Δευτέρα 3 Απριλίου 2017

ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΛΥΣΙΑΣ - Κατὰ Ἐρατοσθένους (62-70)

[62] Φέρε δὴ καὶ περὶ Θηραμένους ὡς ἂν δύνωμαι διὰ βραχυτάτων διδάξω. δέομαι δ᾽ ὑμῶν ἀκοῦσαι ὑπέρ τ᾽ ἐμαυτοῦ καὶ τῆς πόλεως. καὶ μηδενὶ τοῦτο παραστῇ, ὡς Ἐρατοσθένους κινδυνεύοντος Θηραμένους κατηγορῶ. πυνθάνομαι γὰρ ταῦτα ἀπολογήσεσθαι αὐτόν, ὅτι ἐκείνῳ φίλος ἦν καὶ τῶν αὐτῶν ἔργων μετεῖχε.

[63] καίτοι σφόδρ᾽ ἂν αὐτὸν οἶμαι μετὰ Θεμιστοκλέους πολιτευόμενον προσποιεῖσθαι πράττειν ὅπως οἰκοδομηθήσεται τὰ τείχη, ὁπότε καὶ μετὰ Θηραμένους ὅπως καθαιρεθήσεται. οὐ γάρ μοι δοκοῦσιν ἴσου ἄξιοι γεγενῆσθαι· ὁ μὲν γὰρ Λακεδαιμονίων ἀκόντων ᾠκοδόμησεν αὐτά, οὗτος δὲ τοὺς πολίτας ἐξαπατήσας καθεῖλε.

[64] περιέστηκεν οὖν τῇ πόλει τοὐναντίον ἢ ὡς εἰκὸς ἦν. ἄξιον μὲν γὰρ ‹ἦν› καὶ τοὺς φίλους τοὺς Θηραμένους προσαπολωλέναι, πλὴν εἴ τις ἐτύγχανεν ἐκείνῳ τἀναντία πράττων· νῦν δὲ ὁρῶ τάς τε ἀπολογίας εἰς ἐκεῖνον ἀναφερομένας, τούς τ᾽ ἐκείνῳ συνόντας τιμᾶσθαι πειρωμένους ὥσπερ πολλῶν ἀγαθῶν αἰτίου ἀλλ᾽ οὐ μεγάλων κακῶν γεγενημένου.

[65] ὃς πρῶτον μὲν τῆς προτέρας ὀλιγαρχίας αἰτιώτατος ἐγένετο, πείσας ὑμᾶς τὴν ἐπὶ τῶν τετρακοσίων πολιτείαν ἑλέσθαι. καὶ ὁ μὲν πατὴρ αὐτοῦ τῶν προβούλων ὢν ταὔτ᾽ ἔπραττεν, αὐτὸς δὲ δοκῶν εὐνούστατος εἶναι τοῖς πράγμασι στρατηγὸς ὑπ᾽ αὐτῶν ᾑρέθη.

[66] καὶ ἕως μὲν ἐτιμᾶτο, πιστὸν ἑαυτὸν [τῇ πόλει] παρεῖχεν· ἐπειδὴ δὲ Πείσανδρον μὲν καὶ Κάλλαισχρον καὶ ἑτέρους ἑώρα προτέρους αὑτοῦ γιγνομένους, τὸ δὲ ὑμέτερον πλῆθος οὐκέτι βουλόμενον τούτων ἀκροᾶσθαι, τότ᾽ ἤδη διά τε τὸν πρὸς ἐκείνους φθόνον καὶ τὸ παρ᾽ ὑμῶν δέος μετέσχε τῶν Ἀριστοκράτους ἔργων.

[67] βουλόμενος δὲ τῷ ὑμετέρῳ πλήθει δοκεῖν πιστὸς εἶναι Ἀντιφῶντα καὶ Ἀρχεπτόλεμον φιλτάτους ὄντας αὑτῷ κατηγορῶν ἀπέκτεινεν, εἰς τοσοῦτον δὲ κακίας ἦλθεν, ὥστε ἅμα μὲν διὰ τὴν πρὸς ἐκείνους πίστιν ὑμᾶς κατεδουλώσατο, διὰ δὲ τὴν πρὸς ὑμᾶς τοὺς φίλους ἀπώλεσε.

[68] τιμώμενος δὲ καὶ τῶν μεγίστων ἀξιούμενος, αὐτὸς ἐπαγγειλάμενος σώσειν τὴν πόλιν αὐτὸς ἀπώλεσε, φάσκων πρᾶγμα ηὑρηκέναι μέγα καὶ πολλοῦ ἄξιον. ὑπέσχετο δὲ εἰρήνην ποιήσειν μήτε ὅμηρα δοὺς μήτε τὰ τείχη καθελὼν μήτε τὰς ναῦς παραδούς· ταῦτα δὲ εἰπεῖν μὲν οὐδενὶ ἠθέλησεν, ἐκέλευσε δὲ αὑτῷ πιστεύειν.

[69] ὑμεῖς δέ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πραττούσης μὲν τῆς ἐν Ἀρείῳ πάγῳ βουλῆς σωτήρια, ἀντιλεγόντων δὲ πολλῶν Θηραμένει, εἰδότες δὲ ὅτι οἱ μὲν ἄλλοι ἄνθρωποι τῶν πολεμίων ἕνεκα τἀπόρρητα ποιοῦνται, ἐκεῖνος δ᾽ ἐν τοῖς αὑτοῦ πολίταις οὐκ ἠθέλησεν εἰπεῖν ταῦθ᾽ ἃ πρὸς τοὺς πολεμίους ἔμελλεν ἐρεῖν, ὅμως ἐπετρέψατε αὐτῷ πατρίδα καὶ παῖδας καὶ γυναῖκας καὶ ὑμᾶς αὐτούς.

[70] ὁ δὲ ὧν μὲν ὑπέσχετο οὐδὲν ἔπραξεν, οὕτως δὲ ἐνετεθύμητο ὡς χρὴ μικρὰν καὶ ἀσθενῆ γενέσθαι τὴν πόλιν, ὥστε περὶ ὧν οὐδεὶς πώποτε οὔτε τῶν πολεμίων ἐμνήσθη οὔτε τῶν πολιτῶν ἤλπισε, ταῦθ᾽ ὑμᾶς ἔπεισε πρᾶξαι, οὐχ ὑπὸ Λακεδαιμονίων ἀναγκαζόμενος, ἀλλ᾽ αὐτὸς ἐκείνοις ἐπαγγελλόμενος, τοῦ τε Πειραιῶς τὰ τείχη περιελεῖν καὶ τὴν ὑπάρχουσαν πολιτείαν καταλῦσαι, εὖ εἰδὼς ὅτι, εἰ μὴ πασῶν τῶν ἐλπίδων ἀποστερηθήσεσθε, ταχεῖαν παρ᾽ αὐτοῦ τὴν τιμωρίαν κομιεῖσθε.

***
Επιχειρηματολογία: δ. Η πολιτική στάση του Θηραμένη
[62] Αν μου επιτρέπετε, σκοπεύω τώρα να σας εκθέσω τα σχετικά με το Θηραμένη, όσο μπορώ συντομότερα. Σας παρακαλώ να με ακούσετε, για το συμφέρον και το δικό σας και της πόλης. Και μην περάσει από της σκέψη κανενός ότι, ενώ είναι υπόδικος ο Ερατοσθένης, εγώ αντικανονικά κατηγορώ το Θηραμένη. Έχω την πληροφορία ότι ο κατηγορούμενος θα χρησιμοποιήσει στην απολογία του αυτό το επιχείρημα: πως δηλαδή ήταν φίλος μ᾽ εκείνον και συνυπεύθυνος για τις ίδιες πολιτικές πράξεις.

[63] Τότε οπωσδήποτε θα φτάσει και στο σημείο, φαντάζομαι, να ισχυριστεί ότι, ανήκοντας στην ίδια πολιτική μερίδα με το Θεμιστοκλή, φρόντισε να οικοδομηθούν τα τείχη, αφού μαζί με το Θηραμένη φρόντισε να κατεδαφιστούν. Δε μου φαίνεται, όμως, ότι αυτοί οι δύο άνθρωποι ήταν της ίδιας κατηγορίας. Ο ένας οικοδόμησε τα τείχη παρά την αντίδραση των Λακεδαιμονίων , ενώ ο άλλος τα κατεδάφισε έχοντας εξαπατήσει τους πολίτες.

