Τρίτη 30 Οκτωβρίου 2018

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΙΣΧΥΛΟΣ - Προμηθεὺς δεσμώτης (823-886)

ΠΡ. τὸ πᾶν πορείας ἥδε τέρμ᾽ ἀκήκοεν.
ὅπως δ᾽ ἂν εἰδῇ μὴ μάτην κλύουσά μου,
825 ἃ πρὶν μολεῖν δεῦρ᾽ ἐκμεμόχθηκεν φράσω,
τεκμήριον τοῦτ᾽ αὐτὸ δοὺς μύθων ἐμῶν.
ὄχλον μὲν οὖν τὸν πλεῖστον ἐκλείψω λόγων,
πρὸς αὐτὸ δ᾽ εἶμι τέρμα σῶν πλανημάτων.
ἐπεὶ γὰρ ἦλθες πρὸς Μολοσσὰ γάπεδα,
830 τὴν αἰπύνωτόν τ᾽ ἀμφὶ Δωδώνην, ἵνα
μαντεῖα θᾶκός τ᾽ ἐστὶ Θεσπρωτοῦ Διός,
τέρας τ᾽ ἄπιστον, αἱ προσήγοροι δρύες,
ὑφ᾽ ὧν σὺ λαμπρῶς κοὐδὲν αἰνικτηρίως
προσηγορεύθης ἡ Διὸς κλεινὴ δάμαρ
835 μέλλουσ᾽ ἔσεσθαι· τῶνδε προσσαίνει σέ τι;
ἐντεῦθεν οἰστρήσασα τὴν παρακτίαν
κέλευθον ᾖξας πρὸς μέγαν κόλπον Ῥέας,
ἀφ᾽ οὗ παλιμπλάγκτοισι χειμάζῃ δρόμοις·
χρόνον δὲ τὸν μέλλοντα πόντιος μυχός,
840 σαφῶς ἐπίστασ᾽, Ἰόνιος κεκλήσεται,
τῆς σῆς πορείας μνῆμα τοῖς πᾶσιν βροτοῖς.
σημεῖά σοι τάδ᾽ ἐστὶ τῆς ἐμῆς φρενός,
ὡς δέρκεται πλέον τι τοῦ πεφασμένου.
τὰ λοιπὰ δ᾽ ὑμῖν τῇδέ τ᾽ ἐς κοινὸν φράσω,
845 ἐς ταὐτὸν ἐλθὼν τῶν πάλαι λόγων ἴχνος.
ἔστιν πόλις Κάνωβος ἐσχάτη χθονός,
Νείλου πρὸς αὐτῷ στόματι καὶ προσχώματι·
ἐνταῦθα δή σε Ζεὺς τίθησιν ἔμφρονα
ἐπαφῶν ἀταρβεῖ χειρὶ καὶ θιγὼν μόνον.
850 ἐπώνυμον δὲ τῶν Διὸς γεννημάτων
τέξεις κελαινὸν Ἔπαφον, ὃς καρπώσεται
ὅσην πλατύρρους Νεῖλος ἀρδεύει χθόνα·
πέμπτη δ᾽ ἀπ᾽ αὐτοῦ γέννα πεντηκοντάπαις
πάλιν πρὸς Ἄργος οὐχ ἑκοῦσ᾽ ἐλεύσεται
855 θηλύσπορος, φεύγουσα συγγενῆ γάμον
ἀνεψιῶν· οἱ δ᾽ ἐπτοημένοι φρένας,
κίρκοι πελειῶν οὐ μακρὰν λελειμμένοι,
ἥξουσι θηρεύοντες οὐ θηρασίμους
γάμους, φθόνον δὲ σωμάτων ἕξει θεός·
860 Πελασγία δὲ δέξεται θηλυκτόνῳ
Ἄρει δαμέντων νυκτιφρουρήτῳ θράσει·
γυνὴ γὰρ ἄνδρ᾽ ἕκαστον αἰῶνος στερεῖ,
δίθηκτον ἐν σφαγαῖσι βάψασα ξίφος·
τοιάδ᾽ ἐπ᾽ ἐχθροὺς ἐμοὺς ἔλθοι Κύπρις.
865 μίαν δὲ παίδων ἵμερος θέλξει τὸ μὴ
κτεῖναι σύνευνον, ἀλλ᾽ ἀπαμβλυνθήσεται
γνώμην· δυοῖν δὲ θάτερον βουλήσεται,
κλύειν ἄναλκις μᾶλλον ἢ μιαιφόνος·
αὕτη κατ᾽ Ἄργος βασιλικὸν τέξει γένος.
870 μακροῦ λόγου δεῖ ταῦτ᾽ ἐπεξελθεῖν τορῶς.
σπορᾶς γε μὴν ἐκ τῆσδε φύσεται θρασὺς
τόξοισι κλεινός, ὃς πόνων ἐκ τῶνδ᾽ ἐμὲ
λύσει. τοιόνδε χρησμὸν ἡ παλαιγενὴς
μήτηρ ἐμοὶ διῆλθε Τιτανὶς Θέμις·
875 ὅπως δὲ χὤπη, ταῦτα δεῖ μακροῦ λόγου
εἰπεῖν, σύ τ᾽ οὐδὲν ἐκμαθοῦσα κερδανεῖς.

ΙΩ. ἐλελεῦ, ἐλελεῦ,
ὑπό μ᾽ αὖ σφάκελος καὶ φρενοπληγεῖς
μανίαι θάλπουσ᾽, οἴστρου δ᾽ ἄρδις
880 χρίει μ᾽ ἄπυρος·
κραδία δὲ φόβῳ φρένα λακτίζει,
τροχοδινεῖται δ᾽ ὄμμαθ᾽ ἑλίγδην,
ἔξω δὲ δρόμου φέρομαι λύσσης
πνεύματι μάργῳ, γλώσσης ἀκρατής·
885 θολεροὶ δὲ λόγοι παίουσ᾽ εἰκῇ
στυγνῆς πρὸς κύμασιν ἄτης.

***
ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ
Όλη ώς το τέλος την πορεία της έχει ακούσει
αυτή· μα για να δει πως δεν μιλώ του βρόντου,
θα πω κι όσα πριν έρθει εδώ είχε περάσει,
δίνοντας τούτο απόδειξη για τ᾽ άλλα που είπα·
και για ν᾽ αφήνω τα πολλά κι άδικα λόγια
ευτύς στον τελευταίο σου θα ᾽ρθω το δρόμο.
Λοιπόν αφού έφτασες στων Μολοσσών τη χώρα
830 και κατά τη ψηλόρραχη Δωδώνην, όπου
του Δία του Θεσπρωτού μαντεία κι ο θρόνος είναι
και, θάμ᾽ απίστευτον, οι δρύες οπού μιλούνε
και που σε καληνώρισαν ξάστερα κι όχι
μ᾽ αινίγματα «τη σεβαστή του Δία γυναίκα»
– σου αγγίζει την καρδιά τίποτ᾽ απ᾽ όλα τούτα;
από κει ο οίστρος σ᾽ έσφιξε κι έδωσες δρόμο
κατάγιαλα προς τον πλατύ της Ρέας τον κόρφο,
απ᾽ όπου πίσω γύρισες σε νέες φουρτούνες.
Μα σε μελλούμενους καιρούς αυτός ο πόντος
840 Ιόνιος θα ονομαστεί, σου λέω να ξέρεις,
για να θυμάει το δρόμο σου σ᾽ όλο τον κόσμο.
Σημάδια λοιπόν έχε αυτά, πως βλέπει κάτι
πιότερο κι απ᾽ το φανερό εμένα ο νους μου.
Τώρα για σας και αυτήν μαζί θα πω όσα μένουν
γυρνώντας πίσω στα παλιά των λόγων χνάρια.
Στην άκρη άκρη της γης του Νείλου είναι μια πόλη,
ο Κάνωβος, στις ίδιες εκβολές του επάνω·
εδώ σε φέρνει πάλι ο Δίας στα λογικά σου
μ᾽ άσφαλτο χέρι αγγίζοντας – μ᾽ επαφή μόνο.
850 κι έτσι απ᾽ το Δία μαύρο γιο θενα γεννήσεις,
τον Έπαφο με τ᾽ όνομα, που όση ποτίζει
χώραν ο Νείλος ο πλατύς θα εξουσιάσει.
Κι απ᾽ αυτόν πέμπτη γενεά οι πενήντα κόρες
στο Άργος θα ᾽ρθούνε πίσω, δίχως να το θέλουν,
για ν᾽ αποφύγουν το συγγενικό το γάμο
με τους ξαδέρφους των, που ποθοπλανταγμένοι,
σαν τα γεράκια απόκοντα στις περιστέρες,
κυνηγώντας θα ᾽ρθουν ακυνήγητους γάμους.
Μα ο Θεός δε θα τους αξιώσει να χαρούνε
τα σώματά τους· κι από θηλυκιάν αντρεία
και νυχτοφύλακτην αποκοτιά πεσμένους
860 θα δεχτεί η γη του Πελασγού, και καθενός των
θα πάρει η καθεμιά γυναίκα τη ζωή τους,
μπήχνοντας δίστομο σπαθί μες στις σφαγές των.
Τέτοιος να πέφτει ο Έρωτας και στους εχθρούς μου!
Μόνο μιαν απ᾽ τις κόρες θα γητέψει η αγάπη,
να μη σφάξει το ταίρι της και με τη γνώμη
στομωμένη, κάλλιο απ᾽ τα δυο θα προτιμήσει
άναντρη ν᾽ ακουστεί ή μιαρή αντροφόνα.
Αυτή γενεά βασιλική θενα γεννήσει
870 στο Άργος· μα θα ᾽θελε πολλά λόγια όλα τούτα
να λέω καταλεπτώς· μα όπως και να ᾽ναι, θά ᾽βγει
τοξότης απ᾽ το σπέρμα αυτό ξακουστός ήρως,
που απ᾽ τα βάσαν᾽ αυτά και μένα θα λυτρώσει.
Τέτοιο κρατώ χρησμό απ᾽ την πανάρχαια Θέμη
την Τιτανίδα τη μητέρα μου, μα θέλει
πολύν καιρό, το πώς και τί να σου ιστορήσω
και συ δε θα ᾽χες διάφορο να μου τ᾽ ακούσεις.

ΙΩ
Ωχ! αλί κι απ᾽ αλί!
Πάλι αρχίζει σπασμός και μανίας ταραγμός
να πυρώνει το νου μου, και τρέλας κεντρί
880 με φωτιά δίχως φλόγα μ᾽ ανάφτει.
Μες στα στήθια από τον τρόμο λαχτίζ᾽ η καρδιά,
τροχοφέρνουν τα μάτια ένα γύρο.
κι όξω δρόμου με παίρνει και φέρνει όξω νου
η άγρια μπόρα της λύσσας και δεν κυβερνώ
πια τη γλώσσα· μα λόγια άλλ᾽ αντ᾽ άλλα θολά
με της μαύρης τα κύματα της συμφοράς
μιαν ερχόνται, μια πάνε.

Η τετραλογία του 1ου βιβλίου της Ιστορίας του Θουκυδίδη

Εισαγωγή
 
Ο Θουκυδίδης επιχείρησε να περιγράψει και αναλύσει  με σαφήνεια και ακρίβεια τις ψυχολογικές και ιστορικές δυνάμεις που (υπερ-) καθορίζουν τη φυσιολογία και την παθολογία της δύναμης και της ισχύος.  «Ξυνέγραψε τον πόλεμον των Πελοποννησίων και Αθηναίων (…), αρξάμενος ευθύς καθισταμένου» (Ι.1.1), αποβλέποντας στο νόημα των γεγονότων και αναζητώντας το μυστικό της αλληλουχίας τους, εξοβελίζοντας από το έργο του κάθε υπερφυσική παρέμβαση και απορρίπτοντας κάθε ηθικολογική σκοπιμότητα. 
 
Προσπαθώντας να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που ο ίδιος θέτει εξαρχής και ταυτόχρονα να περιγράψει τις πολλαπλές δυνάμεις που επενεργούν στον πόλεμο, συσσωρεύει συγκρίσεις και αντιθέσεις σε τέτοιο βαθμό, έτσι ώστε η σαφήνεια του ύφους, στην οποία στόχευε, να σπαταλιέται, τελικά, στις λεπτομέρειες.  Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό στους λόγους – δημηγορίες – που ενσωματώνει στο αφηγηματικό μέρος του έργου του, όπου υπάρχει ανάγκη αιτιολογίας, και που αποτελούν τη βάση για την κατανόηση του ιστορικού του σχεδίου, απηχώντας παράλληλα τόσο ως προς τη δομή όσο και ως προς το ύφος τη σοφιστική ρητορική της εποχής του.
 
Η αντιστοιχία των αντιλογιών (Α-Γ, Β-Δ) στην τετραλογία του πρώτου βιβλίου της Ιστορίας
 
Στο πρώτο βιβλίο της Ιστορίας ο Θουκυδίδης κατονομάζει την πραγματική αλλά αφανέρωτη αιτία του πολέμου: «την μεν γαρ αληθεστάτην πρόφασιν, αφανεστάτη δε λόγω τους Αθηναίους ηγούμαι μεγάλους γιγνομένους και φόβον παρέχοντας τοις Λακεδαιμονίοις αναγκάσαι ες το πολεμείν» (Ι.23.6).  Την «αληθεστάτην πρόφασιν»[1] τη διακρίνει με πολλή επιμέλεια από τις αφορμές (αιτίαι και διαφοραί).  Με αυτές ασχολείται στο Ι. 24-66 και κατόπιν «προχωρεί σε μια καλοδουλεμένη μελέτη της καθεμιάς από τις δύο πόλεις που της δίνουν έμφαση οι πολλές δημηγορίες»,[2] αιτιολογώντας με αυτές την αρχική του πρόταση πως ο πόλεμος αφορούσε ουσιαστικά τον ανταγωνισμό της Αθήνας και της Σπάρτης για υλική και εδαφική κυριαρχία.  Προς επίρρωσιν, λοιπόν, αυτής της πολιτικής θέσης, ο Θουκυδίδης θα παραθέσει τέσσερις αντιθετικούς λόγους, σε ζεύγη ανά δύο, που εκφωνήθηκαν στο συνέδριο της Πελοποννησιακής συμμαχίας, στη συνέλευση των Σπαρτιατών, τονίζοντας έτσι, ακόμη και εξωτερικά, την αποφασιστική σημασία αυτής της συνεδρίας. Με την τετραλογία, ο Θουκυδίδης αποδίδει την ατμόσφαιρα του πολέμου, φωτίζοντας όχι τόσο τα γεγονότα όσο την ψυχολογική κατάσταση που δημιουργήθηκε από αυτά.
 
