητική συμπεριφορά που ανιχνεύω γύρω μου θα την παίρνω προσωπικά. Εγώ ήμουν ο στόχος. Τα νεύρα του υπαλλήλου είναι εξ αιτίας μου. Ο γείτονας βάζει τη μουσική δυνατά για να μου τη σπάσει. Το αφεντικό μου αλλάζει συνέχεια γνώμη για να με μπερδεύει και μου κάνει διαρκώς παρατηρήσεις επειδή είμαι άχρηστος. Όλα έχουν να κάνουν με μένα επειδή κατά βάθος πιστεύω ότι παίρνω αυτό μου αξίζει. Η ερμηνεία είναι ξεκάθαρα προσωπική.

Η λύση της καρφίτσας

Ο Γάλλος φιλόσοφος Emile-Auguste Chartier, γνωστός ως Alain, επινόησε μια τεχνική για να μπορεί να παραμένει ήρεμος σε τέτοιες περιπτώσεις. Την τεχνική της καρφίτσας. «Ποτέ μη λες ότι οι άνθρωποι είναι κακοί», είπε. «Χρειάζεται μόνο να ψάξεις για την καρφίτσα». Αυτό που εννοούσε είναι πως χρειάζεται να ψάξεις για την αιτία που κάνει τον άνθρωπο απέναντί σου να συμπεριφέρεται με τον ενοχλητικό τρόπο.

Η καθησυχαστική σκέψη είναι ότι υποφέρει εσωτερικά όταν είναι μόνος του, μακριά από τα μάτια των υπολοίπων. Μπορεί να φαίνεται ήρεμο και συγκροτημένο σαν άτομο, μπορεί να μην παρουσιάζει στοιχεία ψυχολογικής ασθένειας, μπορεί να φαίνεται σαν να είναι ένα άτομο γεμάτο αυτοπεποίθηση όμως η καρφίτσα πρέπει να είναι εκεί. Κάπου μέσα τους και να τους ενοχλεί. Αλλιώς δε θα συμπεριφέρονταν με αυτόν τον τρόπο.

Συμπόνια

Όταν οι άλλοι μας τρελαίνουν, πρέπει να φανταζόμαστε την ανησυχία, τη θλίψη, τη μοναξιά, την αναταραχή κάτω από την επιθετική τους επιφάνεια. Κάτι δικό τους, τους ταλαιπωρεί και τους βασανίζει.

Ας δείξουμε συμπόνια σε αυτούς που μας εκνευρίζουν και μας θυμώνουν, καθώς σίγουρα μέσα τους υποφέρουν. Δεν υπάρχει άλλη εξήγηση. Αν αλλάξουμε οπτική τότε θα μεταλλαχθούν και τα συναισθήματά μας προς εκείνους. Η ερμηνεία θα πάψει να είναι προσωπική. Θα πάψουν να μας εκνευρίζουν. Θα αρχίσουμε να τους λυπόμαστε.

Αξίζεις την αγάπη που προσπαθείς συνεχώς να προσφέρεις σε όλους τους άλλους

Αν κάποιος σου έδινε την ευκαιρία, θα ήσουν το φωτεινότερο αστέρι στον ουρανό του. Αν κάποιος απλά σου έδινε την ευκαιρία, θα ήσουν εκείνο το πάθος που καταλήγει εθιστικό, ακόρεστο• και η ικανότητά σου να φροντίζεις θα ήταν απεριόριστη.

Όμως, και θα το μάθεις με τον σκληρό τρόπο – δεν πρόκειται να εκτιμήσουν όλοι το γεγονός ότι υπάρχει ένας ολόκληρος γαλαξίας που ζει στην άκρη των χειλιών σου. Θα υπάρχουν άνθρωποι που θα απεχθάνονται την πικρή γεύση του καφέ στο ξύπνημά τους, εκείνοι που θα προτιμούν να είναι μόνοι τους όταν είναι άρρωστοι. Θα υπάρχουν άνθρωποι που δεν θα θέλουν να κοιμούνται μαζί σου, άνθρωποι που θα μπερδέψουν τα συναισθήματα με την τρέλα, την ευαισθησία σου με την ανουσιότητα.