[64] Έτσι, αυτό που έχει συμβεί στην πόλη είναι το αντίστροφο απ᾽ ό,τι θα περίμενε κανείς. Κανονικά δηλαδή θα άξιζε μαζί με το Θηραμένη να έχουν εξοντωθεί και οι οπαδοί του, εκτός και αν κανενός οι πράξεις ήταν αντίθετες από εκείνου. Εδώ όμως βλέπω ότι και οι απολογίες αναφέρονται σ᾽ εκείνον και όσοι ήταν συνεργάτες του προσπαθούν να αποσπάσουν τιμές, λες και εκείνος ήταν ο δημιουργός πολλών καλών και όχι μεγάλων κακών.

[65] Αυτός, πρώτα πρώτα, είχε μεγάλο μέρος της ευθύνης για την πρώτη ολιγαρχική κυβέρνηση, αφού σας έπεισε να ψηφίσετε το πολίτευμα των τετρακοσίων. Ο πατέρας του, που ήταν ένας από τους προβούλους, έκανε τα ίδια, ενώ αυτόν, επειδή τον θεωρούσαν ότι επιδοκίμαζε απόλυτα την πολιτική τους, οι ολιγαρχικοί τον όρισαν στρατηγό.

[66] Και όσο διάστημα είχε κάποιο κύρος, έδειχνε μα μένει πιστός στις υποθέσεις της πόλης. Όταν όμως άρχισε να διαπιστώνει ότι ο Πείσανδρος, ο Κάλλαισχρος και μερικοί άλλοι αποχτούσαν μεγαλύτερη από αυτόν δύναμη, ενώ παράλληλα η δημοκρατική μερίδα του λαού σας δεν έδειχνε διάθεση να τους ακολουθήσει, τότε και από φθόνο για εκείνους και από φόβο σ᾽ εσάς, συνεργάστηκε με τον Αριστοκράτη.

[67] Και επειδή ήθελε να δώσει την εντύπωση ότι ήταν πιστός στο δημοκρατικό λαό σας, με τις κατηγορίες του προκάλεσε την εκτέλεση του Αντιφώντα και του Αρχεπτόλεμου, παρόλο που ήταν στενότατοι φίλοι του. Και έφτασε σε τέτοιο σημείο φαυλότητας, ώστε ταυτόχρονα και εσάς υποδούλωσε, για να κερδίσει την εμπιστοσύνη εκείνων, και τους φίλους του εξόντωσε, για να κερδίσει τη δική σας.

[68] Με όλες τις τιμές και τις εξαιρετικές διακρίσεις που αποχτούσε, ενώ ο ίδιος έδωσε την υπόσχεση να σώσει την πόλη, ο ίδιος την κατάστρεψε: είπε ότι ανακάλυψε ένα τέχνασμα σπουδαίο και αποτελεσματικό (υποσχέθηκε να κλείσει ειρήνη, χωρίς ούτε ομήρους να δώσει ούτε τα τείχη να κατεδαφίσει ούτε τα πλοία να παραδώσει), αλλά δε δέχτηκε να το ανακοινώσει σε κανένα, μόνο ζήτησε να του έχετε εμπιστοσύνη.

[69] Και σεις, Αθηναίοι, μολονότι το Συμβούλιο του Αρείου Πάγου έπαιρνε τα κατάλληλα μέτρα για τη σωτηρία της πόλης και πολλοί αντιδρούσαν στις ενέργειες του Θηραμένη, και φυσικά, όλοι σας ξέρατε ότι γενικά οι άνθρωποι κρατούν διάφορα μυστικά μόνο για προστασία από τους εχθρούς, ενώ εκείνος δεν ήθελε να αποκαλύψει ανάμεσα στους συμπολίτες του τα όσα σκόπευε να πει στους εχθρούς ― παρ᾽ όλα αυτά, του εμπιστευτήκατε την πατρίδα, τα παιδιά, τις γυναίκες και τους ίδιους τους εαυτούς σας.

[70] Και εκείνος απ᾽ όσα υποσχέθηκε δεν πραγματοποίησε βέβαια τίποτε, αλλά είχε τόσο βαθιά συνειδητοποιήσει ότι η πόλη έπρεπε να ταπεινωθεί και να εξασθενήσει, ώστε σας έπεισε να προβείτε σε ενέργειες που ώς τότε κανείς ούτε από τους εχθρούς σας ανάφερε ούτε από τους συμπολίτες σας περίμενε. Και αυτά όχι επειδή πιεζόταν από τους Λακεδαιμόνιους· ο ίδιος αυτοπροαίρετα έδωσε υποσχέσεις και τα τείχη του Πειραιά να κατεδαφίσει και το πολίτευμα που είχατε να καταλύσει. Ήξερε βέβαια πολύ καλά ότι, αν δε χάσετε κάθε ελπίδα, γρήγορα θα ζητήσετε την τιμωρία του.

Σόλων ο Αθηναίος - ο μετριοπαθής μεταρρυθμιστής

Ο νομοθέτης της κλασσικής αθηναϊκής δημοκρατίας 
 
Ο Σόλων, εξέχον μέλος της αθηναϊκής κοινωνίας του 6ου αιώνα και ένας από τους «Επτά Σοφούς» της αρχαίας Ελλάδας, έμεινε γνωστός στην ιστορία για τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε στο αθηναϊκό πολίτευμα. Αποτέλεσαν τον θεμέλιο λίθο ενός πολιτεύματος, της δημοκρατίας, που μόλις είχε κάνει την εμφάνιση του στην παγκόσμια σκηνή και επρόκειτο να κυριαρχήσει στη Δύση ως τις μέρες μας.
 
Τα στοιχεία που υπάρχουν για τον βίο και την προσωπικότητα του Σόλωνα είναι περιορισμένα, λόγω της έλλειψης γραπτών και αρχαιολογικών ενδείξεων για την Αθήνα του πρώιμου 6ου αιώνα. Οι κύριες αρχαίες πηγές για τον Σόλωνα είναι ο Ηρόδοτος και ο Πλούταρχος, οι οποίοι όμως έγραψαν γι' αυτόν μερικούς αιώνες αργότερα. Επίσης, εκείνη την περίοδο η ιστορία δεν ήταν συγκροτημένη ως επιστήμη με αυστηρή ερευνητική μεθοδολογία όπως στις μέρες μας. Για παράδειγμα, ο ρήτορας Αισχίνης αποδίδει στον Σόλωνα όλη τη νομοθεσία που διαμορφώθηκε σε επόμενες ιστορικές περιόδους. Κάποιοι σύγχρονοι μελετητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η γνώση μας για τον Σόλωνα είναι βασισμένη σε μεγάλο βαθμό σε φανταστικές κατασκευές. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως κάποια σχετικά ευρήματα από την περίοδο του Σόλωνα υπό την μορφή αποσπασματικών επιγραφών.
 
Ωστόσο η πλειονότητα θεωρεί ότι ο όγκος των στοιχείων που ανταποκρίνονται στην ιστορική πραγματικότητα είναι επαρκής για να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Πλέον έχει διαμορφωθεί ένας κοινός τόπος πληροφοριών όσον αφορά τη ζωή του Αθηναίου νομοθέτη. Ο Σόλων, γιος του Εξηκεστίδη, γεννήθηκε περίπου το 639 π.Χ. Καταγόταν από μια πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια της αρχαίας Αθήνας, της οποίας οι ρίζες έφταναν μέχρι τον βασιλιά της Αθήνας Κόδρο. Ωστόσο, παρά τις αριστοκρατικές καταβολές της, ο πλούτος της οικογενείας του προερχόταν κυρίως από το εμπόριο παρά την ιδιοκτησία γης. Αυτός ο παράγοντας έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των μεταρρυθμίσεων καθώς ο Σόλων δεν αισθανόταν κάποια αλληλεγγύη με την αριστοκρατική τάξη. Ο πατέρας του φρόντισε επιμελώς την εκπαίδευσή του, δίνοντας του την ευκαιρία να λάβει μια σφαιρική και βαθιά παιδεία. Μετά τον θάνατο του Εξηκεστίδη, ο Σόλων ανέλαβε τη διαχείριση της οικογενειακής περιουσίας. Όμως οι επιχειρήσεις του δεν ευοδώθηκαν και μεγάλο μέρος της περιουσίας χάθηκε. Ωστόσο στην περίπτωση του Σόλωνα επιβεβαιώθηκε η ρήση «ουδέν κακό αμιγές καλού». Αυτή η ατυχής εξέλιξη αποτέλεσε το έναυσμα για μια σειρά ταξιδιών στην Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία που πλούτισαν τον Σόλωνα σε εμπειρίες και γνώση. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησε τη γνώση αυτή για να κατασκευάσει το νομοθετικό πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Το ποιητικό έργο του Σόλωνα
 
Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο Σόλων διακρίθηκε για τη μετριοπάθεια και τη σοφία του. Ειδικότερα, τα μέλη των λαϊκών τάξεων εκτιμούσαν το γεγονός ότι ο Σόλων είχε αποστασιοποιηθεί από τις υπόλοιπες αριστοκρατικές γαιοκτητικές οικογένειες της Αθήνας. Η φήμη του εδραιώθηκε ακόμη περισσότερο με το ποιητικό έργο του. Ποίηση έγραψε κυρίως για να υπερασπίσει πατριωτικούς σκοπούς και να υπερασπίσει τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις του. Έδειξε ιδιαίτερη προτίμηση για τις ελεγείες. Μεταξύ αυτών ξεχώρισε η ελεγεία, γνωστή ως «Σαλαμίς», η οποία έχει πατριωτικό περιεχόμενο. Παρακινεί τους Αθηναίους να επανακτήσουν το νησί αυτό, το οποίο είχε μεγάλη στρατηγική σημασία. Δυστυχώς, μόλις οκτώ στίχοι σώζονται από αυτή την ελεγεία. Αλλά και το υπόλοιπο έργο του είχε πολιτικό χαρακτήρα. Μέσα απ' αυτό βρίσκει την ευκαιρία να παραθέσει τις πολιτικές απόψεις του και να καλλιεργήσει τα ιδανικά της φιλοπατρίας και του δικαίου στους συμπατριώτες του. Λόγω του διδακτικού χαρακτήρα των ελεγειών αυτών έμειναν γνωστές ως «γνωμικές». Οι στίχοι του ζέσταναν τις καρδιές των Αθηναίων, οι οποίοι αναζητούσαν άνδρες με ηγετικά προσόντα και ενάρετο χαρακτήρα. Την περίοδο εκείνη η πόλη των Αθηνών ταλανιζόταν από κοινωνικές αναταραχές και εμφύλιες συγκρούσεις, λόγω των μεγάλων ανισοτήτων μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Ο Σόλων χρησιμοποιεί τις ελεγείες αυτές για να προτείνει πολιτικές λύσεις για τα πολιτικά προβλήματα της Αθήνας. Εν τέλει, η ποίηση του προκάλεσε τεράστια εντύπωση στους Αθηναίους που του ανέθεσαν την αποστολή της ριζικής αναδιάρθρωσης της νομοθεσίας και του πολιτικού θεσμικού πλαισίου της πόλης. Από το συνολικό ποιητικό έργο του Σόλωνα περίπου 200 στίχοι έχουν διατηρηθεί ως τις μέρες μας. Ίσως ένα μέρος από αυτό να αποτελείται από μετέπειτα προσθήκες από άλλους ποιητές και λανθασμένα να έχει αποδοθεί σ' αυτόν.

Το πολιτικό κλίμα της εποχής του Σόλωνα

Στην Ελλάδα του πρώιμου 6ου αιώνα υπήρχε μεγάλη κοινωνική αναταραχή. Σε πολλές πόλεις – κράτη, όπως στη Σικυώνα και τα Μέγαρα, τύραννοι είχαν καταλάβει την εξουσία. Προέρχονταν κυρίως από αριστοκρατικές οικογένειες και προσπάθησαν να προστατεύσουν οικογενειακά και ταξικά συμφέροντα. Το 632 π.Χ. ο Αθηναίος αριστοκράτης Κύλων, γαμπρός του τύραννου των Μεγάρων Θεαγένη, προσπάθησε ανεπιτυχώς να καταλάβει την εξουσία.
 
Ο ανταγωνισμός μεταξύ των διάφορων τάξεων και πόλεων εκείνη την περίοδο οφειλόταν σε οικονομικούς, ιδεολογικούς, περιφερειακούς και ενδοταξικούς λόγους. Στην ποίηση του Σόλωνα διαφαίνεται ξεκάθαρα η πρόθεση του ποιητή να αναδειχθεί ως δίκαιος μεσολαβητής μεταξύ δύο έντονα συγκρουσιακών παρατάξεων, των ευγενών και του απλού λαού της Αθήνας. Στο επίκεντρο της σύγκρουσης βρισκόταν η υποδούλωση των ελεύθερων πολιτών και των οικογενειών τους λόγω οικονομικών χρεών. Παράλληλα υπήρχε ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειακών ομάδων, οι οποίες παρέμεναν ενωμένες χάρη σε δεσμούς αφοσίωσης προς ισχυρούς και πλούσιους γαιοκτήμονες. Το μήλο της έριδος ήταν ο έλεγχος της κεντρικής κυβέρνησης της Αθήνας και η κυριαρχία τους επί των υπόλοιπων ανταγωνιστών τους στην περιφέρεια της Αττικής.
 
Για τα δεδομένα της κλασικής Ελλάδας η Αττική θεωρείτο ως μια σχετικά μεγάλη διοικητική περιοχή. Στην περίπτωση της Λακωνίας, ο τοπικιστικός ανταγωνισμός οδήγησε στην επικράτηση της Σπάρτης μέσω μιας διαδικασίας επεκτατισμού, εκδίωξης κάποιων γειτονικών φύλων και υποδούλωσης κάποιων άλλων. Η υποδούλωση πολλών ελεύθερων πολιτών στην Αθήνα λόγω χρεών την εποχή του Σόλωνα υποδείκνυε μια παρόμοια κατεύθυνση αν δεν γινόταν κάτι για να σταματήσει αυτή η διαδικασία.
 
Η σύγκρουση μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών συνέδραμε αποφασιστικά στη δημιουργία ενός εκρηκτικού κλίματος στην αρχαϊκή Αθήνα. Οι οικογενειακοί δεσμοί αποτελούσαν έναν σημαντικό παράγοντα επιρροής στα πολιτικά πράγματα. Ένας Αθηναίος πολίτης δεν ένιωθε αφοσίωση μόνο απέναντι στη φυλή του ή στη φατρία του αλλά κυρίως και στο γένος του. Οι συγγενικές σχέσεις διαμόρφωναν μια αυστηρά ιεραρχική δομή μέσα στην αθηναϊκή κοινωνία, με τα αριστοκρατικά γένη να κατέχουν την κορυφή. Κατά συνέπεια, οι ανταγωνισμοί μεταξύ των γενών υπερκέραζαν τους τοπικούς / περιφερειακούς δεσμούς. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των εύπορων και φτωχών πολιτών είχε σε μεγάλο βαθμό και τη μορφή σύγκρουσης μεταξύ παντοδύναμων αριστοκρατών και των ασθενέστερων μελών αντίπαλων γενών ή μελών του δικού τους γένους με επαναστατικό πνεύμα.
 