          Ο λόγος των Κορινθίων είναι μια δριμύτατη κριτική της εφησυχαστικής διάστασης της εξωτερικής πολιτικής των Σπαρτιατών και ταυτόχρονα μια οξύτατη ανάλυση της ψυχολογικής βάσης της ανάπτυξης της αθηναϊκής δύναμης.  Στη δομή της δημηγορίας παίζει σημαντικό ρόλο η τέχνη της συζήτησης, όπως αυτή είχε αναπτυχθεί από τις σοφιστικές πρακτικές.  Στην προοιμιακή εισαγωγή οι Κορίνθιοι επιδιώκουν την εύνοια των Λακεδαιμονίων κολακεύοντάς τους (captatio benevolentiae): «Το πιστόν υμάς (…) και απ’ αυτού σωφροσύνην μεν έχετε» (Ι.68.1) και παρόμοιους επαίνους θα μεταχειριστούν συχνά στη δημηγορία τους, συνυφαίνοντας μαζί με αυτούς και αιχμηρά παράπονα: «υπό μεν Αθηναίων υβριζόμενοι, υπό δε υμών αμελούμενοι» (Ι.68.2), επισημαίνοντας ωστόσο πως: «αιτία μεν γαρ φίλων ανδρών εστίν αμαρτανόντων, κατηγορία δε εχθρών αδικησάντων» (Ι.69.6). 
 
Το κύριο μέρος της δημηγορίας εκμεταλλεύεται το τέχνασμα του συγκριτικού χαρακτηρισμού των δύο δυνάμεων που εδράζεται όχι μόνο στη διαφορετική στρατηγική κουλτούρα αλλά και στη διαφορετική ψυχολογική σύνθεση των εμπολέμων.  Η έντεχνη διάταξη των επιχειρημάτων εξυπηρετεί την κυρίαρχη ιδέα της δημηγορίας, που έχει ως στόχο της να κινητοποιήσει τους Σπαρτιάτες σε δράση, πείθοντάς τους πως θίγονται ζωτικά τους συμφέροντα.  Με τη χρησιμοποίηση ενός αντιθετικού και συγκριτικού ύφους, στο οποίο κυριαρχούν οι αντιθετικοί σύνδεσμοι μεν-δε και τα συμπλεκτικά τε-και ή οι προσδιορισμοί λόγω-έργω, οι Κορίνθιοι στηλιτεύουν την επιφυλακτικότητα και τη βραδύτητα των Σπαρτιατών, ενώ ταυτόχρονα την αντιπαραθέτουν στο επιθετικό και καινοτόμο πνεύμα των Αθηναίων: «ξυμφοράν τε ουχ ήσσον ησυχίαν απράγμονα ή ασχολίαν επίπονον» (Ι.70.8).  Ωστόσο, στην επιχειρηματολογία παρεμβάλλεται η αναίρεση των πιθανών αντιρρήσεων των Λακεδαιμονίων: «αλλά των λεγόντων μάλλον υπενοείτε ως ένεκεν των αυτοίς  ιδία διαφόρων λέγουσι και δι’ αυτό ου πριν πάσχειν, αλλ’ επειδή εν τω έργω εσμέν, τους ξυμμάχους τούσδε παρεκαλέσατε» (Ι.68.2).  Στην ανακεφαλαίωση του λόγου τους προτρέπουν τους Σπαρτιάτες να εγκαταλείψουν το συντηρητισμό και  την αταραξία τους: «μέχρι μεν ουν τούδε ωρίσθω υμών η βραδυτής» (Ι.71.4), που δεν ήταν πια ασφαλείς ιδιότητες σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, κυριαρχούμενο από τον αθηναϊκό δυναμισμό και να αναλάβουν πολεμική δράση.  Ο λόγος των Κορινθίων είναι γεμάτος μίσος, φθόνο και θαυμασμό για τον ψυχολογικό δυναμισμό του αντιπάλου, χωρίς, ωστόσο, να αποτελεί και μια ηθική του αναγνώριση, αφού οι Αθηναίοι βλάπτουν και αδικούν τους συμμάχους των Λακεδαιμονίων «και εκ πολλού προπαρεσκευασμένους, ει ποτε πολεμήσονται» (Ι.68.3) έχουν σκοπό την ανατροπή της διμερούς ισορροπίας δυνάμεων.
 
          Με τη δημηγορία των Κορινθίων ο Θουκυδίδης επιχείρησε μια έμμεση σύγκριση της δημοκρατίας στην ακμή της υλικής της υπεροχής και της ολιγαρχικής έννοιας της ησυχίας.  Γι’ αυτόν η δύναμη, που είναι ο στόχος των ατόμων και των κρατών και η βάση του πολιτισμού, δεν μπορεί να νοηθεί στατικά.  Με τη δημηγορία των Αθηναίων πρέσβεων, που συμπτωματικά βρέθηκαν στη Σπάρτη και έλαβαν το λόγο στη συνεδρία, ο Θουκυδίδης ολοκληρώνει την ψυχολογική ερμηνεία του αθηναϊκού δυναμισμού, που είχαν εκθέσει οι Κορίνθιοι, με την ιστορική δικαιολόγηση, ερμηνεία και ανάλυση της ανάπτυξης της αθηναϊκής δύναμης, που στηριζόταν στο φυσικό νόμο: «αλλ’ αεί καθεστώτος τον ήσσω υπό του δυνατωτέρου κατείργεσθαι» (Ι.76.2) και χρησιμοποιούνταν με μετριοπάθεια και αίσθηση της ευθύνης: «Επαινείσθαι τε άξιοι, οίτινες χρησάμενοι τη ανθρωπεία φύσει ώστε ετέρων άρχειν δικαιότερη ή κατά την υπάρχουσαν δύναμιν γεγένηνται» (Ι.76.3).
 
          Οι Αθηναίοι υποστήριξαν, μεταθέτοντας χρονικά τη στιγμή της δράσης για την απόδοσή της σε διαφορετική αιτία, ότι η ηγεμονία τους αποτελεί το λογικό αποτέλεσμα της συμβολής τους στον αγώνα κατά των Περσών.  Έτσι, «εξ’ αυτού δε του έργου κατηναγκάσθημεν το πρώτον προαγαγείν αυτήν ες τόδε, μάλιστα μεν υπό δέους, έπειτα δε και τιμής, ύστερον και ωφελίας» (Ι.75.3).  Τα κίνητρα αυτά αποτελούν τη βάση για την ανάλυση της στρατηγικής συμπεριφοράς κάθε κράτους στο διεθνές σύστημα.[3]  Αν η δημηγορία των Κορινθίων εμφάνιζε τους Αθηναίους ως επικίνδυνους για τη διασάλευση του status στην Ελλάδα, η δημηγορία των Αθηναίων το επιβεβαιώνει.  Με κινητήρια πολιτικοδυναμική προϋπόθεση την πολυπραγμοσύνη (: από της πολυπειρίας) και με αιχμές το δυναμισμό, την ικανότητα υπεύθυνης ενέργειας και τη μετριοπάθεια του πολιτικού τους συστήματος, οι Αθηναίοι εφαρμόζουν την πολιτική αρχή του δικαίου του ισχυρότερου, αντιπαραθέτοντάς την στην ολιγαρχική πρακτική της ησυχίας και της σωφροσύνης, που χαρακτηρίζει μια παλαιότερη δυναμική του κόσμου (: αρχαιότροπα επιτηδεύματα).  Αφού οι Αθηναίοι πρεσβευτές ανέπτυξαν με ρητορική οξυδέρκεια και σοφιστική πολεμική την επιχειρηματολογία τους για το κύρος των φυσικών νόμων και το δίκαιο (= συμφέρον) του ισχυρότερου - υπογραμμίζοντας συγχρόνως τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα του πολιτικού τους συστήματος- κατέληξαν σε μια αφοριστική κριτική του πολέμου και των απροόπτων που πηγάζουν απ’ αυτόν (: του δε πολέμου τον παράλογον) και έκαναν έκκληση στην ορθοφροσύνη (: ευβουλίαν) των Λακεδαιμονίων για δικαστική διευθέτηση της διαφοράς (: τα δε διάφορα δίκην λύεσθαι κατά την ξυνθήκην). 
 
          Στη συνέχεια, ο Θουκυδίδης παραθέτει δύο λόγους Σπαρτιατών: του γηραιού βασιλιά Αρχίδαμου, που αντικρούει και αναιρεί την επιχειρηματολογία των Κορινθίων σχετικά με τη σπαρτιάτικη φύση και τα ελατήριά της, και του αιρετού εφόρου Σθενελαϊδα, που αντιστρέφει την αθηναϊκή ρητορική και επιθυμεί την ψήφιση του πολέμου. 
 
          Ο Αρχίδαμος, στη δημηγορία του, υποστήριξε πως η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της δεν θα μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες ενός πολέμου με την Αθήνα, που κατείχε μεγάλο πλούτο και έκταση, αν πρώτα δεν φρόντιζαν να εξισορροπήσουν τη ναυτική και οικονομική της ισχύ, είτε με κινητοποίηση εσωτερικών πόρων είτε με την εξασφάλιση ισχυρών, ακόμη και βάρβαρων, συμμάχων, και πάντως όλη αυτή η διαδικασία θα ήταν χρονοβόρα (: χρόνος ενέσται).  Στη συνέχεια αναφέρει την άποψή του για το ότι η δύναμη της Σπάρτης έγκειται στον πειθαρχημένο τρόπο ζωής και εκθέτει συνοπτικά τις αρχές της ολιγαρχίας: «ότι αιδώς σωφροσύνης πλείστον μετέχει, αισχύνης δε ευψυχία» (Ι.84.3) και «πολύ τε διαφέρειν ου δει νομίζειν άνθρωπον ανθρώπου, κράτιστον δε είναι όστις εν τοις αναγκαιοτάτοις παιδεύεται» (Ι.84.4).  Αναιρώντας τις αιτιάσεις των Κορινθίων, που «τας των πολεμίων παρασκευάς λόγω καλώς μεμφόμενοι ανομοίως έργω επεξιέναι» (Ι.84.3) αναστρέφει το κύριο επιχείρημά τους για «το βραδύ και μέλλον» της σπαρτιατικής εξωτερικής πολιτικής, αντικαθιστώντας το με το «σωφροσύνη έμφρων».  Η επιχειρηματολογία του περιλαμβάνει όσο γίνεται περισσότερα από τα γεγονότα και τις ιδέες που είχαν αναφέρει οι Κορίνθιοι, από τις λέξεις που χρησιμοποίησαν και τις διαφοροποιήσεις που έκαναν, ωστόσο, κάθε μια από τις έννοιες αυτές εισάγεται σε διαφορετικά συμφραζόμενα με καινούργιο ρόλο και αναστρέφει όχι μόνο τις γενικές θέσεις αλλά και τις λεπτομερειακές πληροφορίες της αντίπαλης επιχειρηματολογίας. 
 
           Η σύντομη, κοφτή και γεμάτη πάθος ομιλία του έφορου Σθενελαϊδα κλείνει τον «αγώνα λόγων».  Ο Σθενελαϊδας, βλέπει τους Αθηναίους ως ανθρώπους που μακρηγορούν υπερβολικά και αυτο-επαινούνται ασύστολα χωρίς όμως να παρέχουν ουσιαστικά τεκμήρια πως δεν αδικούν τους συμμάχους των Λακεδαιμονίων.  Αντιστρέφει πλήρως το ιστορικό τους δικαίωμα για κυριαρχία: «καίτοι ει προς τους Μήδους εγένοντο αγαθοί τότε, προς δ’ ημάς κακοί νυν, διπλασίας ζημίας άξιοι είσιν, ότι αντ’ αγαθών κακοί γεγένηνται» (Ι.86.1).  Πείθει τους Λακεδαιμονίους να δράσουν έμπρακτα ενάντια στους Αθηναίους που βλάπτουν τους συμμάχους όχι με λόγια: «ουδέ δίκαις και λόγοις διακριτέα μη λόγω και αυτούς βλαπτομένους, αλλά τιμωρητέα εν τάχει και παντί σθένει» (Ι.86.3). 
      
          Έτσι, ο πρώτος λόγος εκφράζει μια θέση, διατυπωμένη εκφραστικά με εμφαντικές συγκρίσεις και αντιθέσεις, που  ο τρίτος λόγος την αντικρούει, με αποφασιστική και ανατρεπτική επιχειρηματολογία, ενώ ο δεύτερος λόγος, που χρησιμοποιεί το σύνολο σχεδόν από το σοφιστικό οπλοστάσιο των επιχειρημάτων ανατρέπεται από τον τέταρτο λόγο μέσα σε λίγες μόνο γραμμές.  Παράλληλα, ο πρώτος και ο δεύτερος λόγος λειτουργούν σχεδόν συμπληρωματικά: ο πρώτος εκθέτει τις ψυχολογικές βάσεις του αθηναϊκού δυναμισμού και ο δεύτερος τις ιστορικές του προϋποθέσεις.  Με τα αντιθετικά ζεύγη λόγων που «καθώς αντιπαραθέτουν τις ιδέες, τις πλησιάζουν από πιο κοντά»[4] ο Θουκυδίδης ερευνά εξαντλητικά όλες τις απόψεις που παρουσιάζει μια κρίσιμη κατάσταση και ταυτόχρονα δείχνει τις αντινομίες της ανθρώπινης δράσης και διάθεσης.
 
            Με τις δημηγορίες ο Θουκυδίδης προβάλλει δεδομένα πολιτικού, κοινωνικού, ιστορικού και ψυχολογικού χαρακτήρα, αναλύοντας τούς κύριους παράγοντες του πολέμου, όπως αυτοί – κατά τη γνώμη του – γίνονταν αντιληπτοί από τους ηγέτες των διαφόρων πόλεων ή από τους ηγέτες των αντίθετων παρατάξεων μέσα στην ίδια πόλη.  Οι δημηγορίες ενσαρκώνουν παραδείγματα θεμελιακού χαρακτήρα και παίζουν οργανικό ίσως και συνδετικό ρόλο στη δομή ολόκληρου του έργου.[5]  Οι δημηγορίες του ως προς το σκοπό μοιάζουν κάπως με τις Τετραλογίες του Αντιφώντα, είναι δηλαδή συμπυκνωμένα παραδείγματα συλλογιστικής πορείας τυπικών αποτελεσμάτων από δεδομένες καταστάσεις.  Πρόθεση των δημηγοριών ήταν να καταδειχθεί από τη μεμονωμένη πράξη το γενικό και το καθολικό, χωρίς ωστόσο να συνθλίβεται η λεπτομέρεια.  Η δημηγορία ανήκει στο συμβουλευτικό γένος του ρητορικού λόγου, που ενδιαφέρεται για το μέλλον.[6]  Έτσι, αποδίδοντας ο Θουκυδίδης στους ομιλητές του «τα δέοντα» (Ι.22.1), τους χορηγεί τη δυνατότητα της πρόβλεψης για την πιθανή έκβαση των πολιτικών επιλογών και τη μελλοντική πορεία των γεγονότων.  Η τετραλογία, που δεν κρύβει καθόλου το σοφιστικό υπόβαθρο της κατασκευής της – για κάθε ζήτημα είναι δυνατός ένας διπλός λόγος – αντανακλά την ουσία της εποχής της: το συνειδητό ρεαλισμό στη ζήτηση της αλήθειας.
 
Η επίδραση της σοφιστικής στην τετραλογία
 
Η κοσμική φύση της σκέψης των Ελλήνων στηριγμένη στην παρατήρηση και στο ενδιαφέρον της για το γενικό και το τυπικό αποτυπώνεται στη σοφιστική κίνηση του 5ου αι. π.Χ., που εφάρμοζε τη μηχανιστική άποψη ότι η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα φυσικών δυνάμεων, οι οποίες επενεργούσαν όχι στο άτομο αλλά στην τάξη και λειτουργούσαν ομοιόμορφα σε όλες ανεξάρτητα τις εποχές.  Έτσι, η συμπεριφορά υπόκειται όχι μόνο σε ανάλυση αλλά και σε πρόβλεψη.[7]  Και αυτή είναι η βάση από την οποία εξικνείται η θουκυδίδεια ιστορία. 
     