Θα υπάρξουν άνθρωποι που δεν θα μπορούν να αντέξουν όλη την αγάπη που είσαι ικανός/η να τους δώσεις. Θα παλεύουν με το μέγεθος της τρυφερότητάς σου• θα προσπαθήσουν να ανοίξουν όσο περισσότερο γίνεται την καρδιά σου, να σε πλάσουν μέχρι να ταιριάξεις στο είδος και στο μέγεθος των αναγκών τους.

Θα σου πουν ότι είσαι υπερβολικός – πολύ έντονος, μαλακός, και εσύ θα πρέπει να απομακρυνθείς. Θα πρέπει να υπενθυμίσεις στον εαυτό σου πως όταν δεν χωράς στην αγκαλιά τους, δεν είναι επειδή είσαι πολύ μεγάλος, πολύ ελεύθερος, πολύ απελευθερωμένος, είναι επειδή δεν ήταν απλά γραφτό να σε κρατήσουν σε αυτή.

Αξίζεις την αγάπη που συνεχώς προσπαθείς να δώσεις σε όλους τους άλλους. Είσαι ένα σπάνιο είδος, λάμποντας σε έναν κόσμο που δεν καταλαβαίνει πάντα τι σημαίνει να αγαπάς έντονα.

Αξίζεις να βρεις κάποιον που δεν σου ζητά να μειώσεις την έντασή σου, που ενθουσιάζεται από το μέγεθος της προσφοράς και του πάθους που καίει μέσα σου. Αξίζεις να βρεις κάποιον που το μόνο που θα θέλει είναι να προσθέσει στη φωτιά σου, κάποιον που θα χρησιμοποιεί τη δική του καρδιά για να ενισχύει το πάθος σου, που θα θεριεύει τη φλόγα σου.

Μέχρι τότε, χρησιμοποίησε τον κόσμο σου ως προσάναμμα και τις εμπειρίες σου ως κάρβουνα. Μεγάλωσε την αγάπη σου και ποτέ μην κατευνάζεις το πάθος σου, ποτέ μη σβήσεις αυτό το φως.

Στο «ωθήσατε» της ζωής σου, είσοδο να έχουν μόνο οι σημαντικοί

Στη ζωή μας έχει σημασία το ποιους συναναστρεφόμαστε, σε ποιους επιτρέπουμε να περάσουν το κατώφλι της ζωής μας. Ευτυχώς, δεν είναι όλοι ευπρόσδεκτοι. Ευτυχώς γιατί λίγοι άνθρωποι θα μας καταλάβουν στ’ αλήθεια, με λίγους θα επικοινωνήσουμε ουσιαστικά και βαθιά.

Δεν έχει σημασία ο αριθμός, το πλήθος, η ποσότητα, αλλά η ποιότητα. Αυτό τους ξεχωρίζει από διάφορους άλλους ανθρώπους. Ορισμένα δικά τους χαρακτηριστικά που «έρχονται» και ενώνονται σαν παζλ με τις δικές μας ωραίες αρετές, δημιουργώντας τους πιο όμορφους συνδυασμούς. Αυτοί οι άνθρωποι ξεχωρίζουν γιατί έχουν χαρακτηριστικά που όλοι θα ήθελαν.

Τους διακρίνει μια όρεξη για ζωή, μία επιθυμία να γευτούν τη ζωή με τα ωραία και τα άσχημα. Μία ζεστασιά, μία προθυμία να σου δώσουν μία αγκαλιά είτε τη ζητήσεις είτε όχι, και η αγκαλιά τους είναι η δύναμή τους και η δύναμή σου ταυτόχρονα. Ξεχωρίζουν γιατί έχουν μία κατανόηση σε όσα εκφράζεις και όσα σκέφτεσαι, αρνητικά ή θετικά, και είναι διαθέσιμοι να τα ακούσουν όλα, γιατί γνωρίζουν ήδη πως στη ζωή είναι παρόντα και τα δύο και δεν ακούν επιλεκτικά το ένα ή το άλλο.

Ξεχωρίζουν γιατί τελικά θέλουν πραγματικά να δώσουν χρόνο από τον χρόνο τους σε εσένα, πιστεύοντας πως αυτό είναι το λιγότερο που μπορούν να κάνουν. Θέλουν να γίνεις εσύ η προτεραιότητά τους παρά το δικό τους φορτωμένο πρόγραμμα. Είναι άνθρωποι που μπορείς να βασιστείς πάνω τους. Είναι αυτοί που για χάρη σου θα γίνονταν, χωρίς δεύτερη σκέψη, τα βράχια για να πιαστείς και να προστατευτείς από τα κύματα.