Το έτος 594 ο Σόλων διορίστηκε άρχοντας της Αθήνας από τους πολίτες και όχι από τον Άρειο Πάγο όπως συνηθιζόταν. Του δόθηκαν οι έκτακτες εξουσίες του διαλλακτού, δηλ. του μεσολαβητή, του συμφιλιωτή, και του νομοθέτου, τις οποίες διατήρησε και μετά το τέλος της ετήσιας αρχοντείας του. Την ίδια χρονιά ή δύο δεκαετίες αργότερα (οι απόψεις διίστανται σε αυτό το θέμα) ξεκίνησε τη δύσκολη προσπάθεια επίλυσης του πολιτικού αδιεξόδου που απειλούσε την κοινωνική συνοχή. Υπήρχε τέτοιος αναβρασμός στην Αθήνα που ακόμα και το ενδεχόμενο εμφυλίου πολέμου δεν μπορούσε να αποκλειστεί. Πριν αναλάβει αυτό το δύσκολο έργο έλαβε διαβεβαιώσεις από τον Άρειο Πάγο ότι οι μεταρρυθμίσεις του θα παρέμεναν ενεργές τουλάχιστον για δέκα χρόνια. Οι μεταρρυθμίσεις του είχαν οικονομικό, δικαστικό και πολιτειακό χαρακτήρα. Τα νομοθετικά μέτρα του Σόλωνα ήταν πολύ τολμηρά, αλλά και δραστικά και αντικατοπτρίζουν το μέγεθος της κρίσης που κλήθηκαν να θεραπεύσουν. Βασίζονταν στην αρχή της δίκαιης ανισότητας και όχι της απόλυτης ισότητας. Για παράδειγμα, ως ταμίες μπορούσαν να υπηρετήσουν μόνο πολίτες της ανώτατης τάξης, ενώ οι πολίτες της κατώτατης τάξης είχαν μόνο δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία του δήμου. Κύρια επιδίωξη των μέτρων αυτών ήταν η αποτροπή της εμφύλιας διαμάχης και της διάλυσης της κοινωνικής συνοχής της Αθήνας διατηρώντας παράλληλα την κοινωνική διαστρωμάτωση και την προβολή αυτής της διαστρωμάτωσης στη νομή της εξουσίας.

Οικονομικές μεταρρυθμίσεις

Εκείνη την περίοδο οι περισσότεροι Αθηναίοι στέναζαν υπό το βάρος χρεών που αυξάνονταν με γεωμετρική πρόοδο. Οι πιστωτές προέρχονταν κυρίως από την αριστοκρατική τάξη. Αυτή η κατάσταση είχε αρνητικό αντίκτυπο στην γεωργική παραγωγή. Πρώτο μέλημα του Σόλωνα ήταν να απαλλάξει τους Αθηναίους γεωργούς από τα χρέη τους ώστε να διασφαλιστεί ένα παραγωγικό πλεόνασμα. Αυτή η εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα την αναζωογόνηση του εμπορίου, που ήταν σε θέση πλέον να εξάγει αυτό το πλεόνασμα. Κατά συνέπεια, κύριος στόχος ήταν η ενίσχυση των γεωργικών και αστικών στρωμάτων.

           Πιο συγκεκριμένα, οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα μπορούν να συνοψισθούν στα εξής:
 
α) όλα τα χρέη που συνεπάγονταν απώλεια γης ή προσωπικής ελευθερίας ακυρώνονταν. Το ριζοσπαστικό αυτό μέτρο έμεινε γνωστό στην ιστορία ως «σεισάχθεια», δηλαδή αποτίναξη βάρους (από το σείω που σημαίνει αφαιρώ και το άχθος που σημαίνει βάρος). Χωρίς αμφιβολία ανακούφισε τις φτωχότερες τάξεις και προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια στους αριστοκράτες γαιοκτήμονες.
 
β) Η υποθηκευμένη γη λόγω οικονομικού δανεισμού από τρίτους (κυρίως αριστοκράτες) επιστρεφόταν πλέον στους γεωργούς.
 
γ) Καταργήθηκε η υποβάθμιση της πολιτικής ιδιότητας ενός πολίτη στο επίπεδο του δούλου λόγω αδυναμίας πληρωμής του χρέους και αποκαταστάθηκαν όσοι είχαν γίνει δούλοι στο παρελθόν για χρέη. Πλέον, η οικονομική κατάσταση ενός πολίτη αποσυνδεόταν από την πολιτική ελευθερία του.
 
δ) Απαγορεύτηκε η εξαγωγή τροφίμων στο εξωτερικό, εκτός από το ελαιόλαδο που παραγόταν στην Αττική σε αφθονία. Με αυτόν τον τρόπο εμποδιζόταν η εξαγωγή προϊόντων των οποίων η τιμή μπορούσε να φτάσει σε υψηλότερα επίπεδα σε άλλες πόλεις σε σχέση με την Αθήνα. Αυτή η πρακτική στο παρελθόν είχε ως συνέπεια να διατηρούνται οι τιμές πολλών προϊόντων σε υψηλά επίπεδα στην Αθήνα και να δημιουργούνται ελλείψεις στην προσφορά.
 
ε) Υιοθετήθηκαν τα μετρικά συστήματα βάρους και μήκους που ίσχυαν στην Κόρινθο και σε πολλές ευβοϊκές πόλεις, που εκείνη την περίοδο ήταν πιο οικονομικά αναπτυγμένες σε σχέση με την Αθήνα. Έτσι, διευκολύνθηκαν οι εμπορικές συναλλαγές με αυτές τις πόλεις. Το μέτρο αυτό συνέβαλε στην ανάπτυξη του αθηναϊκού εμπορίου και κατά συνέπεια, στην αύξηση του πλούτου της πόλης.
 
στ) Ενθαρρύνθηκε η μετεγκατάσταση στην Αθήνα εξειδικευμένων τεχνιτών, που κατάγονταν από άλλες πόλεις. Η Αθήνα είχε μείνει πίσω στην παραγωγικότητα και την τεχνογνωσία. Επομένως, η εισροή εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού θα ενίσχυε αυτόν τον τομέα.

          Πολιτειακές μεταρρυθμίσεις
 
Ένα από τα θέματα που προκαλούσαν μεγάλες προστριβές μεταξύ των Αθηναίων ήταν το γεγονός ότι οι αριστοκρατικές οικογένειες κατείχαν όλα τα σημαντικά κυβερνητικά αξιώματα. Πιο συγκεκριμένα, οι «άρχοντες» προέρχονταν πάντοτε από μέλη της αριστοκρατικής τάξης και με την αρωγή του Αρείου Πάγου, συγκέντρωναν στα χέρια τους την απόλυτη πολιτική εξουσία. Τα μέτρα του Σόλωνα αποσκοπούσαν στη διαπλάτυνση της κορυφής του πολιτειακού οικοδομήματος, ώστε να συμπεριληφθούν όσοι διέθεταν πλούτο προερχόμενο από την ενασχόληση με το εμπόριο. Η διαρκώς αυξανόμενη ισχύς της αθηναϊκής αστικής τάξης είχε ως αποτέλεσμα την άσκηση πίεσης για την αναδιανομή της εξουσίας προς όφελος της, μία παράμετρος που δεν μπορούσε να αγνοηθεί ούτε από τον Σόλωνα αλλά και ούτε από τους Αθηναίους ευγενείς. Χωρίς αμφιβολία, η ανάμιξη του Σόλωνα με το εμπόριο τον έκανε να είναι ευνοϊκά διακείμενος στο ενδεχόμενο ενίσχυσης των αστών. Γι' αυτόν τον λόγο, καθόρισε τα αξιώματα τα οποία μπορούσε κάποιος να ασκεί, με κριτήριο τη τάξη στην οποία ανήκε, και όπου κατατασσόταν βάσει του εισοδήματος του (και ειδικότερα της φοροδοτικής του ικανότητας).
 
Κατ' αρχήν, προχώρησε στην κατάταξη των Αθηναίων πολιτών σε τέσσερις τάξεις, χρησιμοποιώντας ως βασικό κριτήριο την ποσότητα παραγωγής από τις ιδιόκτητες γαίες τους.
 
Η πρώτη κοινωνική τάξη ήταν οι πεντακοσιομέδιμνοι, δηλαδή όσοι λάμβαναν ετησίως τουλάχιστον 500 «μέδιμνους» από την ατομική κτηματική ή / και κινητή περιουσία τους. Ένας μέδιμνος ήταν μονάδα μέτρησης βάρους για στερεά και υγρά αντικείμενα και ισοδυναμούσε με 38 κιλά και 50 λίτρα αντίστοιχα. Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η αξία που αντιπροσώπευε ο μέδιμνος στην καθημερινή ζωή ενός Αθηναίου αξίζει να σημειωθεί ότι ένας άνδρας κατανάλωνε ετησίως περίπου 8 μέδιμνους σιτάρι και μια πενταμελής οικογένεια με τρία παιδιά κατανάλωνε ετησίως περίπου 25 μέδιμνους σε σιτάρι συν 10 μέδιμνους σε άλλους τύπους φαγητού και ποτών. Κατά συνέπεια, όποιος παρήγαγε ετησίως 500 μέδιμνους ήταν σε θέση να θρέψει 15 οικογένειες ή 50 άνδρες. Με άλλα λόγια, οι πολίτες που άνηκαν στην τάξη των πεντακοσιομέδιμνων θεωρούντο τουλάχιστον εύποροι. Συμπερασματικά, σε αυτή την τάξη συμπεριλαμβάνονταν τόσο μέλη των πλούσιων αριστοκρατικών οικογενειών όσο και πολίτες που δεν άνηκαν σε αυτές αλλά είχαν υψηλά εισοδήματα από διάφορες πηγές.
 