Η ανάπτυξη της αθηναϊκής δημοκρατίας και η εμπέδωση της ηγεμονίας παράλληλα με το θρυμματισμό της παλαιότερης ασφάλειας και τις απαιτήσεις ενός πιο περίπλοκου και ανταγωνιστικού κόσμου αλλάζουν τον τρόπο της ζωής των ανθρώπων.  Νέες μέθοδοι ρητορείας και διακυβέρνησης του κράτους θέτονται σε εφαρμογή.  Δάσκαλοι αυτής της κίνησης γίνονται οι σοφιστές, άνθρωποι που αποδεσμεύονται από τη χειροπέδη της παράδοσης και από σταθερούς δεσμούς, πλάνητες και ταξιδευτές που διδάσκουν ικανότητες και γνωστικά αγαθά, τη δύναμη του λόγου και την ατομική βούληση ως το μοναδικό νόμο.  Η ανθρωποκεντρική τους φιλοσοφία, μια μεταφορά της παρμενιδικής ενότητας της σκέψης και του είναι στον ατομικό άνθρωπο, συνοδεύεται από την αισιοδοξία για απεριόριστη πρόοδο, από την πεποίθηση για τη σχετικότητα των αξιών,  από την αμφισβήτηση του νόμου της πολιτείας και από την άρνηση των θεών. 
 
Μέσα σε αυτό το πνευματικό κλίμα μορφώνεται ο χαρακτήρας του Θουκυδίδη.  Η σκέψη και το ύφος του σφραγίζονται από τις σοφιστικές μεθόδους και πρακτικές.  Τα ερωτήματα των σοφιστών – όπως, η φύσις ή ο νόμος καθορίζουν τις σχέσεις των ανθρώπων; η αρετή είναι διδακτή ή επίκτητη; πώς εκφράζεται το είναι και το φαίνεσθαι; ποια η σημασία της γνώσης σε αντιπαράθεση προς την πίστη; ποια η δύναμη της απόδειξης και της πειθούς; - είναι και ερωτήματα της Ιστορίας του.  Όλα αυτά απτά διατυπωμένα κυρίως στις δημηγορίες του, με τις οποίες οριοθετεί τις κρίσιμες στιγμές και αναλύει τα γεγονότα για να κατανοήσει σφαιρικά δυνάμεις, ανθρώπους ή καταστάσεις.  Έτσι, η σύλληψη των ιδεών κατά ζεύγη, συγκριτικά και σε αντίθεση, οι περίπλοκοι αποδεικτικοί συλλογισμοί στηριγμένοι σε επιχειρήματα που αξιοποιούν το εικός και αναζητούν το τεκμήριον, τα επιχειρήματα από το συμφέρον και από την ανθρώπινη φύση, η αναγωγή από το ειδικό και επιμέρους στο γενικό και καθολικό, η αφαίρεση και η αφηρημένη ορολογία[8], το σύνθετο ύφος, η αρχαϊκή φρασεολογία, με λέξεις σπάνιες ή ποιητικές που υποδηλώνουν την οφειλή της πρώιμης πεζογραφίας στις ποιητικές κατακτήσεις,  και συγχρόνως η ανάγκη για νεολογισμούς, η διάκριση των συνωνύμων και τα σχήματα «λέξεως»[9] είναι το χρέος που αποπληρώνει ο Θουκυδίδης στη σοφιστική του μαθητεία: «οι μεν γε νεωτεροποιοί και επινοήσαι οξείς και επιτελέσαι έργω ο αν γνώσιν υμείς δε τα υπάρχοντα τε σώζειν και επιγνώναι μηδέν και έργω ουδέ ταναγκαία εξικέσθαι.  Αύθις δε οι μεν και παρά δύναμιν τολμηταί και παρά γνώμην κινδυνευταί και επί τοις δεινοίς ευέλπιδες το δε υμέτερον της τε δυνάμεως ενδεά πράξαι της τε γνώμης μηδέ τοις βεβαίοις πιστεύσαι των τε δεινών μηδέποτε οίεσθαι απολυθήσεσθαι.  Και μην και άοκνοι προς υμάς μελλητάς και αποδημηταί προς ενδημοτάτους» (Ι.70.2). 
 
Η ανάπτυξη της συλλογιστικής της συζήτησης από τους σοφιστές γίνεται η βασική αρχή της μεθόδου του Θουκυδίδη, μια μέθοδος θεμελιωμένη στη λογική και στην ακρίβεια: για κάθε θέμα υπάρχουν δυο αντίθετες επιχειρηματολογίες και το θέμα είναι να εξασθενήσει η «μια επιχειρηματολογία με τη χρησιμοποίηση μιας άλλης που άμεσα την αναιρεί ή την αντισταθμίζει».[10]  Η αντίθεσή του, ωστόσο, με το σοφιστικό ρήτορα βρίσκεται στη χρήση της έννοιας του εικάζειν (= εμπειρία), με την οποία εκείνος επιχειρεί να φτάσει στην εντύπωση της πιθανοφάνειας, ενώ ο Θουκυδίδης όσο το δυνατό πιο κοντά στην αλήθεια.  Έτσι, οι δημηγορίες του είναι κατασκευές συστηματικά παράλληλες και αντίστροφες, όπως διαφαίνεται στην τετραλογία του πρώτου βιβλίου, όπου η δημηγορία του Αρχίδαμου ανατρέπει το κεντρικό επιχείρημα των Κορινθίων για τη σπαρτιάτικη αναβλητικότητα (:διαμέλλεται) και το αντιστρέφει σε «σωφροσύνη έμφρων» ή ο Σθενελαϊδας με το λόγο του ανατρέπει το ιστορικό επιχείρημα των Αθηναίων, που όμως με αυτόν τον τρόπο – την έκθεση δηλαδή πολλαπλών προβληματικών γύρω από ένα γεγονός - μεταθέτουν στο μελλοντικό αναγνώστη την ευθύνη να εξάγει την προσωπική του κρίση για τις βαθύτερες αιτίες και τα κίνητρα των πράξεων ατόμων ή κρατών και έτσι το έργο γίνεται «κτήμα τε ες αεί μάλλον ή αγώνισμα ες το παραχρήμα» (Ι.22.4).
 
Στη δημηγορία των Αθηναίων ο Θουκυδίδης αξιοποιεί τόσο το σοφιστικό επιχείρημα του συμφέροντος: «πάσι δε ανεπίφθονον, τα ξυμφέροντα των μεγίστων πέρι κινδύνων ευ τίθεσθαι» (Ι.75.5) όσο και το σοφιστικό επιχείρημα από την ανθρώπινη φύση: «ούτως ουδ’ ημείς θαυμαστόν ουδέν πεποιήκαμεν ουδ’ από του ανθρωπείου τρόπου, ει αρχήν τε διδομένην εδεξάμεθα και ταύτην μη ανείμεν, υπό των μεγίστων νικηθέντες, τιμής και δέους και ωφελίας, ουδ’ αυ πρώτοι του τοιούτου υπάρξαντες, αλλ’ αεί καθεστώτος τον ήσσω υπό του δυνατωτέρου κατείργεσθαι» (Ι.76.2) για να προβάλει δυναμικά την αντίληψη για το δίκαιο του ισχυρότερου, απηχώντας έτσι ευρύτερες σοφιστικές πολιτικές αντιλήψεις, που είχαν άλλωστε γίνει και το δόγμα του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού, μετατρέποντας σταδιακά το ανθρωπιστικό και μετριοπαθές μοντέλο της αθηναϊκής δημοκρατίας σε ένα καθεστώς ωμής βίας και ιδιοτέλειας.  Για το Θουκυδίδη αυτός είναι και ο έσχατος νόμος της ανθρώπινης φύσης, η ενδιάθετη νομοτέλειά της: ο αγώνας για δύναμη που προκύπτει «υπό δέους, έπειτα και τιμής, ύστερον και ωφελίας» αναπόφευκτα οδηγεί στη βία, στη διχόνοια και στην πτώση.  Η αναζήτηση των βαθύτερων αιτιών της ηγεμονίας απασχολεί τον ιστορικό γιατί τον απασχολεί ο πολύπλοκος κόσμος του παρόντος, επειδή αυτό το ιστορικό παρόν δίνει στην Ιστορία το νόημά της.[11]
 
Η σχέση σωφροσύνης και ευψυχίας στη δημηγορία του Αρχίδαμου
 
Η δημηγορία του Αρχίδαμου, του γηραιού βασιλιά της Σπάρτης από το γένος των Ευρυπωντίδων, φαίνεται ως ένα εγκώμιο της σπαρτιάτικης πολιτικής και των ολιγαρχικών ιδεωδών και ως μια πρωθύστερη απάντηση στο εγκώμιο που θα πλέξει ο Περικλής για την αθηναϊκή πολιτική και τα δημοκρατικά ιδεώδη.[12]  Η διάκριση ανάμεσα στην ολιγαρχική φύση και στη δημοκρατική φύση είναι σαφής: «πολεμικοί τε και εύβουλοι διά το εύκοσμον γιγνόμεθα, το μεν ότι αιδώς σωφροσύνης πλείστον μετέχει, αισχύνης δε ευψυχία, εύβουλοι δε αμαθέστερον των νόμων της υπεροψίας παιδευόμενοι και ξυν χαλεπότητι σωφρονέστερον ή ώστε αυτόν ανηκουστείν (…) και ουκ εξ εκείνων ως αμαρτησομένων έχειν δει τας ελπίδας, αλλ’ ως ημών αυτών ασφαλώς προνοουμένων, πολύ τε διαφέρειν ου δει νομίζειν άνθρωπος ανθρώπου, κράτιστον δε είναι όστις εν τοις αναγκαιοτάτοις παιδεύεται» (Ι.85.3-4).
     
          Οι ηθικές έννοιες που εκφράζονται με το λόγο του παραπέμπουν σε έναν εδραιωμένο αρχαϊκό κόσμο που αρχίζει να κλυδωνίζεται επικίνδυνα.  Για τον Αρχίδαμο, τόσο η πολεμική αρετή όσο και η πολιτική σωφροσύνη είναι το γενναιόδωρο αποτέλεσμα μιας ευνοούμενης πολιτείας, κάτι για το οποίο πάντα επαίρονταν οι Λακεδαιμόνιοι, και της συνεχούς πολεμικής εκπαίδευσης και σκληραγωγίας.  Το χιαστό της σωφροσύνης με την αιδώ και της ευψυχίας με την αισχύνη, είναι αντανακλάσεις από το κοσμοείδωλο πάνω στο οποίο είχε θεμελιωθεί ο παλιός κόσμος, και φυσικά οι προϋποθέσεις για τη διεξαγωγή ενός καλού πολέμου: από τη σωφροσύνη εκπηγάζει το συγγενές αίσθημα της τιμής – φόβος ψόγου – και από αυτό εξάγεται η γενναιότητα – δέος αδοξίας – και όλα αυτά συνυφασμένα πάντα με την επίπονη εκπαίδευση και το σεβασμό του νόμου της πολιτείας.  Οι ηθικές αξίες του Αρχίδαμου μοιάζουν να βγαίνουν από τον ηρωικό κόσμο του  Ομήρου και να αντανακλούν τα αριστοκρατικά ιδεώδη μιας μάλλον ‘παρωχημένης’ εποχής. 
 
Το ύφος του λόγου του Σθενελαϊδα
 
Ο Θουκυδίδης στις δημηγορίες του δεν διαφοροποιεί υφολογικά αλλά εννοιολογικά κυρίως τους ομιλητές του.  Έτσι, ο λόγος του Σθενελαϊδα που μάλλον θα εκφωνήθηκε στη δωρική διάλεκτο αποδίδεται σε αττική γλώσσα από τον Θουκυδίδη,  ο οποίος, ωστόσο, προσέχει να επιτύχει εκείνη τη διανοητική διάκριση, που θα ταίριαζε στο χαρακτήρα, στο ήθος και στη νοοτροπία του Λακεδαίμονα. 
 
          Ο σύντομος, κοφτός και γεμάτος πάθος λόγος του νεαρού εφόρου εκφέρεται με τη στρατιωτική τραχύτητα ενός πνεύματος που έχει εκπαιδευτεί για τα έργα  και όχι για τα λόγια.  Η αποτελεσματικότητα και δωρικότητα του ύφους του συμπλέκεται αριστοτεχνικά με μια «αττική πνευματικότητα» που διαφαίνεται τόσο στην έντεχνη ανατροπή του ιστορικού επιχειρήματος των Αθηναίων (Ι.86.1) αλλά και στις ειρωνικές αποστροφές του λόγου του: «ου περιοψόμεθα αδικουμένους ουδέ μελλήσομεν τιμωρείν οι δ’ ουκέτι μέλλουσι κακώς πάσχειν.  Άλλοις μεν γαρ χρήματά εστι πολλά και νήες και ίπποι, ημίν δε ξύμμαχοι αγαθοί» (Ι.86.2-3) που αντικρούουν τη συνετή πολιτική του Αρχίδαμου.  Τέλος, ο Σθενελαϊδας με το λόγο του εκφράζει την «αληθεστάτην πρόφασιν» του πολέμου κατά Θουκυδίδη: «μήτε τους Αθηναίους εάτε μείζους γίγνεσθαι» (Ι.86.5). 
 
Συμπεράσματα
 
Με την τετραλογία των αντιθετικών λόγων του πρώτου βιβλίου της Ιστορίας ο Θουκυδίδης εκθέτει σχεδόν όλα τα επιχειρήματα και των δύο πλευρών που αφορούν στον πόλεμο – μέσα από μια σοφιστική ρητορική που αντανακλά την εποχή του – για να τεκμηριώσει την αρχική του θεωρία της «αληθεστάτης πρόφασις», η οποία δεν ήταν άλλη από το φόβο των Λακεδαιμονίων για την αύξηση της αθηναϊκής επιρροής και δύναμης.
------------------------
[1] Τα ιπποκρατικά συγγράμματα χρησιμοποιούν την ίδια λέξη «πρόφασις» για να δηλώσουν την εξήγηση της αρρώστιας.       
[2] J. H. Finley, Θουκυδίδης, μτφ. Τ. Κουκουλιός, Αθήνα: Παπαδήμας 2001 (ε΄ έκδ.), σ. 118.
[3] Α. Πλατιάς, Διεθνείς σχέσεις και στρατηγική στον Θουκυδίδη, Αθήνα: ΕΣΤΙΑ 2000 (β΄έκδ.), σ. 222.
[4] J. de Romilly, Ιστορία και λόγος στον Θουκυδίδη, μτφ. Ε. Κακριδή, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1988, σ. 179.
[5] βλ. J. H. Finley, ό.π., σ. 107.
[6] βλ. Αριστοτέλης, Ρητορική, Ι 3.4, 1358 b 14.
[7] J.H. Finley, ό.π., σ. 57.
[8] Μεταχειρίζεται τα ουδέτερα των επιθέτων και των μετοχών αντί αφηρημένων ουσιαστικών και τα ρηματικά ουσιαστικά αντί των ρημάτων και των απαρεμφάτων που δηλώνουν εννοιολογική ανάπτυξη.
[9] Στο Θουκυδίδη απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά τα σχήματα «διανοίας», όπως π.χ. οι μεταφορές.
[10] J. de Romilly, ό.π., σ. 183.
[11] βλ. B. Snell, Η ανακάλυψη του πνεύματος.  Ελληνικές ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης, μτφ. Δ. Ι. Ιακώβ, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1997 (δ΄έκδ.), σ. 216.
[12] βλ. Θουκυδίδης, Ιστορία, ΙΙ.35-46.