Στα μάτια τους, στο χαμόγελό τους φαίνεται η αγάπη τους για εσένα, η διάθεση να μοιραστείτε χρόνο, στο νεύμα τους που σιωπηλά σου λένε «προχώρα κι άλλο, μπορείς», που σε ενθαρρύνουν να ονειρεύεσαι περισσότερο, γιατί στα όνειρά μας δεν χωράνε εκπτώσεις, που σε παρακινούν να φτάσεις ψηλότερα, που είναι οι πιο μεγάλοι και ένθερμοι θαυμαστές σου. Σε τέτοιους ανθρώπους να ανοίγουμε την πόρτα, να λέμε «παρακαλώ περάστε».

Μαθήματα επιβίωσης για μικρές και μεγάλες απώλειες

Κάθε απώλεια ότι διάσταση κι αν έχει, σίγουρα δεν είναι κάτι ευχάριστο, αρχικά. Τελικά όμως;

Αντιδράσεις που συνήθως υπάρχουν στην περίοδο της απώλειας.

-Θυμός, ενοχή, άγχος, φόβος.
-Δυσκολία στον ύπνο αλλαγές στην όρεξη, σωματικές ενοχλήσεις ή αρρώστιες.
-Επιθυμία η απροθυμία να συναντήσει το άτομο φίλους ή συγγενείς, ή να γυρίσει στη δουλειά του.
-Μοναξιά, κλάμα αναδρομή στο παρελθόν.
– Θα μου ήταν αδύνατον να ζήσω χωρίς εμένα.

Πολλές φορές ξεχνάμε εμάς τους ίδιους και την πραγματική υπόσταση του «είμαι», από το πάθος μας προς κάποιον άλλον. Όταν όμως έρχεται η στιγμή του αποχωρισμού ερχόμαστε αντιμέτωποι με εμάς τους ίδιους και αυτό σημαίνει ότι ποτέ δεν πρέπει να αφήνω τον εαυτό μου, καθώς αυτός με συντροφεύει κάθε δευτερόλεπτο της ζωής μου!

– Το πένθος πονάει. Αντισταθμίζει αλλά δεν αποτρέπει . Γλυκαίνει αλλά δεν διαγράφει. Ενθαρρύνει να συνεχίσεις.

– Δεν ζούμε στην πραγματικότητα όπως είναι αλλά στην εικόνα που έχουμε εμείς γι' αυτήν.

Είναι η ιδέα που έχουμε εμείς οι ίδιοι για την πραγματικότητα που βέβαια πολλές φορές την πραγματικότητα την διαστρεβλώνουν οι προκαταλήψεις μας. Όπως και να 'χει αυτός είναι ο δικός μας τρόπος και με βάση αυτόν πορευόμαστε.

– Είμαστε εντελώς ανίκανοι να προσφέρουμε στα αγαπημένα μας πρόσωπα την προστασία που θα θέλαμε ενάντια σε κάθε κίνδυνο, σε κάθε πόνο, ενάντια στις ματαιώσεις, τον χαμένο χρόνο, τα γηρατειά και τον θάνατο.

– Ξεκινάει από το σημείο μηδέν/Αρχή ή Απόσυρση, συνεχίζει με την αντίληψη, το συναίσθημα, έπειτα την ενεργοποίηση ενέργειας ,την δράση, την επαφή, τον αποχαιρετισμό και το τέλος, φτάνει πάλι πίσω στην αρχή.

Πρέπει να κρατάω επαφή με αυτή την διαδικασία. Εξαντλείται ο κύκλος και σιγά σιγά φτάνω στο σημείο του αποχαιρετισμού και της απόσυρσης. Μένω λίγο με τον εαυτό μου για να πάω πάλι από την αρχή.

– Είναι φοβερό να παραδεχτούμε πως σε κάθε απώλεια υπάρχει ένα όφελος. Ότι ο πόνος για την απώλεια θα τελειώσει αναγκαστικά με κάποιο κέρδος. Και βέβαια δεν υπάρχει απώλεια χωρίς ένα όφελος. Δεν υπάρχει απώλεια που δεν οδηγεί αναγκαστικά στην προσωπική ανάπτυξη.

– Ωριμότητα είναι να μαθαίνεις να ξεπερνάς. Και ξανά από την αρχή.