Η δεύτερη κοινωνική τάξη που όρισε ο Σόλων ήταν οι «ιππείς», των οποίων η ετήσια ατομική κτηματική ή / και κινητή περιουσία τους κυμαινόταν μεταξύ 300 και 500 μεδίμνων. Προφανώς, η ονομασία που είχε δοθεί σε αυτή την τάξη είχε να κάνει με το γεγονός ότι τα μέλη της ήταν σε θέση να συντηρούν έναν τουλάχιστον πολεμικό ίππο και ιππέα σε καιρό πολέμου, μια διαδικασία εξαιρετικά ακριβή εκείνη την περίοδο. Ο Σόλων ανέδειξε αυτόν τον παράγοντα σε κριτήριο κοινωνικής κατάταξης.
 
Η τρίτη κοινωνική τάξη ήταν οι «ζευγίται», δηλαδή αυτοί που ήταν σε ζυγούς ως βαριά οπλισμένοι πεζοί (οπλίτες). Και σε αυτή την περίπτωση, το κριτήριο κοινωνικής κατάταξης ήταν η δυνατότητα ενός πολίτη να είναι σε θέση να συντηρεί ένα τύπο πολεμιστή. Ένας ζευγίτης ήταν μέρος του σώματος των οπλιτών στον αθηναϊκό στρατό. Ωστόσο, κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι ως ζευγίτες περιγράφονταν οι Αθηναίοι γεωργοί, που ήταν σε θέση να χρησιμοποιούν ένα ζεύγος βοδιών για την καλλιέργεια των κτημάτων τους. Από άποψη παραγωγής, οι ζευγίτες παρήγαγαν μεταξύ 200 και 300 μέδιμνους ετησίως.
 
Τέλος, στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας ήταν οι «θήται». Με σύγχρονους όρους, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως δουλοπάροικοι, δηλαδή ήταν εξαρτημένοι από τον αφέντη τους και υποχρεωμένοι να δουλεύουν στα κτήματά του. Με τη ρύθμιση του Σόλωνα στους θήτες συμπεριλαμβάνονταν και οι μισθωμένοι εργάτες γης. Σε αυτή την τάξη άνηκαν όσων η ετήσια κτηματική και ακίνητη παραγωγή ήταν κάτω από 200 μέδιμνους. Τουλάχιστον οι μισοί Αθηναίοι πολίτες αποτελούσαν μέρος αυτή της τάξης.
 
Πέρα από την κατάταξη των Αθηναίων με βάση το εισόδημα τους, ο Σόλων προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις σχετικά με τη διαδικασία ανάληψης πολιτειακών αξιωμάτων. Ο θεσμός των εννέα αρχόντων παρέμεινε αλλά πλέον ήταν ανοικτός στα μέλη των πεντακοσιομέδιμνων. Συνεπώς, όχι μόνο οι ευγενείς αλλά και οι υπόλοιποι εύποροι Αθηναίοι ήταν σε θέση να διεκδικήσουν αυτό το αξίωμα. Τότε ίσχυε ότι οι άρχοντες προωθούντο στον Άρειο Πάγο μετά το τέλος της θητείας τους. Κατά συνέπεια και αυτό το «κάστρο» της αριστοκρατικής τάξης θα έπεφτε σταδιακά με την άνοδο μη-ευγενών μελών της τάξης των πεντακοσιομέδιμνων.
 
Τα υπόλοιπα πολτιειακά αξιώματα, όπως αυτό του Ταμία, ήταν κυρίως οικονομικού χαρακτήρα, έγιναν ανοικτά σε όλες τις τάξεις, πλην αυτή των θητών.
 
Στη συνέχεια, ο Σόλων έστρεψε την προσοχή του σε θέματα που αφορούσαν τη διεύρυνση της λαϊκής κυριαρχίας. Ίδρυσε τη Βουλή των Τετρακοσίων, η οποία αποτελείτο από 100 αντιπροσώπους από κάθε φυλή. Κατά πάσα πιθανότητα, οι 400 αντιπρόσωποι προέρχονταν από τις τρεις ανώτερες τάξεις. Η Βουλή είχε συγκεντρώσει αρκετή ισχύ στα χέρια της. Ήταν επιφορτισμένη με την επίβλεψη της λειτουργίας όλων των κρατικών αξιωματούχων και με τη διαδικασία προκαταρκτικής επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων που θα υποβάλλονταν στην Εκκλησία του Δήμου. Με αυτές τις αλλαγές, αποδυναμώθηκε ο Άρειος Πάγος, στον οποίο είχαν ανατεθεί αυτά τα καθήκοντα. Παρόλα αυτά, η επιρροή των αριστοκρατών δεν μειώθηκε με την ίδρυση της Βουλής των Τετρακοσίων. Καθώς εξακολουθούσαν να κατέχουν μεγάλη οικονομική δύναμη ήταν σε θέση να προωθούν στη Βουλή αντιπροσώπους που είτε άνηκαν στην τάξη τους είτε ήταν εξαρτημένοι από αυτούς. Γι' αυτόν τον λόγο, το 507 π.Χ. ο Κλεισθένης αφαίρεσε τον φυλετικό παράγοντα ως καθοριστικό για την ανάληψη θέσεως αντιπροσώπου στη Βουλή των Τετρακοσίων.
 
Ο Σόλων προχώρησε επίσης στην ενίσχυση του ρόλου της Εκκλησίας του Δήμου. Μετέφερε σε αυτήν την αρμοδιότητα της εκλογής των αρχόντων, που είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος. Επίσης, θέσπισε τη διαδικασία της κληρώσεως εκ προκρίτων πεντακοσιομεδίμνων για την εκλογή τους. Σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία, ο δήμος εξέλεγε ένα αριθμό υποψήφιων αρχόντων από το τέλος των πεντακοσιομεδίμνων και στη συνέχεια γινόταν κλήρωση για την ανάδειξη ενός από αυτούς τους υποψηφίους. Η Εκκλησία του Δήμου ήταν πλέον ανοικτή στα άρρενα μέλη όλων των κοινωνικών τάξεων, συμπεριλαμβανόμενων των θητών. Αν και επρόκειτο για ένα βαθιά δημοκρατικό μέτρο, ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι ο ορισμός των θεμάτων της ημερήσιας διάταξης γινόταν από την «αριστοκρατικότερη» Βουλή των Τετρακοσίων.
 
Δικαστικές μεταρρυθμίσεις
 
Ριζοσπαστική ήταν η μορφή που πήραν οι μεταρρυθμίσεις στον δικαστικό τομέα. Ο Σόλων εισήγαγε ένα νέο δικαστικό σώμα, την Ηλιαία, με το οποίο μέλη και από τις τέσσερις κοινωνικές τάξεις είχαν το δικαίωμα να εκλέγονται ως ένορκοι. Επίσης επιτρεπόταν σε όλους τους πολίτες, ανεξαρτήτως κοινωνικής καταγωγής, να ασκούν έφεση ενάντια σε οποιαδήποτε απόφαση των αρχόντων του Αρείου Πάγου. Κατά συνέπεια, η Ηλιαία διαπνέονταν από βαθύτατα δημοκρατικές αρχές. Δεν αντικαθιστούσαν τη δικαστική εξουσία των αρχόντων αλλά λειτουργούσαν ως ελεγκτικό σώμα προς αυτούς. Πιθανόν, το μέτρο αυτό πάρθηκε με σκοπό να κατευνάσει την έντονη λαϊκή δυσαρέσκεια που είχαν προκαλέσει οι αυστηροί νόμοι του Δράκοντα, γνωστοί και ως «δρακόντειοι νόμοι». Με τη μεταρρύθμιση αυτή ο Σόλων έδωσε ενεργό ρόλο σε όλους τους πολίτες στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας χωρίς παράλληλα να συμπεριλάβει όλες τις κοινωνικές τάξεις στη διαδικασία διαμόρφωσης πολιτικών αποφάσεων. Αποτέλεσε το πρώτο βήμα για τη ριζοσπαστικότερη μεταρρύθμιση που εισήγαγε ο Κλεισθένης μερικές δεκαετίες αργότερα.
 