Σε πενθώ, ενώ ζεις

Συνήθως απογοητευόμαστε από τις προσδοκίες μας. Μερικές φορές, ενώ αναμένουμε πράξεις και λόγια ανθρώπων, τελικά απογοητευόμαστε. Αγαπάμε ανθρώπους ανεξαρτήτως των ελαττωμάτων τους. Επιλέγουμε να επικεντρωθούμε στα θετικά της σχέσης και στο πως αισθανόμαστε μέσα σε αυτή και αποφεύγουμε την πραγματικότητα. Δημιουργούμε στο μυαλό μας ένα προφίλ ανθρώπου, ενώ όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την πραγματικότητα, αντιλαμβανόμαστε πως αυτός ο άνθρωπος δεν υπήρξε ποτέ όπως τον φανταζόμασταν.

Το πένθος που βιώνουμε για μία σχέση ή για έναν άνθρωπο, που κάποτε ήτανε ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας, εκχειλίζεται σε συναισθηματική θύελλα.

"Πενθώ την απουσία ενός ανθρώπου που ενώ ζει δε γίνεται να κατέχει θέση στη ζωή μου. Αυτή η διαδικασία είναι εξουθενωτική και τα συναισθήματα μου έντονα, δυσκολεύομαι να διαχειριστώ την απουσία του και πονάω. Έχω καταλάβει πια πως εάν αποδεχτώ το πως νιώθω και μου δώσω χρόνο να επεξεργαστώ το αποτέλεσμα, τότε μπορώ να πάω παρακάτω."

Η θλίψη που συνοδεύει τη συνειδητοποίηση ότι κάτι τελείωσε, χωρίς να το επιθυμείτε

Πονάει όταν συνειδητοποιείς πως δεν είσαι τόσο σημαντικός για κάποιον όσο είναι εκείνος για εσένα. Η θλίψη σε καταβάλλει και έρχεται και φεύγει σαν κύματα στη θάλασσα. Η καθημερινότητα είναι γεμάτη με υπενθυμίσεις αυτού του ανθρώπου. Ακούς κάτι ή βλέπεις κάτι και αυθόρμητα σκέφτεσαι "Πόσο θα του άρεσε αυτό" ή "Αα, να το πω αυτό στον ..." και μετά σου σκάει το κύμα της πραγματικότητας...δε μιλάς με αυτό το άτομο πια. Συνειδητοποιείς πως οι καλές και χαρούμενες αναμνήσεις με αυτό το άτομο πλέον αμαυρώνονται με τον πόνο της απουσίας του. Έχουν χαθεί τα μελλοντικά, κοινά σας σχέδια, όνειρα, και βλέψεις. Αντιλαμβάνεσαι πως είναι αδύνατον να επιστρέψουν τα πράγματα όπως ήταν. Δύσκολα ξεχνιούνται αυτά που έγιναν και ειπώθηκαν. Κλαις περισσότερο απ' όσο θα ήθελες να παραδεχτείς. Δεν πειράζει. Όλοι μας κλαίμε, για όσο χρειάζεται και έχουμε ανάγκη.

Θυμός που γεννιέται από τη θλίψη

Η θλίψη μετατρέπεται σε θυμό. "Νιώθω θυμό με εμένα, που με άφησα να πληγωθώ, που το άφησα να μου συμβεί. Αλλά, νιώθω θυμό κυρίως για το χαμένο μέλλον με αυτόν τον άνθρωπο, που τώρα πρέπει να το αποδεχτώ. Θυμώνω που δεν προσπάθησε, που δεν είδε τι έχανε, που με πλήγωσε. Θυμώνω που με εγκατέλειψε, που δε μου έδειξε περισσότερη αγάπη και σεβασμό."

Ο θυμός είναι από τα πιο δύσκολα αρνητικά συναισθήματα, καθώς εμπεριέχει υψηλό βαθμό έντασης. Εύκολα ο θυμός μετατρέπεται σε επιθυμία εκδίκησης. Είναι φυσιολογικός ο θυμός και είναι φυσιολογικό να σκέφτεσαι να πληγώσεις όσο πληγώθηκες. Όμως, επέλεξε έναν άλλο δρόμο. Ο θυμός είναι επιλογή, όπως όλα τ' άλλα συναισθήματα. Δεν αξίζει να φθείρεσαι για κάτι ή για κάποιον που σου προκαλεί τόσο πόνο και θυμό. Άξιζε που αγάπησες, που δόθηκες και προσέφερες, όμως ο θυμός δεν αξίζει να τον διαιωνίζεις μέσα σου και να τον αναμασάς. Ο εκτεταμένος θυμός είναι σαν μία ξεζουμισμένη τσίχλα, άγευστη, σαν λάστιχο, τι προσφέρει αυτή η τσίχλα; Τι σου προσφέρει αυτός ο θυμός; Πώς σε βοηθάει αυτός ο θυμός, τι κερδίζεις ουσιαστικά;

Η περισυλλογή έπεται του θυμού

Αφού περάσει ο έντονος θυμός, αναβιώνει η ελπίδα. "Μήπως δεν είναι αργά, να ξανά προσπαθήσω, μήπως μπορώ να το σώσω; Μήπως ο άνθρωπος που αγάπησα είναι εκεί κάπου κρυμμένος; Μήπως όντως υπάρχει ελπίδα;". Όταν η σχέση είναι μονόπλευρη, παλεύεις για κάτι το οποίο δεν υπάρχει. Μία σχέση αναγκαστικά αποτελείται από δύο. Όταν το ένα λείπει, πως είναι σχέση με ένα; Για να επιζήσει μία σχέση, χρειάζεται και οι δύο να τη διατηρήσουν. Μπορεί, μελλοντικά, αυτός ο άνθρωπος να αποπειραθεί να επικοινωνήσει, να ανοίξει και πάλι την πόρτα της σχέσης και της επικοινωνίας. Μέχρι τότε όμως, μη σπαταλάς χρόνο και ενέργεια σε μία διαδικασία που σου επιφέρει πόνο, θυμό, θλίψη, απογοήτευση.

Ελευθερία απορρέει από την ανάληψη του μεριδίου ευθύνης μας

Η ελευθερία απορρέει από την ανάθεση ευθύνης που αναλαμβάνουμε για τις πράξεις και τις επιλογές μας. Χρειάζεται να αναλάβεις την ευθύνη σου για τ' ότι δημιούργησες λανθασμένες προσδοκίες που αφορούν τη σχέση σου με τον άνθρωπο που σε πλήγωσε. Όταν παραδεχτείς στον εαυτό σου πως αυτός ο άνθρωπος δεν είναι πλέον στη ζωή σου, τότε έρχεται το παρακάτω, θα πονέσει, αλλά θα μπορέσεις να απελευθερωθείς. Μετά από την αποδοχή, έρχεται η ελευθερία και ο επίσημος, υγιής αποχαιρετισμός. Με κάθε δράση υπάρχει αντίδραση καθώς οι πράξεις ανθρώπων θα σε επηρεάσουν, άλλοτε θετικά άλλοτε αρνητικά. Στην αρχή, πονάει, μετά υπάρχει ανακούφιση εφόσον γνωρίζεις πλέον με ποιον έχεις να κάνεις, ίσως υπάρξει και κατανόηση. Δεν τον δικαιολογείς, αλλά τον αιτιολογείς. Το πένθος για έναν άνθρωπο που ζει όμως δεν υπάρχει στη ζωή σου είναι μία διαδικασία και στο τέλος βιώνεις ελευθερία και αποδέσμευση. Με τον καιρό, είσαι σε θέση να αντιληφθείς πως σου συμπεριφέρονται οι γύρω σου και κυρίως, πως συμπεριφέρεσαι στον ίδιο σου τον εαυτό και πως αντιμετωπίζεις τους άλλους απέναντι σου.

Η ευγνωμοσύνη για την τελική έκβαση των πραγμάτων που μας έμαθε πολλά

"Επιλέγω να νιώθω ευγνωμοσύνη πλέον. Δε νιώθω θλίψη ή θυμό πια. Είμαι ευγνώμων που αυτός ο άνθρωπος μου έδειξε με τις επιλογές του και τον τρόπο του ποιος είναι. Το χρειαζόμουν αυτό. Στην αρχή βίωσα τη λήξη της σχέσης σαν απώλεια. Τώρα είμαι ευγνώμων που δεν έχω έναν άνθρωπο στη ζωή μου που δεν μπορούσε να αναγνωρίσει την αξία μου. Ένα κομμάτι μου θα τον αγαπάει αυτόν τον άνθρωπο αλλά με διαφορετικό τρόπο γιατί εάν αρνούμαι πως τον αγάπησα είναι σαν να μην αγαπάω εμένα. Δε με βοηθάει να αρνούμαι πως τον αγάπησα. Επιλέγω πλέον να αγαπάω εμένα περισσότερο. Προχωράω μπροστά και χρησιμοποιώ αυτήν την εμπειρία για να γίνω καλύτερος, πιο επιτυχημένος, πιο ανθεκτικός σαν άνθρωπος. Όσο κι αν πόνεσα, αναγνωρίζω τη δική μου αξία και δε μου αξίζει τέτοιος πόνος. Επίσης, είμαι υπερήφανος για εμένα, που έμαθα και αντιμετώπισα αυτή την κατάσταση, την ξεπέρασα, νίκησα τον πόνο, δεν τον άφησα να μου σκεπάσει όλη μου τη ζωή. Εκτιμώ τη στήριξη που έλαβα από άλλους, που με όποιον τρόπο μπορούσαν, με βοήθησαν να μην το ζήσω μόνος".

Εν τέλει, το πως επεξεργάζεσαι τον πόνο και την απώλεια μιας σχέσης εξαρτάται από εσένα. Επικεντρώσου στα θετικά αποτελέσματα, στην εξέλιξή σου ως άνθρωπος. Να θυμάσαι πως μέσα από τον πόνο αναβλύζει η ανάπτυξη. Μόνο με βροχή, βγαίνει το ουράνιο τόξο. Το πως επιτρέπεις σε κάποιον να σε αντιμετωπίζει, αντικατοπτρίζει το πως νιώθεις για εσένα. Κράτα ψηλά το κεφάλι και καθοδήγησε τον πόνο σου να σου χαράζει μία πορεία προς υγιής σχέσεις, με γνώμονα την αξία σου."

Φόβος και Εμπιστοσύνη

Ζώντας σε μια εποχή που η αβεβαιότητα είναι μεγάλη και τα πράγματα δεν είναι δεδομένα, όπως για παράδειγμα στην εργασία και στην οικονομία, φαίνεται μπροστά μας να ξεδιπλώνεται ένα δίλημμα αλλά και μια επιλογή: να αντιδράς με φόβο ή να απαντάς με εμπιστοσύνη.
 
Αυτό το άρθρο δεν επιδιώκει να καλύψει εκτενώς το παραπάνω θέμα αλλά περισσότερο να αποτελέσει ένα έναυσμα πιθανόν για παραπέρα σκέψη κι εξερεύνηση. Το γράφω έχοντας τη πρόθεση και επιλέγοντας να είμαι με την πλευρά της υγιούς αλλαγής, του ανοίγματος και της προσωπικής ανάπτυξης και όχι της αποξένωσης, του τεμαχισμού ή της ισοπέδωσης του ανθρώπου και του δυναμικού του. Αυτό το άρθρο απευθύνεται σε όσους ενδιαφέρονται για μια τέτοια προσέγγιση.
 
Το συναίσθημα του φόβου
Στον κόσμο της ψυχολογίας ο φόβος είναι ένα ακόμη χρήσιμο συναίσθημα. Ένα αρχέγονο συναίσθημα που στο ‘φυσιο-λογικό’ του βίωμα συνήθως αποσκοπεί στο να προστατέψει κι όχι στο να καθηλώσει. Που έρχεται να προειδοποιήσει, όχι για να κατακτήσει.  Ένα συναίσθημα που, όπως και κάθε άλλο συναίσθημα, ευχάριστο ή δυσάρεστο, έρχεται και φεύγει.
 
Αυτό είναι πολύ εύκολο να το δεις από το πώς λειτουργούν τα ζώα και ειδικά τα θηλαστικά, όταν βιώνουν απειλή και φόβο. Πώς αντιδρά ένας σκύλος ή μια γάτα όταν απειλείται; Οι λειτουργίες αυτές είναι πολύ παρόμοιες με του ανθρώπου. Ωστόσο στον άνθρωπο είναι ακόμη πιο πλούσιες και περίπλοκες. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να βιώνει με συνείδηση τα συναισθήματά του, και την ικανότητα να μαθαίνει να τα επεξεργάζεται και να τα διαχειρίζεται (με εξαιρέσεις όπως π.χ. όταν ειναι μωρό).
 
Τη σημασία του συναισθήματος του φόβου μπορεί κανείς να την αναγνωρίσει τόσο από την εκδήλωσή του όσο και από την απουσία του, από εκεί όπου θα ήταν χρήσιμη η παρουσία του. Πώς θα ήταν άραγε η ζωή χωρίς το φόβο;
 
Είναι χαρακτηριστική μια περίπτωση που αναφέρει ο Antonio Damasio για μια μεσήλικη γυναίκα, η οποία έπαθε μια ιδιότυπη εγκεφαλική βλάβη και δεν μπορούσε πια να νιώσει φόβο. Έτσι, μπορούσε εύκολα να βρεθεί τόσο σε πρακτικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο σε επικίνδυνες καταστάσεις, χωρίς, όμως, η ίδια να μπορεί να το αντιλαμβάνεται. Για παράδειγμα, στο πέρασμα μιας λεωφόρου δεν θα αντιλαμβανόταν τον κίνδυνο από τα διερχόμενα αυτοκίνητα. Επίσης, δεν μπορούσε να αναγνωρίσει κοινωνικές καταστάσεις που ήταν απειλητικές γι’αυτήν. Για παράδειγμα, όταν την πλησίαζαν άνθρωποι με επιθετική συμπεριφορά, εκείνη δεν ήταν σε θέση να το αντιληφθεί. Όλοι και όλα ήταν εξίσου αποδεκτά και καλοδεχούμενα! Η απουσία του συναισθήματος του φόβου την άφηνε εκτεθειμένη και απροστάτευτη μέσα σε επικίνδυνες συνθήκες είτε πραγματικές, είτε κοινωνικές.
 