– Η ζωή αξίζει τον κόπο.

Να προσπαθείς να συνεχίζεις και να αποδέχεσαι.

– Το πένθος είναι η επώδυνη φυσιολογική διαδικασία της επεξεργασίας μιας απώλειας, που αποσκοπεί στην προσαρμογή και την εναρμόνιση της εσωτερικής με την εξωτερική μας κατάστασης απέναντι σε μια νέα πραγματικότητα.

Επεξεργάζομαι το πένθος, επομένως έρχομαι σε επαφή με το κενό που άφησε η απώλεια εκείνου που δεν υπάρχει πια, αξιολογώ τη σημασία του και ξεπερνώ τον πόνο και την απογοήτευση που συνεπάγεται η απουσία του.

Να θυμάσαι για τον εαυτό σου πως:

Είστε ευπρόσδεκτοι και οι τρείς.
ΕΣΥ ΤΟ ΓΕΛΙΟ ΣΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΔΑΚΡΥΑ ΣΟΥ.

Η καλοσύνη πάντα επιστρέφει σε εμάς

Οι ψυχολογικές έρευνες, μας αποκαλύπτουν γιατί η καλοσύνη μας κάνει να αισθανόμαστε όμορφα.

Όλοι μπορούμε να εκτιμήσουμε τις πράξεις καλοσύνης. Αλλά όταν πρόκειται να εξηγήσουμε γιατί τις κάνουμε, συχνά υποστηρίζουμε μία από τις δύο ακόλουθες ακραίες θέσεις. Κάποιοι πιστεύουμε ότι η καλοσύνη είναι κάτι εντελώς ανιδιοτελές που κάνουμε με αγάπη και φροντίδα, ενώ άλλοι πιστεύουμε ότι πρόκειται απλώς για ένα εργαλείο που χρησιμοποιούμε επιδέξια για να γίνουμε πιο δημοφιλείς και να κερδίσουμε από την πράξη μας.

Ωστόσο, οι έρευνες δείχνουν ότι η καλοσύνη προς τους άλλους, μπορεί να μας κάνει πραγματικά ευτυχισμένους με διάφορους τρόπους. Η απόφαση να είμαστε γενναιόδωροι ή να συνεργαζόμαστε με τους άλλους ενεργοποιεί μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται ραβδωτό σώμα. Είναι ενδιαφέρον ότι η περιοχή αυτή ανταποκρίνεται σε πράγματα που μας προσφέρουν ικανοποίηση, όπως το καλό φαγητό ακόμη και τα εθιστικά ναρκωτικά. Το συναίσθημα αυτό της ευχαρίστησης έχει ονομαστεί «ζεστή λάμψη» και η δραστηριότητα αυτή που βλέπουμε στο «ραβδωτό σώμα» είναι η πιθανή βιολογική βάση αυτού του συναισθήματος.

Φυσικά, δεν χρειάζεται να σαρώσουμε τους εγκεφάλους για να διαπιστώσουμε ότι η καλοσύνη έχει αυτό το είδος οφέλους. Ψυχολογικές έρευνες δείχνουν ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της καλοσύνης και της ευημερίας σε όλη τη ζωή μας, ξεκινώντας από πολύ νεαρή ηλικία. Στην πραγματικότητα, η διάθεση των εφήβων μπορεί να βελτιωθεί ακόμη και όταν θυμούνται πότε ήταν ευγενικοί με τους άλλους στο παρελθόν. Έρευνες έχουν επίσης φανερώσει ότι ένας ισχυρός παράγοντας για την αύξηση της ευεξίας σας είναι όταν ξοδεύετε περισσότερα χρήματα για τους ανθρώπους που ενδιαφέρεστε, παρά για τον εαυτό σας.

Όμως, γιατί και πώς η καλοσύνη μας κάνει τόσο ευτυχισμένους; Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται και η δυναμική τους για την ευημερία μας εξαρτάται από τις προσωπικότητες μας.

1. Το χαμόγελο είναι μεταδοτικό

Η καλοσύνη σας είναι πιθανό να κάνει κάποιον να χαμογελάσει και αν δείτε να σας χαμογελούν πίσω, τότε αυτό μας ανεβάζει τη διάθεση. Μια βασική θεωρία της νευροεπιστήμης για την κατανόηση των άλλων, υποδηλώνει ότι όταν βλέπουμε κάποιον άλλο να μας δείχνει ένα συναίσθημα, ενεργοποιούνται αυτόματα οι ίδιες περιοχές του εγκεφάλου μας σαν να βιώνουμε αυτό το συναίσθημα και εμείς οι ίδιοι.