Ο Άρειος Πάγος δεν ήταν πλέον ένα σώμα διορισμένων γηραιών και ευσεβών ανδρών με αριστοκρατική καταγωγή αλλά η σύνθεση του είχε διευρυνθεί με μέλη της αστικής εμπορικής τάξης τα οποία απολάμβαναν τον σεβασμό και την υποστήριξη ενός μεγαλύτερου τμήματος της αθηναϊκής κοινωνίας. Ωστόσο, δεν πρέπει να εκληφθεί αυτή η αλλαγή ως μια προσπάθεια αποδυνάμωσης του ρόλου του Αρείου Πάγου εκ μέρους του Σόλωνα. Ο θεσμός αυτός εξακολουθούσε να εκδικάζει υποθέσεις ανθρωποκτονιών και επιπλέον ήταν επιφορτισμένος με την αρμοδιότητα επίβλεψης της εφαρμογής του νόμου και του συντάγματος. Ο Σόλων είχε φροντίσει να ενισχύσει τον Άρειο Πάγο με έκτακτες εξουσίες ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει σε αυτόν τον τομέα. Μεταξύ αυτών είχε το δικαίωμα της αρνησικυρίας σε ενέργειες πολιτικών αξιωματούχων και των υπόλοιπων πολιτειακών σωμάτων. Κατά συνέπεια, εξακολουθούσε να παίζει έναν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της αρχαίας Αθήνας.
 
Παράλληλα, ο Σόλων προσπάθησε να ρυθμίσει και άλλα θέματα, δευτερευούσης σημασίας, που αφορούσαν το αστικό βίο. Οι πρωτοβουλίες αυτές του χάρισαν δίκαια τη φήμη του πατέρα του αστικού δικαίου.
 
Μεταξύ άλλων, ξεχωρίζουν μέτρα για τις ιδιωτικές σχέσεις, όπως κανόνες υδροληψίας, ελάχιστες αποστάσεις οικοδομών, κλπ. Επίσης θέσπισε μέτρα κοινωνικής πρόνοιας για αναπήρους και επικλήρους (θυγατέρες που κληρονομούσαν αποκλειστικά την πατρική περιουσία λόγω έλλειψης άρρενα κληρονόμου). Μεγάλο ενδιαφέρον έδειξε για την προστασία των θεσμών της οικογένειας και του γάμου. Οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να διδάξουν στα παιδιά τους κάποια τέχνη ώστε να διασφαλίσουν το μέλλον τους αλλά και τη χρησιμότητά τους για το κοινωνικό σύνολο. Επιπλέον όρισε την απαλλαγή των τέκνων από την υποχρέωση φροντίδας των ηλικιωμένων γονέων τους, αν οι τελευταίοι δεν είχαν ανταποκριθεί σε αυτή την υποχρέωσή τους. Επιπλέον έστρεψε το ενδιαφέρον του στη θεσμοθέτηση νόμων σχετικά με τη σεξουαλική ηθική. Πήρε μέτρα εναντίον της μοιχείας, του βιασμού, της μαστρωπείας και της πορνείας. Σύμφωνα με ένα διασωζόμενο απόσπασμα από ένα έργο του κωμωδιογράφου Φιλέμονα του 3ου αιώνα, ο Σόλων ίδρυσε οίκους ανοχής στην Αθήνα με κρατική χρηματοδότηση, προσβάσιμους σε όλους τους Αθηναίους. Δηλαδή, κατά κάποιον τρόπο «εκδημοκράτισε» την παροχή πληρωμένης ετεροφυλόφιλης ερωτικής ευχαρίστησης, ένα προνόμιο που ήταν προηγουμένως σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο των πλουσιότερων πολιτών. Αν και η εγκυρότητα αυτής της αναφοράς ελέγχεται, εντούτοις κάποιοι σύγχρονοι μελετητές θεωρούν σημαντικό το γεγονός ότι εξακολουθούσε να συνδέεται ο Σόλων με αυτή τη νομοθεσία τρεις αιώνες μετά τον θάνατό του.
 
Επίσης αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι ο Σόλων ρύθμισε τις παιδεραστικές σχέσεις στην Αθήνα, σε μια προσπάθεια να μορφοποιήσει αυτό το κοινωνικό έθιμο μέσα στα πλαίσια της νέας δομής της πόλης. Διαμορφώθηκε ένα σύνολο νόμων που αποσκοπούσε στην προώθηση και περιφρούρηση του θεσμού της παιδεραστίας και στην προστασία των αγοριών – μελών ελεύθερων οικογενειών. Ο ρήτορας Αισχίνης, που έζησε τον 4ο αιώνα, αναφέρει νόμους κατά τους οποίους αποκλειόταν η είσοδος στις παλαίστρες και τα γυμναστήρια. Επίσης απαγορευόταν η σύναψη σχέσεων μεταξύ ενήλικων αρρένων σκλάβων και ανήλικων αρρένων, γόνων ελεύθερων πολιτών. Ωστόσο, και σ' αυτή την περίπτωση η εγκυρότητα των λεγόμενων του Αισχίνη έχει αμφισβητηθεί από σύγχρονους του και μεταγενέστερους μελετητές. Εξάλλου, πολλοί Αθηναίοι έτειναν να αποδίδουν στον Σόλωνα νόμους σχετικούς με την παιδεραστία ή την ερωτική συμπεριφορά ή οποιοδήποτε άλλο θέμα χωρίς διασταύρωση των στοιχείων.
 
Υπήρχαν μάλιστα υποδείξεις από αρχαίους συγγραφείς ότι ο ίδιος ο Σόλων είχε ως ερωμένο τον κατοπινό τύραννο της Αθήνας Πεισίστρατο όταν ο τελευταίος ήταν σε εφηβική ηλικία. Τρεις αιώνες αργότερα, περίπου το 330 π.Χ., ο Αριστοτέλης απέρριπτε κατηγορηματικά αυτά τα σχόλια ως ανοησίες, ισχυριζόμενος ότι δεν ήταν δυνατόν να ήταν ο Σόλων εραστής του Πεισίστρατου καθώς είχαν διαφορά ηλικίας μεγαλύτερη από τριάντα χρόνια. Ωστόσο, άλλοι, όπως ο Πλούταρχος και ο Αιλιανός επέμεναν σε αυτή τη φήμη.
 
Παρά τη επιμονή αρχαίων συγγραφέων γύρω από τη σχέση του Σόλωνα με τον Πεισίστρατο, είναι δύσκολο να αποδειχθεί κατά πόσο αυτές οι φήμες βασίζονταν σε πραγματικά ή φανταστικά γεγονότα. Πιθανώς υπήρχε μια θερμή σχέση φιλίας και σεβασμού μεταξύ των δύο ανδρών, η οποία στη συνέχεια, διογκώθηκε από μετέπειτα αρχαίους συγγραφείς. Κάποιοι μάλιστα άφηναν να εννοηθεί ότι οι παιδεραστικές προτιμήσεις του Σόλωνα διαφαίνονταν στην ποίηση του. Όμως ένα πολύ μικρό τμήμα έχει διασωθεί δυσχεραίνοντας τις προσπάθειες ανακάλυψης της ιστορικής αλήθειας. Επιπλέον, η αυθεντικότητα όλων των ποιητικών αποσπασμάτων που έχουν θεωρηθεί ότι ανήκουν στον Σόλωνα είναι ακόμη υπό συζήτηση. Για παράδειγμα, κάποια επιγράμματα υπέρ της παιδεραστίας, που είχαν αρχικά αποδοθεί στον Σόλωνα, στη συνέχεια αποδόθηκαν στον Θεογένη. Κατά συνέπεια, το όλο θέμα πρέπει να προσεγγίζεται με επιφύλαξη και τη χρήση επιστημονικής μεθοδολογίας.