Ωστόσο, όταν τα πράγματα ερμηνεύονται ή βιώνονται συνεχώς μέσα από το συναίσθημα του φόβου – απ΄όπου κι αν προέρχεται –  τότε αυτό συμβάλλει συνήθως στη δημιουργία μιας ‘κουλτούρας φόβου’, είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο. Όταν κανείς βλέπει μέσα από τα γυαλιά του φόβου όλα φαίνονται καχύποπτα και απειλητικά. Ποιό νομίζεις ότι μπορεί να είναι το κόστος μιας τέτοιας κουλτούρας; 
 
Η απόφαση της εμπιστοσύνης 
'Χρειάζεται να πιστεύεις και να εμπιστεύεσαι τους ανθρώπους, διαφορετικά η ζωή γίνεται ανυπόφορη.' -Άντον Τσέχοφ
Η εμπιστοσύνη δεν είναι συναίσθημα αλλά απόφαση. Στην πραγματικότητα κανείς δεν μπορεί ποτέ να αποδείξει απόλυτα και κατηγορηματικά ότι είναι άξιος εμπιστοσύνης (Rowan, 1997). Η εμπιστοσύνη χτίζεται κι αυτό αποτελεί μια διαδικασία. Το ρίσκο και η εμπιστοσύνη πάνε μαζί, καθώς χρειάζεται ρίσκο για να δημιουργήσουμε εμπιστοσύνη.
 
Εν προκειμένω, δεν αναφέρομαι στην ‘τυφλή’, άκριτη, καθηλωμένη ή ακόμα και αφελή πλευρά της εμπιστοσύνης. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, θα μπορούσε να είναι εξίσου περιοριστικό κι επιζήμιο όσο και ο ‘τυφλός’, άκριτος, καθηλωμένος ή μη-ρεαλιστικός φόβος.
 
Όπως και με το φόβο, μπορείς να διαπιστώσεις τη σημασία της εμπιστοσύνης  μέσα από την παρουσία της αλλά και μέσα από την απουσία της.
 
Η εμπιστοσύνη αποτελεί το κυριότερο θα λέγαμε ‘συγκολλητικό’ στη δημιουργία των σχεσεων. Χωρίς εμπιστοσύνη καμιά σχέση δεν μπορεί να δημιουργηθεί, να λειτουργήσει και ν’αναπτυχθεί καλά. Πολλές έρευνες, τόσο για τις διαπροσωπικές σχέσεις όσο και για τις εργασιακές, τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ομάδων, οργανισμών και κοινωνιών δείχνουν πόσο σημαντική είναι η εμπιστοσύνη και πόσο μπορεί να επηρεάσει τις συνθήκες και την ποιότητα ζωής. Σε ένα περιβάλλον όπου, μεταξύ άλλων, δημιουργούνται συνθήκες για  εμπιστοσύνη, οι άνθρωποι εξελίσσουν καλύτερα το δυναμικό τους.
 
Η εμπιστοσύνη χτίζει συλλογικότητα. Είναι δύσκολο να συνεργαστείς με κάποιον αν δεν υπάρχει εμπιστοσύνη. Όταν χάνεται η εμπιστοσύνη χάνεται η επικοδομητική συνεργασία. Χωρίς εμπιστοσύνη δεν μπορεί να υπάρχει κοινωνική συνοχή, ο κοινωνικός ιστός διασπάται. Σε περιόδους κρίσης, προσωπικής ή κοινωνικής, ένα από τα πρώτα πράγματα που φαίνεται να κλονίζονται είναι η εμπιστοσύνη.
 
Παρακάτω παραθέτω ένα σύντομο απόσπασμα από ένα βιβλίο ψυχοθεραπείας που, όμως, νομίζω ότι αρμόζει και πέρα από αυτό το πεδίο:
“…Η αίσθηση αξιοπιστίας κάνει τα πάντα ευκολότερα. Η εξάρτηση από τα λόγια ή τις πράξεις του άλλου δεν μπορεί να είναι ποτέ ολοκληρωτική, ούτε θα πρέπει να είναι, γιατί αυτός ο δρόμος οδηγεί στην απογοήτευση και την αυταπάτη. Αλλά σίγουρα το άνοιγμα και η διαφάνεια είναι στόχος… Αυτό σημαίνει την κατοχή της συμπεριφοράς μας και την ανάληψη ευθύνης των πράξεών μας, με άλλα λόγια αυθεντικότητα. Στο τέλος οι προσδοκίες μας για το τι θα κάνουν οι άλλοι είναι λιγότερο σημαντικές. Η πόρτα της συνεργασίας μπορεί ν’ ανοίξει μόνο από την πλευρά μας. Δεν μπορούμε να περιμένουμε κάποιον άλλο να το κάνει για μας…” (Rowan 2010, σελ.111)
Στις χώρες του φόβου και της εμπιστοσύνης
Ας πούμε ότι έχεις την ευκαιρία να κάνεις ένα ταξίδι σε δυο φανταστικές χώρες. Η μια ονομάζεται η ‘χώρα του φόβου’ κι η άλλη η ‘χωρα της εμπιστοσύνης’. Στη ‘χώρα του φόβου’ μπορείς να δεις κάθε λογής φόβου που μπορείς να φανταστείς. Στη ‘χώρα της εμπιστοσύνης’ κάθε λογής εμπιστοσύνης.
 
Ποια είναι η εμπειρία σου σε καθεμία από αυτές; Πώς φαίνονται τα πράγματα από την κάθε χώρα; Τι θα επέλεγες να πάρεις μαζί σου από την κάθε χώρα φεύγοντας;

Ρουά ματ… στα λάθη

“Όταν ξεκινάς ένα παιχνίδι σκάκι, είναι σαν να μπαίνεις στο άγνωστο, να προβλέπεις ασαφείς δυνατότητες, να συναντάς συνθέσεις γνωστές αλλά και απροσδόκητες” – Robert Desjarlais
Η ζωή, σαν ένα παιχνίδι σκάκι είναι. Σκέψου το. Κινήσεις μαθαίνεις να κάνεις σύμφωνα με τις εμπειρίες σου και στη συνέχεια προχωράς. Μερικές φορές, οι επιλογές που κάνεις είναι λογικές. Μερικές φορές παράλογες. Και κάποιες άλλες φορές, οι επιλογές σου όλες, μοιάζουν ένα μεγάλο στοίχημα.

Πώς κερδίζεις το παιχνίδι;Με τακτική και στρατηγική. Όχι απέναντι στους άλλους, αλλά σε σχέση και πάνω απ’ όλα με το μέσα σου. Τα υπόλοιπα έπονται. Στη ζωή και το σκάκι λοιπόν… Τακτική είναι να γνωρίζεις τι πρέπει να κάνεις, όταν υπάρχει κάτι να κάνεις. Στρατηγική είναι να γνωρίζεις τι πρέπει να κάνεις, όταν δεν υπάρχει τίποτα να κάνεις.
  
Λάθη πάντα γίνονται και λάθη θα συνεχίσεις να κάνεις. Δεν μπορείς να ζήσεις ή να παίξεις σκάκι χωρίς να κάνεις λάθη. Και παρόλο που δεν μπορείς να ακυρώσεις τις κινήσεις σου – στο σκάκι ή στη ζωή – μπορείς πάντα να επιλέξεις να κάνεις μια βελτιωμένη κίνηση την επόμενη φορά. Υπάρχουν βέβαια κανόνες, επιλογές και κινήσεις που αν θες μπορείς να ακολουθήσεις, για να αποφύγεις παγίδες και να λάβεις πιο παραγωγικές αποφάσεις για τον εαυτό σου:

Βασική κίνηση 1: Μην κολλάς στη λάθος επιλογή. Κινήσου.

Στο σκάκι και στη ζωή είναι απαραίτητη η δράση για να κερδίσεις. Ένας παίκτης σκακιού προσπαθεί πάντα να βρει την καλύτερη κίνηση ανεξάρτητα από τη δεδομένη κατάσταση, γιατί γνωρίζει ότι κάθε κίνηση είναι σημαντική.

Προχώρα λοιπόν και μη παραιτείσαι. Μη τα τινάζεις όλα στον αέρα. Αυτό που είναι σημαντικό είναι το πόσο γρήγορα είσαι πρόθυμος να σηκωθείς και να ξαναρχίσεις μετά από κάθε πτώση. Τα κέρδη και οι απώλειες, τα σωστά και τα λάθη είναι μέρος της πραγματικότητάς μας. Κάθε κομμάτι όμως πρέπει να συνεχίσει να κινείται. Χωρίς εσύ να κινείσαι, τίποτα δεν θα αλλάξει ποτέ. Στη ζωή «τα πάντα ρει».

Βασική κίνηση 2: Προστάτευε πάντα το Βασιλιά σου

Στο σκάκι, η ασφάλεια του βασιλιά έχει προτεραιότητα σε όλα τα στάδια του παιχνιδιού. Το ίδιο και στη ζωή. Οποιαδήποτε συνήθεια προκαλεί βλάβη ή απειλεί την ασφάλεια σου ως βασιλιά και σε εκθέτει σε επιθέσεις, χρειάζεται να αντιμετωπιστεί.

Προστάτευσε τον εαυτό σου από ανθρώπους και καταστάσεις που δεν σε κάνουν να αισθάνεσαι καλά. Δεν είναι σπάνιο για τοξικές συνθήκες ή άτομα να σαμποτάρουν εντελώς τις προσπάθειές σου για αυτο-βελτίωση.

Συνειδητοποίησε ότι δεν είσαι υπεύθυνος για τις αδυναμίες, τις αποτυχίες και τις κακές επιλογές άλλων. Άρθρωσε περισσότερα όχι. Βάλε όρια. Ευθυγράμμισε τον εαυτό σου με ανθρώπους που σκέφτονται σαν εσένα, έχουν έναν σκοπό σαν τον δικό σου, ονειρεύονται τα ίδια όνειρα.

Βασική κίνηση 3: Μη χαρίζεις τα κομμάτια σου

Επέλεγε σοφά τις μάχες σου. Μερικές φορές η απειλή αντιμετωπίζεται καλύτερα με μια κίνηση που βελτιώνει τη δική σου θέση. Μην παγιδεύεσαι σε άσκοπες συγκρούσεις που απαιτούν τεράστια ποσά ενέργειας και χρόνου. Απέφυγε κινήσεις αυτολύπησης, θυμού ή αντεκδίκησης. Αντ’ αυτού, εξοικονόμησε όλη αυτήν την ενέργεια για την φροντίδα του εαυτού σου και για σχέσεις που είναι πραγματικά υγιείς.

Βασική κίνηση 4: Η προνοητικότητα κερδίζει

Στη ζωή όπως και στο σκάκι η προνοητικότητα κερδίζει και η πρόβλεψη είναι το κλειδί. Κοίταξε πέρα από το προφανές. Το σκάκι μας διδάσκει να κοιτάμε μπροστά και να σχεδιάζουμε. Προσπάθησε να αποστασιοποιηθείς, να δεις το σύνολο και πού οδηγεί.

Κοίτα τα πράγματα και την «σκακιέρα» από ψηλά και μην κολλάς στην απομόνωση του λάθους και της εκάστοτε στιγμής. Τι θα συμβούλευες κάποιον φίλο στη δική σου θέση; Η καλύτερη κίνηση εντοπίζεται εξετάζοντας εναλλακτικές λύσεις και αξιολογώντας πιθανές μελλοντικές θέσεις.

Βασική κίνηση 5: Θετική νοοτροπία

Η θετική νοοτροπία μπορεί να βοηθήσει έναν παίκτη και κάθε άνθρωπο να γευτεί το καλύτερο. Στο σκάκι, οι πιθανές κινήσεις είναι στην πράξη άπειρες. Εσύ, δες τη ζωή με το ίδιο φως των ατελείωτων επιλογών. Να είσαι ευέλικτος και να προσαρμόζεσαι σε οποιαδήποτε αλλαγή.

Στη ζωή χρειάζεται να μπορούμε να κάνουμε το καλύτερό μας ακόμα και σε δυσμενείς συνθήκες.
Λάβε υπόψη σου ότι το παιχνίδι αλλάζει με κάθε κίνηση που κάνεις. Θυμήσου ότι τίποτα δεν τελειώνει και τίποτα δεν είναι ατελείωτο.

Βασική κίνηση 6: Έχε υπομονή

Τα μεγάλα θαύματα αποκαλύπτονται και τα μεγάλα πράγματα εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου. Είτε πρόκειται για ένα παιχνίδι σκακιού, μια σχέση, ένα επαγγελματικό σχέδιο ή ένα σχέδιο που αλλάζει τον κόσμο, οι καλύτερες στρατηγικές απαιτούν χρόνο για να εκδηλωθούν.  Όταν λοιπόν κάνεις επιλογές και παίρνεις αποφάσεις που αλλάζουν το παιχνίδι – στο σκάκι και στη ζωή – άφησε την αρετή της υπομονής να αποσαφηνίσει τη σκέψη και τη δράση σου.

Βασική κίνηση 7: Μάθε από τα λάθη. Περιόρισε τις απώλειές

Όπως στο σκάκι, έτσι και στη ζωή, υπάρχουν πράγματι στιγμές που ακόμα και η πιο σοφή / προγραμματισμένη σου απόφαση μπορεί να σου στοιχίσει. Οι επιτυχημένοι σκακιστές όμως δεν αποθαρρύνονται ποτέ. Πάντα εξετάζουν γιατί έχασαν ένα παιχνίδι. Πού και πώς, μπορεί να έκαναν μια λάθος κίνηση ή να μην αντιλήφθηκαν μια συγκεκριμένη απειλή.

Το σκάκι μας ενθαρρύνει να μάθουμε από τα λάθη μας και να γίνουμε σοφότεροι μέσα από κάθε πρόκληση που αντιμετωπίζουμε -για να οδηγηθούμε σε μια θέση νίκης αργότερα. Ομοίως στη ζωή, ένας συναισθηματικά ώριμος άνθρωπος ξέρει να αναγνωρίζει τα λάθη του και να αποδέχεται την ευθύνη του γι ‘αυτά. Με αυτόν τον τρόπο ελαχιστοποιεί τις απώλειές και προχωρά.

Βασική κίνηση 8: Κέρδιζε πάντα. Ακόμη κι όταν «χάνεις»

Το σκάκι και τη ζωή, μπορείς να την κερδίσεις μόνο αν καλλιεργήσεις τη δική σου καλή κρίση, μάθεις από τα λάθη σου, δεις τη διαφορά μεταξύ καλών και κακών επιλογών που έχεις κάνει στο παρελθόν και ενισχύσεις την ικανότητα να κατανοείς πώς να κάνεις καλύτερες επιλογές στο μέλλον. Έτσι ακόμα κι όταν «χάνεις», δεν χάνεις ποτέ το μάθημα και τελικά βγαίνεις πάντα κερδισμένος.

Δειλός είναι αυτός που δεν μπορεί να δείξει την αγάπη! Αυτό είναι προνόμιο των γενναίων

Ο «νόμος της αδράνειας» δημιουργεί στον ανθρώπινο εγκέφαλο ένα από τα μεγαλύτερα περιοριστικά πιστεύω που τον βασανίζει σε όλη του τη ζωή: Την τάση να αντιστέκεται σε οποιαδήποτε αλλαγή!