Μπορεί να θυμάστε τον εαυτό σας σε μια κατάσταση όπου αρχίσατε να γελάτε μόνο και μόνο επειδή κάποιος άλλος γελούσε. Γιατί λοιπόν να μην ενεργοποιήσετε αυτή την αλυσίδα των καλών συναισθημάτων κάνοντας μια ωραία έκπληξη σε κάποιον;

2. Διορθώνοντας ένα λάθος

Ο ίδιος μηχανισμός μας κάνει να συναισθανόμαστε τους άλλους όταν αισθάνονται άσχημα, ώστε να νιώθουμε και εμείς πεσμένοι ψυχολογικά. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους στενούς φίλους και την οικογένειά μας, καθώς οι αναπαραστάσεις τους στον εγκέφαλό μας αλληλεπικαλύπτονται με τις αναπαραστάσεις του εαυτού μας. Προβαίνοντας σε μία πράξη καλοσύνης για να κάνουμε κάποιον που είναι λυπημένος να αισθανθεί καλύτερα, μπορεί επίσης να μας ανακουφίσει, εν μέρει επειδή αισθανόμαστε την ίδια ανακούφιση που νιώθει και αυτός και εν μέρει επειδή διορθώνουμε κάτι λάθος.

Αν και αυτό το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα ισχυρό για τους ανθρώπους που είμαστε κοντά, μπορεί να εφαρμοστεί και σε ανθρωπιστικά προβλήματα όπως η φτώχεια ή η κλιματική αλλαγή. Η συμμετοχή μας σε φιλανθρωπικές οργανώσεις που βοηθούν στην αντιμετώπιση τέτοιων προβλημάτων, παρέχει τον τρόπο να έχουμε έναν θετικό αντίκτυπο, γεγονός που στη συνέχεια βελτιώνει τη διάθεσή μας.

3. Δημιουργία συνδέσεων

Η καλοσύνη μας ανοίγει πολλές διαφορετικές δυνατότητες για να αναπτύξουμε κοινωνικές συνδέσεις με άλλους. Κάποιες πράξεις καλοσύνης, όπως η προσφορά ενός δώρου ή ακόμα και μόνο το κέρασμα ενός καφέ, ενισχύει τις φιλίες και συνδέεται με τη βελτίωση της διάθεσής μας.

Ομοίως, οι φιλανθρωπικές οργανώσεις προσφέρουν την ευκαιρία να συνδεθούμε με ανθρώπους που ζουν στην άλλη πλευρά του κόσμου μέσω κάποιας δωρεάς για τη βελτίωση της ζωής τους. Ο εθελοντισμός ανοίγει επίσης νέους κύκλους ανθρώπων με τους οποίους μπορούμε να συνδεθούμε, όπως με άλλους εθελοντές αλλά και με εκείνους που βοηθάμε.

4. Δημιουργία ευγενικής ταυτότητας

Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν τον εαυτό τους ευγενικό, οπότε οι πράξεις καλοσύνης μας βοηθούν να επιδείξουμε αυτή τη θετική ταυτότητά μας και μας κάνουν να νιώθουμε περήφανοι για τον εαυτό μας. Σε μια πρόσφατη μελέτη, ακόμη και παιδιά στο πρώτο έτος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αναγνώρισαν πως το να είμαστε καλοί με τους άλλους μπορεί να μας κάνει να αισθανόμαστε «καλύτεροι άνθρωποι και πιο ολοκληρωμένοι», που οδηγεί σε συναισθήματα ευεξίας.

Αυτή η επίδραση είναι ακόμα πιο ισχυρή όταν η πράξη καλοσύνης συνδέεται και με άλλες πτυχές της προσωπικότητάς μας, δημιουργώντας ίσως ένα πιο ουσιαστικό συναίσθημα. Για παράδειγμα, κάποιος που αγαπά τα ζώα θα μπορούσε να σώσει ένα πουλί, ένας λάτρης της τέχνης θα μπορούσε να κάνει μία δωρεά σε μια γκαλερί ή ένας συνταξιούχος δάσκαλος θα μπορούσε να προσφερθεί να εργαστεί εθελοντικά σε μια ομάδα μετά το σχολείο. Η έρευνα δείχνει ότι όσο περισσότερο κάποιος ταυτίζεται με την οργάνωση για την οποία προσφέρει εθελοντικά, τόσο πιο ικανοποιημένος είναι.