Οι συνέπειες της νομοθεσίας του Σόλωνα
           
Ο Σόλων παρουσίασε τις προτάσεις του στην Εκκλησία του Δήμου, η οποία τις έκανε αποδεκτές. Συνολικά ο Σόλων ρύθμισε πάνω σε νέες βάσεις το δημόσιο, το ιδιωτικό και το ποινικό δίκαιο. Οι νόμοι του δημοσιεύτηκαν ίσως το 592/1 π.Χ. καταγραμμένοι σε ξύλινες τετράγωνες στήλες, οι οποίες στένευαν προς τα πάνω και στρέφονταν γύρω από άξονα, γι' αυτό και ονομάστηκαν "άξονες" ή "κύρβεις". Όπως έχει ήδη αναφερθεί, είχε λάβει διαβεβαιώσεις από τον Άρειο Πάγο ότι οι μεταρρυθμίσεις του, όποιες και αν ήταν αυτές και εφόσον εγκρίνονταν από την Εκκλησία του Δήμου, θα παρέμεναν σε ισχύ για τουλάχιστον δέκα χρόνια. Αν και οι αριστοκράτες άρχοντες του Αρείου Πάγου δεν πρέπει να ενθουσιάστηκαν με τις αλλαγές που πρότεινε ο Σόλων, τήρησαν τον λόγο τους. Δεν έχει υπάρξει καμία αναφορά απόπειρας εκ μέρους τους για ανατροπή των μεταρρυθμίσεων του Σόλωνα κατά τη δεκαετή αυτή περίοδο. Ο Αθηναίος νομοθέτης αυτοεξορίστηκε από την πατρίδα του και ταξίδεψε στην Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία. Ο Σόλων κατά τη διάρκεια των δέκα χρόνων της αυτοεξορίας του επισκέφτηκε, μεταξύ άλλων, στις Σάρδεις τον βασιλιά της Λυδίας Κροίσο, ο οποίος τον ρώτησε αν γνώριζε κανέναν άνθρωπο πιο ευτυχισμένο από αυτόν. Ο Ασιάτης ηγεμόνας ήταν πεπεισμένος ότι ο Σόλων θα θεωρούσε αυτόν, ειδικότερα μετά την επίδειξη πλούτου και ισχύος που είχε προηγηθεί. Ωστόσο ο Αθηναίος σοφός δεν εντυπωσιάστηκε από την υλική παντοδυναμία του Λύδιου βασιλιά. Αντίθετα, του ανέφερε τρεις περιπτώσεις ευτυχισμένων ανθρώπων και τον συμβούλεψε με το γνωστό: "Μηδένα προ του τέλους μακάριζε", δηλαδή μη μακαρίζεις κανέναν, προτού να δεις το τέλος του. Όταν ξαναγύρισε στην Αθήνα, τη βρήκε σε πολύ καλή κατάσταση χάρη στα δικά του νομοθετικά μέτρα και πέθανε ευτυχισμένος σε βαθιά γεράματα. Μάλιστα, άφησε ένα σχόλιο για τις μεταρρυθμίσεις του το οποίο έχει φτάσει ως τις μέρες μας. 
Στους ανθρώπους έδωσα τόση εξουσία όση τους είναι αρκετή,
Σε κανέναν δεν στέρησα την τιμή του ούτε πρόσφερα αξιώματα πολλά,
Τους πλούσιους που ζήλευαν για τον πλούτο τους προστάτευσα από κάθε κακομεταχείριση.
Με τη στάση μου πρόσφερα μια ισχυρή ασπίδα και για τις δύο πλευρές,
Χωρίς να επιτρέψω σε κανέναν από τους δυο να κυριαρχήσουν με αδικία.
 Από το παραπάνω απόσπασμα καθίσταται σαφές ότι κύριο μέλημα του Σόλωνα ήταν η διατήρηση της κοινωνικής ισορροπίας στην Αθήνα μεταξύ των δύο κύριων αντιμαχόμενων παρατάξεων, των πλούσιων και των φτωχών κοινωνικών τάξεων.
 
Η φήμη του Σόλωνα μετά από αυτά τα γεγονότα εξαπλώθηκε σε όλον τον ελληνικό κόσμο και συμπεριλήφθηκε στους Επτά Σοφούς της Αρχαιότητας. Έλαβε τέτοιες διαστάσεις ώστε στα μετέπειτα χρόνια πολλές πολιτειακές μεταρρυθμίσεις αποδόθηκαν σε αυτόν, ακόμη και αν αυτό δεν ήταν αλήθεια. Αυτό είχε ως συνέπεια να υπάρχουν αρκετές αμφιβολίες από πολλούς μελετητές σχετικά με την πατρότητα των επόμενων νομοθετικών αλλαγών στην Αθήνα. Ανεξάρτητα από αυτό, το βέβαιο είναι ότι η φήμη του Σόλωνα ενισχύθηκε λόγω του γεγονότος ότι οι μεταρρυθμίσεις του έφεραν για πρώτη φορά για τα ελληνικά δεδομένα τόσο ριζικές αλλαγές στον νόμο και την πολιτειακή συγκρότηση της Αθήνας. Για παράδειγμα, είναι το πρώτο παράδειγμα νομοθεσίας όπου το κριτήριο της καταγωγής έπαψε να παίζει τόσο καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική ανέλιξη. Πλέον, αυτοί που πλούτιζαν από άλλες πηγές εισοδήματος, και όχι μόνο από την ιδιοκτησία γης, ήταν σε θέση να ανέλθουν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις, να γίνουν πολίτες και να αναλάβουν αξιώματα. Εντούτοις, το πολίτευμα της Αθήνας παρέμεινε και μετά τις μεταρρυθμίσεις τιμοκρατικό, βασισμένο στην κοινωνική διαστρωμάτωση και στη νομή της εξουσίας από τους πολίτες ανάλογα με τον εισόδημά τους, Επιδίωξη του Σόλωνα ήταν τέλος να καταστούν όλοι οι πολίτες συνυπεύθυνοι για την τήρηση των νόμων και την καταστολή παρανομιών. Στο επίκεντρο των μεταρρυθμίσεων του ήταν η αρχή της ευνομίας.
 
Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα είχαν μόνο μερική επιτυχία όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ίδιων των αριστοκρατικών οικογενειών συνέχισε απρόσκοπτα παρά τις αλλαγές αυτές. Εξάλλου, ήταν εξ' αρχής δύσκολο εγχείρημα η όλη προσπάθεια του Σόλωνα να συμβιβάσει τα αντικρουόμενα συμφέροντα μεταξύ των αντιμαχόμενων παρατάξεων στην Αθήνα. Κάποια μέτρα, όπως η ακύρωση των χρεών των γεωργών, είχαν άμεσες ευεργετικές επιδράσεις στην κοινωνία. Όμως και αυτά τα θετικά μέτρα είχαν προσωρινή διάρκεια. Σύντομα, οι περισσότεροι γεωργοί εισήλθαν ξανά σε δυσχερή κατάσταση λόγω χρεών. Ο κύριος λόγος για αυτή την εξέλιξη ήταν ότι δεν κατείχαν αρκετό κεφάλαιο για να υποστηρίξουν τη διαδικασία παραγωγής κατά τη διάρκεια του έτους. Μοιραία, αναγκάζονταν να προσφύγουν εκ νέου σε δανεισμό από τους προηγούμενους πιστωτές τους. Αν και τώρα δεν διακυβευόταν η προσωπική ελευθερία τους, έβρισκαν πάλι τον εαυτό τους δέσμιο των αριστοκρατών για τους ίδιους λόγους με αυτούς που ίσχυαν στο παρελθόν.
 