Ο φόβος, η ανασφάλεια, η χαμηλή αυτοεκτίμηση μας εμποδίζουν από το να πάρουμε σημαντικές αποφάσεις που θα αλλάξουν τη ζωή μας και συχνά μας κρατάνε σε καταστάσεις που «δεν τις αντέχουμε άλλο», αλλά που τελικά κρατάνε μια ζωή…

«Δεν μπορώ άλλο τη δουλειά μου», «Δεν αντέχω άλλο τον σύντροφό μου», «δεν», «δεν»… και τίποτα τελικά δεν αλλάζει αφού ο εγκέφαλος απλά «δεν» παίρνει τα σωστά ερεθίσματα που βέβαια απαιτούν κόπο και αποφασιστικότητα.

Το φοβισμένο κομμάτι του εαυτού μας λέει:

«Φοβάμαι να πηδήξω από τον ψηλό κοφτερό βράχο στα άγνωστα νερά της θάλασσας.
Δεν ξέρω τι θα πάθω κατά την πτώση.
Δεν ξέρω τι υπάρχει εκεί κάτω.
Μπορεί να σκοτωθώ.
Μπορεί, ακόμα χειρότερα, να χτυπήσω σοβαρά και να υποφέρω για την υπόλοιπη ζωή μου. Το άγνωστο ατύχημα είναι αυτό που με φοβίζει».

Στη συνέχεια, υπάρχει κάτι μέσα μας βαθιά που θέλει να αντισταθεί στην αδράνεια και προσθέτει ερωτηματικά στον φόβο μας:

«Αν ήξερα ότι δεν θα κινδυνέψω θα πηδούσα;
Αν ήταν βέβαιο ότι ο βυθός είναι φιλικός, βαθύς χωρίς απρόοπτα βράχια;»

Σε αυτό το ερώτημα καλείται ο άνθρωπος να απαντήσει καθημερινά, όταν δέχεται προκλήσεις στη ζωή του ή όταν χρειάζεται να πάρει κρίσιμες αποφάσεις ή πορείες που διαφαίνεται ότι εμπεριέχουν ρίσκο.

Ρίσκο αποτυχίας με κόστος άλλοτε οικονομικό και άλλοτε συναισθηματικό.

Το μέγεθος του ρίσκου που αντέχεις να πάρεις, μαρτυρά το δέσιμο και την σχέση που έχεις με τον εαυτό και την ψυχή σου.

Επίσης μαρτυρά το μέγεθος της εξάρτησής σου από τα υλικά αγαθά καθώς και από τα συναισθήματα των άλλων.

Το φοβισμένο κομμάτι του εαυτού μας, ελέγχει και τις σχέσεις μας αφού μας λέει:
«Δεν θέλω να θέσω τον εαυτόν μου σε κίνδυνο με το να δεθώ με κάποιον που πιθανόν να μου ελέγξει τη ζωή!»

Ο Mahatma Gandhi έλεγε: «Δειλός είναι κάποιος που δεν μπορεί να δείξει την αγάπη. Αυτό, είναι προνόμιο των γενναίων!»

Απαντώντας στην άρνηση για «δέσιμο με κάποιον», στρέφω την προσοχή μου στο κομμάτι αυτοεκτίμηση και στο δικαίωμα να ονειρεύεσαι με λογική και αισιοδοξία.

Κανείς δεν αξίζει να είναι δίπλα σου, αν ο σκοπός του είναι να σου ελέγξει τη ζωή.

Ο σύντροφος της ζωής σου, είναι εκεί για να σου κάνει τη ζωή λίγο πιο όμορφη.

Να μοιραστεί τις σκοτεινές μέρες και να τις κάνει λίγο πιο φωτεινές.

Να πάρει λίγο από το γέλιο σου και να ζωγραφίσει την ευτυχία.

Το ίδιο κι εσύ γι' αυτόν!

Το δέσιμο δύο ανθρώπων είναι η αφετηρία της εξέλιξης δυο δυνατών ελεύθερων ψυχών.

Δύο ψυχών που η ένωση τους δίνει φτερά για να πετάξουν και όχι αλυσίδες για να δεθούν σταθερά στη Γη.

Αυτά τα φτερά είναι η ουσία μια αληθινής δυνατής σχέσης.

Όχι η φήμη, η κοινωνική αποδοχή, το χρήμα, η εικόνα και τα like στο facebook.

Η εμπειρία του ταξιδιού στο φως το βαθύτερο της ψυχής χωρίς φόβο.

Η στιγμή που θα σταθείς γυμνός δίπλα στο «άλλο σου ολόκληρο» και μαζί θα νιώθετε έτοιμοι να απορροφήσετε όλη τη δυνατή ενέργεια του σύμπαντος και να την κατευθύνετε όπου θέλετε και όπου κρίνετε εσείς απαραίτητο.

Χωρίς δυσκολία, απλά και μόνο με απόλυτα φυσικό τρόπο…

Είναι ωραίο να τολμάς.
Να λες όχι στο φόβο σου.
Να είσαι έτοιμος να ζήσεις κι ας αποτύχεις.
Μια νέα μέρα θα ξημερώσει και θα είσαι πάλι εδώ.
Πιο δυνατός μέσα ακόμη και από ένα μάθημα αποτυχίας.

Όταν όμως το μάθημα ζωής σε φέρει στο επόμενο επίπεδο…
θα ευγνωμονείς τον εαυτό σου που εναρμονίστηκε με το σύμπαν, νίκησε τους φόβους του και ζει στην δυνατή συχνότητα της συμπαντικής αγάπης.

Τότε θα ξέρεις…
Και, ακόμα κι αν αγωνιούσες σε όλη σου τη ζωή για το πως θα μοιραστείς την ευτυχία, τώρα

θα βλέπεις ότι όλο αυτό δεν είχε κανένα νόημα ποτέ…

Ποτέ δεν θα μπορούσες να μοιραστείς κάτι με κάποιον αληθινά, αν δεν το ήθελε κι εκείνος.

Αν δεν συντονιζόταν με την δική του θέληση στην ίδια συχνότητα.

Ακόμα κι αν το φανταζόσουν, ακόμα και αν προσποιόσουν, ακόμα κι αν τον «έσερνες», τίποτα δεν θα ήταν αληθινό…

Δεν ζούμε στην πραγματικότητα όπως είναι, αλλά στην εικόνα που έχουμε εμείς γι’ αυτήν

Ας το επαναλάβουμε λοιπόν: Ακόμη κι αν το παρόν είναι καλύτερο από το παρελθόν, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να επεξεργαστούμε το πένθος.

Γι’ αυτό λέω ότι πρέπει να μάθουμε πώς να περνάμε αυτόν τον δρόμο: δρόμο των απωλειών. Πρέπει να μάθουμε να θεραπεύουμε τα τραύματα που προκαλούνται όταν αλλάζει κάτι, όταν φεύγει κάποιος, όταν μια κατάσταση φτάνει στο τέλος της, όταν δεν έχω πια αυτό που είχα ή νόμιζα πως είχα (αφού δεν έχει καμιά σημασία αν το είχα πραγματικά ή δεν το είχα). Το πένθος είναι επίσης αναγκαίο για την επεξεργασία της απώλειας που συνεπάγεται η ακύρωση ενός σχεδίου, η ματαίωση ενός ευσεβούς πόθου, η απόλυτη βεβαιότητα ότι δεν θα αποκτήσω ποτέ αυτό που περίμενα ή λαχταρούσα να αποκτήσω μια μέρα.

H πορεία αυτή έχει τους κανονισμούς της˙ μια συγκεκριμένη γραμμή πλεύσης. O δρόμος έχει τους χάρτες του, κι αν τους γνωρίζει κανείς, αυτό θα τον βοηθήσει σίγουρα να φτάσει στο τέλος πιο δυνατός.

Ένας εξαιρετικός επιστήμονας, o Κορσίμπσκι, έλεγε ότι στην πραγματικότητα κατασκευάζουμε όλοι ένα σχεδιάγραμμα του κόσμου στον οποίο κατοικούμε, έναν «χάρτη» του τόπου όπου ζούμε. O χάρτης, όμως, λέει με σαφήνεια o Κορσίμπσκι, δεν είναι o τόπος.

O χάρτης αυτός είναι μόλις και μετά βίας ο δικός μας χάρτης. Είναι η ιδέα που έχουμε εμείς για την πραγματικότητα, αν και πολύ συχνά διαστρεβλωμένη από τις προκαταλήψεις μας. Η αλήθεια είναι, ότι ακόμη κι αν δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στα γεγονότα, ακόμη κι αν απέχει πολύ από την πραγματικότητα των άλλων, ΑΥΤΟΣ είναι o δικός μας χάρτης, και με βάση αυτόν ζούμε.

Δεν ζούμε στην πραγματικότητα όπως είναι, αλλά στην εικόνα που έχουμε εμείς γι’ αυτήν.

Εάν έχω καταγράψει στο χάρτη μου ότι μέσα στο δωμάτιό μου υπάρχει ένα δέντρο -ακόμη κι αν δεν υπάρχει, ακόμη κι αν δεν υπήρχε ποτέ-, είναι σίγουρο, όπως καταλαβαίνετε, ότι θα ζήσω την υπόλοιπη ζωή μου αποφεύγοντας το δέντρο.

Ακόμη κι αν -εφόσον το δέντρο δεν υπάρχει στον δικό σας χάρτη-, περάσατε αμέριμνοι από το σημείο αυτό και, βλέποντάς με να αποφεύγω τον κορμό, μου πείτε:

«Μα τι κάνεις εκεί, τρελάθηκες;»

Αν δεν λάβει κανείς υπόψη του τον χάρτη μου, η συμπεριφορά αυτή φαίνεται από ηλίθια έως και διασκεδαστική, στην πράξη, όμως, μπορεί να γίνει επικίνδυνη.

Λέγεται πως ήταν μια φορά ένας μεθυσμένος και περπατούσε αμέριμνα στην εξοχή.

Ξαφνικά, βλέπει να έρχονται προς το μέρος του δύο ταύροι -ο ένας αληθινός, ο άλλος φανταστικός. Ο τύπος αρχίζει και τρέχει για να γλιτώσει από τους ταύρους, και φτάνει σ’ ένα σημείο όπου βλέπει μπροστά του δυο τεράστια δέντρα.

Το ένα είναι κι αυτό φανταστικό, το άλλο ευτυχώς αληθινό.

Ο μεθυσμένος, σαν μεθυσμένος που ήταν, επιχείρησε ν΄ ανέβει στο φανταστικό δέντρο… και ενώ πάλευε να σκαρφαλώσει, ο αληθινός ταύρος όρμησε και τον άρπαξε, τον κακομοίρη.

Και φυσικά…έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα…

Δηλαδή, το πώς θα επεξεργαστώ την απώλεια εξαρτάται από το πώς έχω χαράξει το χάρτη της ζωής μου, εξαρτάται από τη θέση που έχει κάθε πράγμα στο σχέδιό μου, εξαρτάται από τις πεποιθήσεις που διαμορφώνουν την πορεία μου. Πώς θα πορευτώ σ’ αυτόν τον δρόμο που ξεκινάει όταν υφίσταμαι ή συνειδητοποιώ μιαν απώλεια. Και τελειώνει όταν αυτήν την απώλεια την έχω ξεπεράσει.

Αναληθή προσωπικά αφηγήματα

Διαρκώς κατασκευάζουμε αναληθή προσωπικά αφηγήματα. Στην προσπάθειά μας να ενισχύσουμε την αυτοεικόνα μας και να απαξιώσουμε τους άλλους, αυτομάτως αναπτύσσουμε μεροληπτικές εξιστορήσεις. Παρουσιάζουμε τη συμπεριφορά μας πιο ηθική, πιο ελκυστική και πιο ωφέλιμη για τους άλλους απ’ ό,τι υπήρξε πραγματικά. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, τα άτομα από 40 έως 60 ετών έχουν την εγγενή τάση να ωθούν τις αναμνήσεις πράξεων με αρνητικό ηθικό πρόσημο περίπου δέκα χρόνια βαθύτερα στο παρελθόν σε σχέση με αναμνήσεις θετικών πράξεων. Μια παρόμοια τάση, αν και όχι εξίσου έντονη, έχει διαπιστωθεί και για θετικές και αρνητικές αναμνήσεις χωρίς ηθικό περιεχόμενο. Ο παλαιότερος εαυτός μου έπραξε άσχημα· ο πιο πρόσφατος καλύτερα. Προσωπικά δεν εξαιρούμαι από τον κανόνα. Όταν αφηγούμαι μια προσωπική ιστορία, είτε θετική είτε αρνητική, συνηθίζω να τη μεταθέτω βαθιά στο παρελθόν, σαν να μην αποκαλύπτω κάτι προσωπικό για τον τωρινό εαυτό μου – και όταν πρόκειται για αρνητικές πληροφορίες, το κάνω ακόμη πιο έντονα, ήταν ο αλλοτινός εαυτός μου που συμπεριφέρθηκε έτσι!

Όταν ζητείται από διάφορα άτομα να δώσουν αυτοβιογραφικές περιγραφές καταστάσεων κατά τις οποίες είτε εκνευρίστηκαν οι ίδιοι ( οπότε κατέχουν τη θέση του θύματος) είτε εκνεύρισαν κάποιον άλλον (οπότε κατέχουν τη θέση του αυτουργού), αποκαλύπτεται μια σειρά από έντονες διαφορές. Ο αυτουργός συνήθως θεωρεί την πράξη του κατανοητή και ουσιώδη, ενώ το θύμα συνήθως την χαρακτηρίζει αυθαίρετη, αχρείαστη και ακατανόητη. Τα θύματα συχνά εξιστορούν σχοινοτενώς το συμβάν, τονίζοντας το διαρκές της αδικίας που έχουν υποστεί, ενώ οι αυτουργοί το περιγράφουν ως κάτι μεμονωμένο, χωρίς μακρόχρονες επιπτώσεις. Μια συνέπεια της ασυμμετρίας θύματος – αυτουργού είναι ότι, όταν το θύμα καταπνίγει την εκτόνωση του θυμού του από τις πολλαπλές προκλήσεις που υφίσταται και τελικά αντιδρά ύστερα από τη συσσώρευση πλήθους προσβολών, ο αυτουργός ενδέχεται να σταθεί μόνο στην τελευταία πρόκληση και να εκλάβει την οργισμένη συμπεριφορά του θύματος ως μια υπερβολική και αδικαιολόγητη αντίδραση.

Υπάρχουν επίσης τα λεγόμενα «αναληθή εσωτερικά αφηγήματα». Στην προσωπική θεώρηση των κινήτρων μας ενδέχεται να υπεισέρχεται μια μεροληψία που αποκρύπτει τις πραγματικές μας στοχεύσεις. Στο συνειδητό επίπεδο, οι πράξεις μας είναι πιθανόν να δικαιολογούνται με αρκετούς διαφορετικούς τρόπου, ώστε, αν ποτέ τεθούν υπό αμφισβήτηση, να διαθέτουμε πάντοτε μια έτοιμη εναλλακτική εξήγηση, για την οποία να είμαστε καθ’ όλα πεπεισμένοι: «Μα αυτό δεν μου πέρασε καθόλου από τον νου· αντίθετα, σκεφτόμουν…».