5. Η καλοσύνη επιστρέφει σε εμάς

Οι μελέτες για την ψυχολογία της καλοσύνης δείχνουν ότι ένα από τα πολλά πιθανά κίνητρα είναι η αμοιβαιότητα, η επιστροφή μιας χάρης. Αυτό μπορεί να συμβεί άμεσα ή έμμεσα. Κάποιοι μπορεί να θυμηθούν ότι τους βοηθήσατε στο παρελθόν και κατά συνέπεια είναι πιθανότερο να σας βοηθήσουν στο μέλλον. Θα μπορούσε επίσης να σημαίνει ότι όταν ένα άτομο δείχνει καλοσύνη, κάνει και τους άλλους μέσα σε μία ομάδα να επιδεικνύουν καλοσύνη, γεγονός που ανυψώνει το ηθικό όλων. Φανταστείτε ότι μία μέρα το μήνα πηγαίνετε ένα γλυκό στο γραφείο βάσει μίας συμφωνίας ώστε όλοι οι συνάδελφοί σας να φέρνουν και αυτοί ένα γλυκό κάθε μήνα. Έτσι, θα απολαμβάνετε περισσότερα γλυκά από όσα προσφέρετε.

Η ιστορία όμως δεν τελειώνει έτσι. Οι πράξεις καλοσύνης μπορούν να ενισχύσουν τη διάθεσή μας, αλλά η έρευνα έχει επίσης δείξει ότι και η καλή διάθεση μπορεί να μας κάνει να γίνουμε περισσότερο καλοί με τους άλλους.

Αυτό δημιουργεί μια θαυμάσια αμφίδρομη σχέση που προωθεί τη διαρκή προσφορά.

Η επάνοδος στην πατρίδα των ηρώων τού Τρωικού πολέμου

Η επάνοδος στην πατρίδα των ηρώων τού Τρωικού πολέμου. Ξέρουμε πώς η επάνοδος αυτή για τον Αγαμέμνονα τέλειωσε σε φονικά χέρια, για τον Λοκριτικόν Αίαντα με θανάσιμο ναυάγιο, για τον Διομήδη και τον Ιδομενέα μ’ εξορία στις νότιες ακτές της Ιταλίας. Μονάχα για λίγους, όπως για τον γερο – Νέστορα στην Πύλο, η επιστροφή στην πατρίδα στάθηκε ευτυχής. Η Ελένη και ο Μενέλαος φτάσανε τελικά στο παλάτι τους στη Σπάρτη. Στο δέκατο χρόνο μετά την επανένωσή τους υποδεχτήκανε τον Τηλέμαχο, το γιο του Οδυσσέως, που είχε βγει αναζητώντας τον ξενιτεμένο ακόμα πατέρα του. Αλλά κι αυτοί πριν από λίγο είχαν φτάσει στον όγδοο χρόνο των περιπλανήσεών τους. Μετά από ένα ναυάγιο στη Φαιστό, στις δυτικές ακτές της Κρήτης,  όπου είχανε χάσει πενηνταπέντε από τα εξήντα πλοία τους, το ταξίδι τους έφερε παρά τη θέλησή τους στην Κύπρο, Φοινίκη, Αίγυπτο και Λιβύη. Από το μικρό αμμόνησο Φάρο, όπου ο Μενέλαος πέτυχε να πιάσει τον Γέροντα της θάλασσας και απ’ αυτόν να πάρει συμβουλή, όπως ξέρουμε από τις Ιστορίες των θεών, ο Πρωτεύς τους έστειλε πίσω στο Νείλο, για να κάμουν στο Δία και τους άλλους θεούς όσες θυσίες είχανε παραλείψει. Έλεγαν αργότερα ότι ο Μενέλαος από το Φάρο και την Αίγυπτο έφερε στην πατρίδα την πραγματική του γυναίκα, τη γνήσια κόρη τού Διός, που τον περίμενε κει από τον καιρό της αρπαγής της. Η θυμωμένη Ήρα είχε δώσει στα χέρια τού Πάριδος ένα ζωντανό ομοίωμα της Ελένης και η ίδια δέχτηκε να οδηγηθεί απ' τον Ερμή στον Πρωτέα. Για ματαιοδοξία κι ίσως για μιαν ανόητη εκλογή χύθηκαν ποτάμια αίμα στην Τροία.