Πώς μπορώ να είμαι ευτυχισμένος;

Διότι αυτός που έχει τη γνώμη ότι κάτι είναι εκ φύσεως καλό ή κακό βρίσκεται σε διαρκή ταραχή: όταν του λείπουν αυτά που θεωρεί πως είναι καλά, πιστεύει ότι τον καταδιώκουν τα εκ φύσεως κακά, και κυνηγάει, όπως νομίζει, αυτά που είναι αγαθά – όταν πάλι αποκτήσει αυτά που θεωρεί αγαθά, πέφτει σε ακόμη μεγαλύτερη ταραχή, από την παράλογη και πέρα από κάθε μέτρο έπαρσή του και από φόβο μήπως αλλάξουν τα πράγματα κάνει τα πάντα για να μη χάσει αυτά που θεωρεί αγαθά.

Απεναντίας, αυτός που δεν ορίζει με βεβαιότητα ποια είναι εκ φύσεως καλά ή κακά ούτε αποφεύγει ούτε επιδιώκει κάτι με ζήλο, μένει γι’ αυτό ατάραχος. Έτσι λοιπόν και οι Σκεπτικοί είχαν την ελπίδα ότι θα αποκτήσουν την αταραξία, κρίνοντας οριστικά την αναντιστοιχία μεταξύ των αντικείμενων της αίσθησης και των αντικειμένων της σκέψης, καθώς όμως δεν κατάφεραν να το επιτύχουν κατέληξαν στην εποχή με τη σειρά της η αταραξία ακολούθησε ως σύμπτωμα την εποχή, όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα.

Σέξτος ο Εμπειρικός, Πυρρώνεια Υποτυπώσεις, Ι,27 και Ι,29

Ο Σέξτος Εμπειρικός ήταν γιατρός και έζησε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. Τα ιατρικά του έργα έχουν χαθεί, σώζονται όμως σε τρία βιβλία οι Πυρρώνειαι Υποτυπώσεις, όπου περιέχονται μια γενική έκθεση του Σκεπτικισμού και αντιλήψεων άλλων φιλοσοφιών. Οι ανασκευές αυτές υπάρχουν και στα έργα αυτού Προς δογματικούς, Προς ηθικούς, Προς μαθηματικούς. Ιδρυτής του σκεπτικισμού είναι ο Πύρρων ο Ηλείος, σύγχρονος του Αριστοτέλη. Αυτός δίδασκε πως η αληθινή φύση των πραγμάτων δε φανερώνεται σε μας και αμφισβητούσε τη δυνατότητα ορθής γνώσης, συνεπώς και ορθής πράξης. Υποστήριζε ότι για όλα τα θέματα υπάρχουν λόγοι αντίθετοι και ισοδύναμοι («ισοσθένεια»).
Εποχή: η «εποχή» ορίζεται από τους Σκεπτικούς ως διακοπή ή αναστολή της κρίσης. Χαρακτηρίζεται από τη μη συναίνεση ή συγκατάθεση σε δογματικές θέσεις που σχετίζονται με το πρόβλημα της δυνατότητας της γνώσης.

Εκείνο που βλάπτει είναι η υπερβολή της ηδονής

Όποιος έχει κάνει βήματα προς την αρετή έχει δώσει δείγματα του ευγενικού του χαρακτήρα· όποιος όμως ακολουθεί την ηδονή φαίνεται απονευρωμένος, συντριμμένος, εκθηλυμένος, επιρρεπής προς την ακολασία, εκτός πια αν κάποιος του μάθει να ξεχωρίζει τις ηδονές, έτσι ώστε να ξέρει ποιες από αυτές βρίσκονται μέσα στα όρια των φυσικών επιθυμιών και ποιες ορμούν ασυγκράτητες μπροστά και, όσο περισσότερο τις ικανοποιείς, τόσο πιο ακόρεστες γίνονται. Έλα λοιπόν, άφησε την αρετή να σου δείξει το δρόμο, και τότε κάθε σου βήμα θα είναι ασφαλές. Εκείνο επίσης που βλάπτει εξίσου είναι η υπερβολή της ηδονής· στην περίπτωση όμως της αρετής δεν υπάρχει φόβος κάποιας υπερβολής, μια και το μέτρο είναι στοιχείο αυτής της ίδιας της αρετής. Δεν υπάρχει αγαθό που να δοκιμάζεται από το δικό του μέγεθος. Και πέρα απ’ αυτό, ποιος καλύτερος οδηγός υπάρχει από τον λόγο σε πλάσματα προικισμένα με φύση λογική; Αν τώρα αυτός ο συνδυασμός αρετής και ηδονής σε ευχαριστεί, αν σε ευχαριστεί να επιδιώκεις μια ευτυχισμένη ζωή έχοντας τέτοια συνοδεία, άφησε τουλάχιστον την αρετή να προηγείται και την ηδονή να έπεται και να παρακολουθεί το σώμα σαν σκιά του. Το να παραδώσεις την αρετή, την πιο υπέροχη δέσποινα, στην υπηρεσία της ηδονής μαρτυρεί άνθρωπο που τίποτε μεγάλο δεν κλείνει μέσα του.

Ας πηγαίνει μπροστά η αρετή, αυτή ας κρατεί τη σημαία. Φυσικά, θα είναι μαζί μας και η ηδονή, αλλά εμείς θα είμαστε τα αφεντικά της, εμείς θα την ελέγχουμε. Μπορεί σε κάποια υπόδειξή της να μας πείθει, ουδέποτε όμως θα μας εξαναγκάζει. Εκείνοι πάντως που παραδίνουν τα ηνία στην ηδονή στερούνται και τις δύο- γιατί και την αρετή χάνουν και στην ηδονή δεν κυριαρχούν αλλά, αντίθετα, εκείνη είναι που τους κάνει ό,τι θέλει και ή υποφέρουν από την έλλειψή της ή πνίγονται από την πληθωρική της παρουσία, δυστυχείς αν τους εγκαταλείψει, ακόμη δυστυχέστεροι αν τους κατακυριεύσει. Μοιάζουν, πράγματι, με τους ναύτες που τους έχουν κατακλύσει τα νερά γύρω από τις Σύρτεις, και τη μια τούς αφήνουν στη στεγνή αμμουδιά, την άλλη τούς σκεπάζουν με το αφρισμένο κύμα. Αυτό έρχεται ως αποτέλεσμα της ολοκληρωτικής έλλειψης αυτοελέγχου και της υπερβολικής αφοσίωσης σε ένα μόνο πράγμα· γιατί, αν κάποιος επιδιώκει το κακό αντί για το καλό, η επιτυχία του γίνεται επικίνδυνη. Όπως συμβαίνει όταν κυνηγάμε άγρια θηρία με κόπο και με κίνδυνο και, ακόμη και μετά τη σύλληψή τους, η κατοχή τους καταλήγει να είναι πολύ δύσκολη -αφού συχνά ξεσκίζουν τα αφεντικά τους-, έτσι συμβαίνει και με τις μεγάλες απολαύσεις:

εξελίσσονται σε μεγάλο κακό και από αιχμάλωτες γίνονται κυρίαρχες. Όσο μάλιστα πιο πολλές και μεγάλες είναι αυτές οι απολαύσεις, τόσο πιο χαμηλά πέφτει και τόσο πιο πολλών δούλος γίνεται εκείνος που το πλήθος ονομάζει ευτυχή. Εγώ τουλάχιστον θα ήθελα να είμαι όσο γίνεται πιο μακριά από τέτοιες καταστάσεις. Όπως συμβαίνει μ’ εκείνον που, στην προσπάθειά του να παρακολουθήσει τα ίχνη των θηρίων μέχρι τις φωλιές τους -επειδή το νομίζει μεγάλη του επιτυχία,

με τη θηλιά τα άγρια θηρία να τ’ αρπάζει
και
με σκυλιά το ισκιερό το δάσος να το ζώνει,

ώστε να μπορεί να παρακολουθήσει τα ίχνη τους- αφήνει στην άκρη σημαντικότερα πράγματα και αναβάλλει πολλά από τα καθήκοντα του, έτσι και εκείνος που επιδιώκει την ηδονή μεταθέτει τα πάντα και, πριν απ’ όλα, αψηφά την ελευθερία του, κι αυτό το κάνει υπακούοντας στην κοιλιά του και μόνο. Δεν αγοράζει όμως ηδονές για τον εαυτό του, αλλά πουλάει τον εαυτό του στις ηδονές.

ΣΕΝΕΚΑΣ, Για μια ευτυχισμένη ζωή

Ένα αρχαίο ψυχρό μέτωπο στον Περσέα αποκαλύπτεται και συμπληρώνει τη γνώση των επιστημόνων

Ένα γιγάντιο ψυχρό μέτωπο στο γαλαξιακό σμήνος του Περσέα (Perseus) παρατηρήθηκε από ένα τρίο τηλεσκοπίων ακτίνων-Χ. Το αρχαίο ψυχρό μέτωπο μπορεί να παρατηρηθεί στα αριστερά της εικόνας, παρασυρόμενο μακριά από το εσωτερικό, νεότερο μέτωπο πλησιέστερα στο κέντρο. Τα γαλαξιακά ψυχρά μέτωπα δεν έχουν σε τίποτε να κάνουν με τα ψυχρά μέτωπα που βιώνουμε στη Γη – αντίθετα προκαλούνται από τα γαλαξιακά σμήνη καθώς συγκρούονται μεταξύ τους. Η βαρυτική έλξη ενός μεγάλου σμήνους τραβάει ένα μικρότερο σμήνος πλησιέστερα, που οδηγεί το αέριο στον πυρήνα του σμήνους να κινείται όπως το νερό σε ένα ποτήρι. Αυτό δημιουργεί ένα ψυχρό μέτωπο σε ένα σπιράλ μοτίβο που κινείται προς τα έξω από τον πυρήνα και αυτά τα κινούμενα ψυχρά μέτωπα μπορούν να παράσχουν έναν αισθητήρα του μέσου του έσω σμήνους.

Τα ψυχρά μέτωπα είναι οι παλιότερες συνεκτικές δομές σε σμήνη ψυχρού πυρήνα και αυτό εντοπίζεται κινούμενο μακριά από το κέντρο του σμήνους για πάνω από πέντε δισεκατομμύρια χρόνια – μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από αυτό που οριοθετεί η ύπαρξη του Ηλιακού μας Συστήματος. Η επιμήκης καμπυλωμένη δομή καλύπτει περίπου δυο εκατομμύρια έτη φωτός και κινείται με ταχύτητα περίπου 50 km/s. Η εικόνα συνδυάζει δεδομένα από το Παρατηρητήριο Ακτίνων-Χ Chandra της NASA, το XMM-Newton της ESA και τον δορυφόρο ROSAT υπό το Γερμανικό Κέντρο Αεροδιαστήματος. Το Chandra πήρε επίσης μια κοντινή εικόνα του επάνω αριστερού μέρους του ψυχρού μετώπου, αποκαλύπτοντας ορισμένες απρόσμενες λεπτομέρειες.

Το γαλαξιακό σμήνος του Περσέα περιέχει χιλιάδες γαλαξιών και μια υπερμεγέθη μαύρη τρύπα στο κέντρο του. Η μαύρη τρύπα είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία ενός εχθρικού περιβάλλοντος ηχητικών κυμάτων και αναταράξεων που θα έπρεπε να διαλύσει ένα ψυχρό μέτωπο κατά τη διάρκεια του χρόνου, εξομαλύνοντας τις προηγούμενες οξείες άκρες και δημιουργώντας βαθμιαίες αλλαγές στην πυκνότητα και τη θερμοκρασία. Αντί αυτού, η υψηλής ανάλυσης εικόνα του Chandra έδειξε μια ανέλπιστα αιχμηρή άκρη στο ψυχρό μέτωπο και ένα χάρτη θερμοκρασίας που αποκάλυψε ότι το επάνω αριστερό του ψυχρού μετώπου είναι χωρισμένο στα δυο.

Η αιχμηρότητα του ψυχρού μετώπου υποδηλώνει ότι έχει διατηρηθεί από ισχυρό μαγνητικό πεδίο που τυλίχθηκε γύρω του, δρώντας ουσιαστικά ως μια ασπίδα ενάντια στο εχθρικό περιβάλλον. Αυτή η μαγνητική «κουρτίνα» εμποδίζει το ψυχρό μέτωπο από τη διάχυση και είναι αυτό που το επέτρεψε να επιβιώσει τόσο καλά για πέντε δισεκατομμύρια χρόνια καθώς κινείτο μακριά από το κέντρο του σμήνους.

Η ατμοσφαιρική ρύπανση παραμένει σε πολύ υψηλά επίπεδα σε όλη την Ευρώπη

Σύμφωνα με τα επικαιροποιημένα στοιχεία και τις πληροφορίες που δημοσιεύθηκαν από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (ΕΟΠ), η ατμοσφαιρική ρύπανση, παρά τη σημειούμενη βραδεία βελτίωση, εξακολουθεί να υπερβαίνει τις οριακές και τις κατευθυντήριες τιμές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας. Η ατμοσφαιρική ρύπανση εξακολουθεί να ενέχει κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον.

Σύμφωνα με την έκθεση του ΕΟΠ «Air quality in Europe – 2018 reporten» (Ποιότητα του αέρα στην Ευρώπη — Έκθεση του 2018) , οι οδικές μεταφορές αποτελούν μία από τις κύριες πηγές ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ιδίως επιβλαβών ρύπων όπως το διοξείδιο του αζώτου και τα αιωρούμενα σωματίδια. Στην ατμοσφαιρική ρύπανση συμβάλλουν επίσης οι εκπομπές ρύπων από τους τομείς της γεωργίας, της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, της βιομηχανίας και των νοικοκυριών. Η έκθεση παρουσιάζει τα πλέον πρόσφατα επίσημα στοιχεία σχετικά με την ποιότητα του αέρα που παρείχαν πάνω από 2500 σταθμοί παρακολούθησης σε ολόκληρη την Ευρώπη το 2016.

Οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία είναι σημαντικές
Τα αιωρούμενα σωματίδια (ΑΣ), το διοξείδιο του αζώτου (NO2) και το τροποσφαιρικό όζον (O3) προκαλούν τις σημαντικότερες βλάβες στην ανθρώπινη υγεία. Οι υψηλές συγκεντρώσεις ατμοσφαιρικής ρύπανσης εξακολουθούν να έχουν επιπτώσεις στους Ευρωπαίους, ιδίως στους κατοίκους των αστικών περιοχών. Η ατμοσφαιρική ρύπανση συνεπάγεται επίσης σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις, καθώς μειώνει το προσδόκιμο ζωής, αυξάνει τις ιατρικές δαπάνες και μειώνει την παραγωγικότητα στο σύνολο της οικονομίας μέσω της απώλειας εργάσιμων ημερών λόγω προβλημάτων υγείας. Η ατμοσφαιρική ρύπανση έχει επίσης επιπτώσεις στα οικοσυστήματα, καθώς καταστρέφει το έδαφος, τα δάση, τις λίμνες και τους ποταμούς και μειώνει τη γεωργική παραγωγή.