Κάποιες περιπέτειες τού Οδυσσέως, που του συμβήκανε στο δρόμο της επιστροφής του στην πατρίδα, τις ξέρουμε από τις ιστορίες των θεών. Γιατί ο άτυχος ταλαιπωρήθηκε αδιάκοπα στα φαράγγια και τα χάσματα, πάντα κοντά στον θάνατο, που του δειχνότανε αδιάκοπα με τις απαίσιες μορφές πανάρχαιων θείων όντων. Έτσι δεν αμείφτηκε καθόλου για τις πολεμικές του πανουργίες. Στον Οδυσσέα συνέβη ό,τι και στον Ηρακλέα. Γύρισε στην πατρίδα του τελικά από τον κάτω κόσμο στον δέκατο χρόνο της περιπλανήσεώς του, ύστερα από επικίνδυνες συναντήσεις με τον πολυπρόσωπο θάνατο. Γλύτωσε όμως απ’ αυτόν τον μεγάλο του εχθρό με μεγάλο κόπο και δυσκολία, όχι σα νικητής ήρωας, αλλά σαν παλιός, ναυαγισμένος ζητιάνος. Ο ήρωας έκρυβε μέσα του ένα γέρικο σώμα. Η θεά Αθηνά μονάχα του χάρισε πάλι αίγλη. Ο Οδυσσεύς είχε αφήσει στον τόπο του το ισχυρό του τόξο, που δεν μπορούσε πια κανένας έκτος απ’ αυτόν να τεντώσει. Σ’ ένα νέο φεγγάρι, στη γιορτή του Απόλλωνος – αυτού με τ’ ασημένιο τόξο – στάθηκε πάλι στο παλάτι του και μπόρεσε να ξαναπιάσει το τόξο. Αυτό γινόταν την ημέρα εκείνη που ήταν για την τιμή του θεού. Ο Οδυσσεύς πέτυχε το σκοπό, σκότωσε τους περήφανους μνηστήρες που καταπιέζανε τη γυναίκα του και ξανάγινε ο κύριος τού σπιτιού του και τού νησιού του.

Γι’ αυτόν ο θάνατος ήρθε από τη θάλασσα, από το χέρι του γιου που τον γέννησε με την Κίρκη. Ο γιος αυτός λεγόταν Τηλέγονος, «αυτός που γεννήθηκε μακριά». Ο Τηλέγονος άραξε στην Ιθάκη αναζητώντας τον πατέρα του, όταν ο Οδυσσέας φαντάστηκε πως είχε γλυτώσει πια από τους κινδύνους. Του έφεραν την είδηση για κάποιο ληστή, που ήρθε να κλέψει το κοπάδι του. Έτρεξε στην ακτή να τον τιμωρήσει κι εκεί έπεσε χτυπημένος από το δόρυ του Τηλεγόνου. Αυτό το δόρυ ήταν ένα όπλο, που μπροστά η άκρη του έφτιαχνε μυτερό κεντρί. Πολύ αργά ο γιος αναγνώρισε τον πατέρα, μα όχι πολύ αργά τον αδερφό του Τηλέμαχο. Οι δυο γιοι φέρανε τον νεκρό Οδυσσέα και την αιώνια νέα Πηνελόπη μαζί τους στην Κίρκη. Εκεί ζήσανε σαν δυο ζευγάρια, ο Τηλέγονος με την Πηνελόπη, ο Τηλέμαχος με την Κίρκη, πάνω στην Αιαία, στο νησί των θαυμάτων.

ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ PRIMA FACIE

Prima facie σημαίνει “εκ πρώτης όψεως”.

Αυτό το σύστημα, ένα παρακλάδι της ηθικής αρετής, αναπτύχθηκε τον 20ό αιώνα από τον Ουίλιαμ Ρος, που ασχολήθηκε με την εφαρμοσμένη ηθική.

Θεωρεί ότι κάθε ανθρώπινο πλάσμα συμμετέχει σε ένα κοινωνικό συμβόλαιο, από το οποίο λαμβάνουμε κάποια νόμιμα δικαιώματα και ηθικά οφέλη και στο οποίο οφείλουμε ορισμένα νόμιμα καθήκοντα και ηθικές υποχρεώσεις.

Στις πολιτισμένες χώρες, οι πολίτες απολαμβάνουν ένα πλήθος δικαιωμάτων και οφελών, αλλά την ίδια στιγμή επίσης έχουν καθήκοντα και υποχρεώσεις – για παράδειγμα, προς τους συντρόφους μας, τα παιδιά μας, τους φίλους, τους γείτονες, τους συναδέλφους, τους συνεταίρους, τους εργοδότες, τους εργαζόμενους και ούτω καθεξής – για να μην αναφέρω και το καθήκον του ενόρκου.

Τώρα προκύπτει ένα ερώτημα: Τι γίνεται όταν δύο ή περισσότερα καθήκοντα έρχονται σε σύγκρουση, έτσι ώστε τιμώντας το ένα σημαίνει να μην τιμάς το άλλο και αντιστρόφως;

Για παράδειγμα, υποθέστε ότι έχω υποσχεθεί να συναντήσω ένα συνέταιρο για φαγητό, ο οποίος θέλει να συζητήσουμε μια επιχειρηματική πρόταση. Τώρα υποθέστε ότι είμαι στο δρόμο για το γεύμα, αλλά ξαφνικά με καλούν στο σχολείο να πάρω το παιδί μου, που στραμπούληξε τον αστράγαλό του κατά τη διάρκεια του μαθήματος της γυμναστικής.

Τα καθήκοντα εκ πρώτης όψεως (prima facie) θα υποστήριζαν την προφανή απάντηση, ότι το καθήκον μου απέναντι στο παιδί μου που βρίσκεται σε έκτακτη ανάγκη έχει προτεραιότητα έναντι του καθήκοντός μου προς τον συνέταιρο για μια επιχειρηματική συνάντηση. Είναι πολύ αργά για να “αναβάλουμε” τον τραυματισμό του πιτσιρίκου· αλλά σίγουρα μπορούμε να αναβάλουμε τη συνάντηση.

Δεν είναι πάντα τόσο εύκολο να βάλουμε προτεραιότητα στα καθήκοντα κάποιου, όμως.
Ο Ζαν Πολ Σαρτρ έγραψε σχετικά ένα παράδειγμα που περιλάμβανε έναν από τους μαθητές του, ο οποίος έπρεπε να διαλέξει ανάμεσα στο να καταταγεί στη γαλλική Αντίσταση για να πολεμήσει τους Ναζί ή να μείνει στο σπίτι για να φροντίζει την ηλικιωμένη μητέρα του.

Δεν υπάρχει κάποιος καθαρός τρόπος για να θέσεις προτεραιότητες σε τέτοια συγκρουόμενα καθήκοντα. Και η ουμανιστική ηθική του Σαρτρ δεν βοηθούσε και πολύ.

Η υπόθεση του Ρομπέν των Δασών είναι κατά τον ίδιο περίπου τρόπο περίπλοκη. Συμπεραίνουμε ότι ο Ρομπέν είναι ένας ξεχωριστός πολίτης, ο οποίος αγκαλιάζει τις δίδυμες αξίες της ατομικής τελειότητας (στην περίπτωσή του, στην τοξοβολία) και της κοινωνικής συνεργατικότητας (οι άντρες του είναι χαρούμενοι μαζί, δεν συγκρούεται ο ένας με τον άλλο). Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το καθήκον του πολέμου ενάντια στην τυραννία, για τη δικαιοσύνη, προηγείται από τα καθήκοντα του να είναι υπάκουος υπήκοος και να κάνει οικογένεια με τη λαίδη Μάριον.

Εάν υπερισχύσει στη μάχη του, ίσως μπορέσει να απολαύσει μια κανονική ζωή στη συνέχεια.
Σημειώστε όμως ότι τα εκ πρώτης όψεως καθήκοντα δεν υποχρεώνουν όλους να κάνουν την επιλογή του Ρομπέν: Μερικοί τον ακολουθούν στο δάσος, ενώ άλλοι μένουν στο σπίτι και τιμούν τις προηγούμενες δεσμεύσεις τους.

Μερικά (καθήκοντα) στηρίζονται και μόνο στο γεγονός ότι υπάρχουν άλλα πλάσματα στον κόσμο των οποίων την κατάσταση μπορούμε να κάνουμε καλύτερη. – ΟΥΙΛΙΑΜ ΡΟΣ