Παλαιότερες και τρέχουσες πολιτικές, καθώς και η πρόοδος της τεχνολογίας, οδήγησαν σε αργή αλλά σταθερή πρόοδο προς την κατεύθυνση της μείωσης των εν λόγω επιπτώσεων. Οι επικαιροποιημένες εκτιμήσεις της έκθεσης επισημαίνουν ότι οι συγκεντρώσεις ΑΣ2,5 ευθύνονταν για σχεδόν 422 000 πρόωρους θανάτους σε 41 ευρωπαϊκές χώρες το 2015, εκ των οποίων σχεδόν 391 000 στα 28 κράτη μέλη της ΕΕ. Από μια γενικότερη εκτίμηση που περιέχεται στη φετινή έκθεση και ανατρέχει στο 1990 προκύπτει ότι οι πρόωροι θάνατοι λόγω ΑΣ2,5 μειώθηκαν κατά μισό εκατομμύριο ετησίως. Αυτό οφείλεται στην εφαρμογή των ευρωπαϊκών πολιτικών για την ποιότητα του αέρα και στη θέσπιση μέτρων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα, για παράδειγμα, τη μείωση των ρύπων των αυτοκινήτων, της βιομηχανίας και του τομέα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας.

«Η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι ένας αόρατος δολοφόνος και πρέπει να εντείνουμε τις προσπάθειές μας για να πατάξουμε τις αιτίες της. Όσον αφορά την ατμοσφαιρική ρύπανση, οι εκπομπές ρύπων των οδικών μεταφορών είναι πιο επιβλαβείς από εκείνες άλλων πηγών, καθώς πρόκειται για επίγειες πηγές εκπομπής ρύπων που λαμβάνουν χώρα σε πόλεις, πλησίον κατοικημένων περιοχών. Ως εκ τούτου, επιβάλλεται ο διπλασιασμός των προσπαθειών της Ευρώπης για τη μείωση των εκπομπών ρύπων που προκαλούνται από τους τομείς των μεταφορών, της ενέργειας και της γεωργίας, καθώς και η πραγματοποίηση επενδύσεων που θα καταστήσουν τους εν λόγω τομείς καθαρότερους και πιο βιώσιμους», δήλωσε ο Hans Bruyninckx, εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ. «Η ολοκληρωμένη αντιμετώπιση αυτών των τομέων συνεπάγεται σαφή οφέλη για την ποιότητα του αέρα και το κλίμα, ενώ θα συμβάλει και στη βελτίωση της υγείας και της ευεξίας μας.»

Άλλα σημαντικά πορίσματα
Αιωρούμενα σωματίδια: Όσον αφορά τα ΑΣ2,5 (σωματίδια διαμέτρου έως 2,5 μικρομέτρων), το ποσοστό έκθεσης του αστικού πληθυσμού στην ΕΕ-28 ανήλθε στο 6% το 2016, σημειώνοντας μείωση από το 7% του προηγούμενου έτους. Ωστόσο, σχεδόν το 74% του αστικού πληθυσμού της ΕΕ εκτέθηκε σε συγκεντρώσεις που υπερέβαιναν τις αυστηρότερες κατευθυντήριες τιμές της ΠΟΥ. Εκτιμάται ότι η έκθεση σε ΑΣ2,5 προκάλεσε τον πρόωρο θάνατο 422 000 ανθρώπων σε 41 χώρες το 2015.

Διοξείδιο του αζώτου: Σε ολόκληρη την Ευρώπη εξακολουθούν να υφίστανται σημαντικές υπερβάσεις της ετήσιας οριακής τιμής για το NO2. Το 2016, το 7% του αστικού πληθυσμού της ΕΕ-28 ζούσε σε περιοχές με συγκεντρώσεις που υπερέβαιναν την ετήσια οριακή τιμή της ΕΕ και τις κατευθυντήριες τιμές της ΠΟΥ. Η τιμή αυτή είναι μειωμένη σε σύγκριση με το 9% το 2015. Εκτιμάται ότι η έκθεση σε NO2 προκάλεσε τον πρόωρο θάνατο 79 000 ανθρώπων σε 41 ευρωπαϊκές χώρες το 2015.

Τροποσφαιρικό όζον: Σχεδόν το 12% του αστικού πληθυσμού της ΕΕ-28 ήταν εκτεθειμένο σε επίπεδα O3 που υπερέβαιναν την τιμή στόχου της ΕΕ για το 2016, ποσοστό το οποίο παρουσιάζει σημαντική μείωση σε σύγκριση με το 2015 (30%). Ωστόσο, το ποσοστό αυτό παραμένει υψηλότερο από το 7%, το οποίο καταγράφηκε το 2014. Ποσοστό περίπου 98% εκτέθηκε σε επίπεδα που υπερέβαιναν τις αυστηρότερες κατευθυντήριες τιμές της ΠΟΥ. Εκτιμάται ότι η έκθεση στο όζον προκάλεσε τον πρόωρο θάνατο 17 700 ανθρώπων σε 41 ευρωπαϊκές χώρες το 2015.

Νέο ενημερωτικό δελτίο από τον ΕΟΠ εξηγεί τις εκτιμήσεις κινδύνων για την υγεία
Ένα ενημερωτικό δελτίο το οποίο επίσης δημοσιεύθηκε σήμερα, με τίτλο «EEA’s health risk assessments of air pollutionen» (Εκτιμήσεις του ΕΟΠ σχετικά με τους κινδύνους που συνεπάγεται η ατμοσφαιρική ρύπανση για την υγεία), παρέχει αναλυτική επισκόπηση της μεθόδου κατάρτισης των ετήσιων εκτιμήσεων του ΕΟΠ σχετικά με τις επιπτώσεις της ποιότητας του αέρα στην υγεία, οι οποίες ποσοτικοποιούν τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία του πληθυσμού.

Οι επιπτώσεις της έκθεσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση για την υγεία ποικίλλουν, καθώς κυμαίνονται από φλεγμονή των πνευμόνων έως πρόωρο θάνατο. Η επιλεγείσα επίπτωση για την υγεία που ποσοτικοποιείται στο πλαίσιο της εκτίμησης κινδύνων για την υγεία από τον ΕΟΠ είναι η θνησιμότητα, καθώς η σχετική τεκμηρίωση είναι ιδιαίτερα ισχυρή. Η θνησιμότητα λόγω έκθεσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση εκτιμάται με γνώμονα τους «πρόωρους θανάτους» και τα «απολεσθέντα έτη ζωής». Οι εκτιμώμενες επιπτώσεις για την υγεία που αναφέρονται στην έκθεση του ΕΟΠ σχετικά με την ποιότητα του αέρα είναι εκείνες που μπορούν να αποδοθούν στην έκθεση σε ΑΣ2,5, NO2 και O3 στην Ευρώπη το 2015. Οι εκτιμήσεις αυτές βασίζονται σε πληροφορίες σχετικά με την ατμοσφαιρική ρύπανση, σε δημογραφικά δεδομένα και στη σχέση μεταξύ της έκθεσης σε συγκεντρώσεις ρύπων και των προσδιορισμένων επιπτώσεων στην υγεία. Οι εκτιμήσεις παρέχουν μια εικόνα της γενικής επίπτωσης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στο σύνολο του δεδομένου πληθυσμού και ως εκ τούτου, για παράδειγμα, δεν αφορούν συγκεκριμένα άτομα σε συγκεκριμένη γεωγραφική τοποθεσία.

Επισήμανση σχετικά με τις εκτιμήσεις πρόωρων θανάτων
Η εκτιμώμενη συνολική επίπτωση για την υγεία που μπορεί να αποδοθεί στην έκθεση δεν είναι δυνατόν να προκύψει από την απλή άθροιση των εκτιμώμενων επιπτώσεων των διάφορων ρύπων. Για παράδειγμα, καθώς οι συγκεντρώσεις ΑΣ2,5 και NO2 συσχετίζονται (ενίοτε έντονα), δεν είναι δυνατή η άθροιση των εκτιμώμενων επιπτώσεων των εν λόγω ρύπων. Η τυχόν άθροισή τους θα μπορούσε να οδηγήσει στη διπλή μέτρησή τους.

Αρχαία Ελληνική Τραγωδία: Μέρη κατά ποιόν - Η μελοποιία

Ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι μέσο της μιμήσεως είναι ο ἡδυσμένος λόγος: λέγω δὲ ἡδυσμένον μὲν λόγον τὸν ἔχοντα ῥυθμὸν καὶ ἁρμονίαν (1449b28-29). Ἥδυσμα λέγεται το καρύκευμα που βάζουμε στο φαγητό, για να γίνει νόστιμο. Όμως ο ῥυθμός και η ἁρμονία είναι πολύ ουσιαστικότερα στοιχεία για τη φύση της τραγωδίας από ό,τι τα καρικεύματα για το φαγητό· είναι οργανικά στοιχεία του είδους κι όχι πρόσθετα. Χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις: με το κάθε είδος των ἡδυσμάτων χωριστά στα μέρη της τραγωδίας. Ο ῥυθμός και η ἁρμονία δεν χρησιμοποιούνται σε όλα τα μέρη της τραγωδίας· στα διαλογικά υπάρχει μόνο ῥυθμός, ενώ στα λυρικά ῥυθμός και ἁρμονία. Τὸ δὲ χωρὶς τοῖς εἴδεσι τὸ διὰ μέτρων ἔνια μόνον περαίνεσθαι καὶ πάλιν ἕτερα διὰ μέλους (1449b29-31).
 
Εἶτα μελοποιία καὶ λέξις, ἐν τούτοις γὰρ ποιοῦνται τὴν μίμησιν (1449b33-34): ένα από τα «κατά ποιόν» μέρη της τραγωδίας είναι η μελοποιία, η σύνθεση των μελῶν, η μουσική δηλ. σύνθεση. Ωστόσο, δεν χρειαζόμαστε ορισμό για τη μελοποιία, γιατί το έργο της (η δύναμίς της) είναι φανερό:
 
Λέγω δέ (…) μελοποιίαν (…) ὃ τὴν δύναμιν φανερὰν ἔχειν πᾶσαν (1449b35-36).
 
Η ὄψις και η μελοποιία «εξ ανάγκης» αποτελούν συστατικά στοιχεία της τραγωδίας - εφόσον ο ποιητής εκτελεί τη μίμησιν με τους πράττοντες. Το μέλος είναι το πιο σπουδαίο από τα ἡδύσματα του λόγου και η ὄψις προσφέρει τέρψη (βλ. 1450b15-20)· ωστόσο δεν θα τα εξετάσει στην Ποιητική, γιατί είναι στοιχεία που δεν εξαρτώνται άμεσα από τον ποιητή. Βέβαια, όσο γνωρίζουμε, συχνά -ιδιαίτερα στην αρχή- οι ποιητές συνέθεταν οι ίδιοι τη μουσική ή έκαναν τη σκηνογραφία, κάποτε μάλιστα έπαιζαν και ως ηθοποιοί. Όμως ουσιαστικά πρόκειται για διαφορετικές τέχνες με τις οποίες θα ασχοληθούν ο μελοποιός και ο σκευοποιός.
 
Ωστόσο η μελοποιία συνδέεται άμεσα με ένα σημαντικό παράγοντα του τραγικού έργου, τον χορό. Ο φιλόσοφος καταδικάζει όσους, όπως ο Αγάθων, χρησιμοποιούν εμβόλιμα χορικά άσματα, επειδή προφανώς με τον τρόπο αυτόν διασπάται η ενότητα του δράματος, όπως συνάγεται από το χωρίο 1456a25 κ.εξ.:
 
καὶ τὸν χορὸν δὲ ἕνα δεῖ ὑπολαμβάνειν τῶν ὑποκριτῶν, καὶ μόριον εἶναι τοῦ ὅλου καὶ συναγωνίζεσθαι μὴ ὥσπερ Εὐριπίδῃ ἀλλ' ὥσπερ Σοφοκλεῖ. [«Καί το χορό πρέπει να τον θεωρούμε ότι είναι ένας από τούς υποκριτές και μέρος του όλου. Να παίρνει μέρος στο έργο όπως στον Σοφοκλή, και όχι όπως στον Ευριπίδη»].
 
Το χωρίο αυτό είναι προβληματικό, γιατί δεν γίνεται απόλυτα σαφής ο ιδιαίτερος τρόπος χειρισμού του χορού από τον Σοφοκλή. Δεν είμαστε καθόλου σίγουροι ότι η παρουσία των χορικών είναι απολύτως αναγκαία για την εξέλιξη της πλοκής, με την αριστοτελική έννοια της ενότητας του μύθου. Αυτό δεν σημαίνει ότι αμφισβητούμε τη θέση ή τη λειτουργία τους στην παραδεδομένη σοφόκλεια τραγωδία ή στα έργα των άλλων τραγικών, αλλά ότι το κριτήριο που θέτει ο Αριστοτέλης για τον χορό δεν είναι δυνατόν να ισχύσει. Με άλλα λόγια, μελοποιία και μῦθος δεν είναι μεγέθη συμβατά, ώστε το πρώτο να ενσωματωθεί στο δεύτερο ή να απορροφηθεί από αυτό χωρίς προβλήματα. Ότι ο χορός πρέπει να έχει ταυτότητα και να συμμετέχει στη δράση φαίνεται εκ πρώτης όψεως μια εύλογη ερμηνεία του προβληματικού χωρίου, αλλά η πρακτική αυτή δεν είναι άγνωστη στον Αισχύλο (Ικέτιδες, Ευμενίδες) ή στον Ευριπίδη (Βάκχες). Άλλωστε, και η συμμετοχή των ναυτών που συγκροτούν τον χορό στον σοφόκλειο Φιλοκτήτη δεν είναι πάντοτε της ίδιας τάξεως, δηλαδή ευθέως συνδεδεμένη με τη δράση [πρβ. το στάσιμο της συμπάθειας για τον άρρωστο ερημίτη (676 κ.ε.), το οποίο θα μπορούσε και να απουσιάζει, δίχως σημαντικές επιπτώσεις για την εξέλιξη της δράσης, αφού μάλιστα στη συνέχεια ο χορός φαίνεται να λησμονεί αυτή τη συμπάθεια].
 
Μια δεύτερη ερμηνεία μπορεί να αναζητηθεί στις παρεμβάσεις του χορού που επηρεάζουν τη δράση, όπως είναι η, έστω αργοπορημένη, αλλαγή των αποφάσεων του Κρέοντα στην Αντιγόνη (1091 κ.εξ.), ή στις αναγγελίες εισόδου νέων προσώπων στη σκηνή· με τον τρόπο αυτόν ο χορός γίνεται ένα μέρος του όλου. Ωστόσο η ερμηνεία αυτή δεν καλύπτει το ποσοτικά βαρύνον μερίδιο του χορού στην τραγωδία που έγκειται στα στάσιμα. Άλλωστε τα απαγγελλόμενα, διαλογικά ή μη, μέρη που ανατίθενται στον χορό ή τον κορυφαίο του είναι ποσοτικώς λιγότερο εκτεταμένα στον Σοφοκλή από ό,τι στον Αισχύλο και τον Ευριπίδη. Η αδυναμία να εξευρεθεί ικανοποιητική λύση στο πρόβλημα του χορού έγκειται στο γεγονός ότι το στάσιμο ως λυρική ποίηση που περιλαμβάνει γενικούς στοχασμούς και αφορισμούς που απορρέουν από τη δράση, αλλά δεν ταυτίζονται με αυτήν ούτε την προωθούν, δεν αποτελεί μίμηση ανθρώπων εν δράσει. Αν η πλοκή αναπαριστά τη vita activa, το στάσιμο εκπροσωπεί τη vita contemplativa.