Στα επόμενα χρόνια άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτες ρωγμές στο οικοδόμημα που είχε με τόση επιμέλεια κατασκευάσει ο Σόλων. Σε δύο περιπτώσεις, μέσα στη δεκαετία που είχε ορίσει ο Σόλων ως δοκιμαστική περίοδος, οι προσπάθειες εκλογής άρχοντα απέτυχαν παταγωδώς. Η αιτία ήταν ότι οι διάφορες παρατάξεις δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν σε πρόσωπο κοινής αποδοχής για αυτό το αξίωμα. Μάλιστα, λίγα χρόνια αργότερα, ένας άρχοντας αριστοκρατικής καταγωγής, ονόματι Δαμασίας, αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία μόλις έληξε η θητεία του. Προφανώς σκόπευε να γίνει τύραννος της Αθήνας. Φυσικά, η κίνηση αυτή προκάλεσε έντονη αναταραχή στην Αθήνα και τα σχέδια του ματαιώθηκαν. Ωστόσο ήταν μια σαφή ένδειξη ότι τα μέτρα που πήρε ο Σόλων δεν ήταν αρκετά από μόνα τους για να ομαλοποιήσουν την κατάσταση. Οι συγκρούσεις μεταξύ των ισχυρότερων αριστοκρατικών οικογενειών αποτέλεσαν ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο. Μοιραία, η αδυναμία καθολικής επιβολής των μέτρων αλλά και η έλλειψη κοινής αποδοχής τους οδήγησε στην ατονία και εγκατάλειψη τους. Αυτή η εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα να ανοίξει ο δρόμος στη συνέχεια για την τυραννία του Πεισίστρατου. Η ουσία τους όμως διατηρήθηκε και μετά το τέλος της τυραννίας και αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο εδραιώθηκε η κλασική αθηναϊκή δημοκρατία. Δύο αιώνες περίπου αργότερα, το 410 π.Χ. συγκροτήθηκε στην Αθήνα μια επιτροπή νομομαθών, οι αναγραφείς των νόμων, που ανέλαβε την εκκαθάριση και την κωδικοποίηση των νόμων του Δράκοντα και του Σόλωνα. Το έργο της επιτροπής διακόπηκε από τους τριάκοντα τυράννους και ολοκληρώθηκε μετά την πτώση τους. Το 403/2 π.Χ. παρέδωσαν το σώμα νόμων που κατάρτισαν, το οποίο φύλαγαν στο εξής οι θεσμοθέται.

Όταν ο εχθρός επιτίθεται...

Τα άτομα που μας προξενούν θυμό είναι μια ισχυρή πηγή σοφίας, καθώς φέρνουν στο φως τα αδύνατα σημεία μας και γίνονται καθρέπτης στον οποίον κοιταζόμαστε. Ο Αριστοφάνης έλεγε ότι «οι σοφοί άνθρωποι μαθαίνουν πολλά από τους εχθρούς τους».

Ένας δάσκαλος μπορεί να μας διδάξει τη σπουδαιότητα της υπομονής, του ελέγχου και της ανεκτικότητας. Όλες όμως αυτές τις ικανότητες δεν έχουμε την δυνατότητα να τις εξασκήσουμε, παρά μόνο στην αληθινή ζωή, όταν θα συναντήσουμε τον “εχθρό”.

Στις πολεμικές τέχνες μαθαίνουμε ότι η επίθεση του αντιπάλου μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς όφελός μας όταν γνωρίζουμε πώς να διοχετεύσουμε την ορμή της, την κατάλληλη στιγμή, προς τη σωστή κατεύθυνση. Ο εχθρός μας αναγκάζει να δράσουμε εδώ και τώρα και να βγούμε από την άνεση μας που τελικά θα μας κάνει μαλθακούς. Μας αναγκάζει να φέρουμε στην επιφάνεια τον καλύτερο καθώς και τον χειρότερο εαυτό μας και να μεταλλάξουμε τη γνώση σε σοφία μέσω της εμπειρίας.

Όταν καταφέρουμε να δούμε τις αντιδράσεις μας αποστασιοποιημένοι και με λίγο χιούμορ, τότε θα ανακαλύψουμε πως σε κάθε σύγκρουση κρύβεται ένα μεγάλο μάθημα σχετικά με τις ποιότητές μας αλλά και τις αδυναμίες μας.

Οι αποκλειστικά αρμονικές σχέσεις γεννάνε μια απάθεια που μπορεί να μας παραλύσει καθώς δεν αισθανόμαστε την ανάγκη να αναζητήσουμε καινούργια πράγματα, ούτε αναγκαζόμαστε να αναθεωρήσουμε τις πεποιθήσεις μας. Αρκούμαστε στο να ακολουθούμε τον ίδιο δρόμο πάντα. Για την διανοητική και συναισθηματική εξέλιξή μας έχουμε ανάγκη να συγκρουόμαστε, να αντιδρούμε, να δοκιμάζουμε τον εαυτό μας, να αλλάζουμε οπτική γωνία, να νιώθουμε πόνο. Με άλλα λόγια, να μαθαίνουμε.

Όπως στις πολεμικές τέχνες, έτσι και στη ζωή, για να τα καταφέρουμε είναι ανάγκη κάποιος να μας παρακινεί. Είναι η θέση κι η αντίθεση που δημιουργούν συγκρουόμενες την αυριανή σύνθεση. «Πόλεμος πάντων πατήρ εστί» έγραψε ο Εφέσιος σκοτεινός φιλόσοφος Ηράκλειτος.

Ας πάρουμε μέρος με όλες μας τις δυνάμεις, χωρίς προσκόλληση όμως στο μικρό μας «εγώ», σ’ αυτό που θα μας βγάλει «εκτός Εαυτού», θα μας κάνει να θυμώσουμε, να χάσουμε τη συγκέντρωσή μας και να κινδυνέψουμε να χάσουμε τη μάχη. Έτσι κι αλλιώς δεν είναι αυτό που μας δίδαξε ο “δάσκαλος”.

Όταν τα πράγματα γύρω μας δεν είναι ιδανικά, όταν δεχόμαστε επιθέσεις, όταν δε νιώθουμε ικανοποιημένοι από τη ζωή μας, αυτή η αντιξοότητα, αυτή η αρνητική δύναμη που πλήττει τη σταθερότητά μας και δρα ως εχθρός, πρέπει να χρησιμοποιείται ως κινητήρια δύναμη και ώθηση για αλλαγή.

Κάθε σύγκρουση τελικά, μας αποκαλύπτει τι δεν πάει καλά μέσα μας και μας επιτρέπει να διατηρούμε τη σπίθα της δημιουργικότητας μας αναμμένη. Χωρίς κάποιον ή κάτι απέναντί μας να μας προκαλεί, η σπίθα αυτή θα έμενε σβηστή. Γι’ αυτό, βλέποντας από ένα μεγαλύτερο βάθος την κατάσταση, θα έπρεπε ίσως να μακαρίζουμε τους εχθρούς μας, γιατί χάρη σ’ αυτούς μπορούμε να αλλάξουμε και να ανεβούμε άλλο ένα σκαλοπάτι στο δρόμο της προσωπικής μας ολοκλήρωσης.

Ο απογαλακτισμός των ενηλίκων

Έχει διαπιστωθεί από πολλούς ειδικούς στο χώρο της ψυχικής υγείας, ότι η ελληνική οικογένεια όχι μόνο δεν ενθαρρύνει αλλά πολύ συχνά αποτρέπει την ουσιαστική ενηλικίωση των παιδιών.

Με τον όρο «ενηλικίωση» κατά μια έννοια, εννοείται η έλευση εκείνου του χρονικού σημείου στη ζωή ενός ανθρώπου που θα είναι σε θέση να αναγνωρίζει την δική του πραγματική βούληση, να ενεργεί και να παίρνει αποφάσεις για τη ζωή του, την φυσική και ψυχική αυτονόμησή του με την απομάκρυνση από την πατρική εστία και την επιρροή των γονικών προσδοκιών κι εντολών. 

Με άλλα λόγια ενήλικας θα πρέπει να θεωρείται αυτός που συμβολικά «απογαλακτίστηκε» κι ενεργεί πλέον με συναισθηματική ωριμότητα κι αυτόνομη βούληση. Έχει κατακτήσει έναν σημαντικό βαθμό αυτογνωσίας και είναι σε θέση να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του, να τα αποδέχεται και να τους επιτρέπει να τον καθοδηγούν στη λήψη αποφάσεων για τη ζωή του και στη διαχείριση των δυσκολιών.

Μπορεί να αναγνωρίζει επίσης τις πραγματικές επιθυμίες και ανάγκες του κι όχι αυτές που έχει εσωτερικεύσει από τους γονείς και το περιβάλλον του. Μπορεί επίσης να αναγνωρίζει τη διαφορετικότητα του άλλου αλλά και να αποδέχεται τις επιθυμίες και τα δικαιώματά του. Να είναι σε θέση να βάζει αλλά και να δέχεται τα όρια που προστατεύουν τον προσωπικό του χώρο.
Μόνο σε αυτή την θέση, το άτομο θα μπορεί να συνάπτει και να διατηρεί ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς με τον/την σύντροφο αλλά και τα παιδιά του αργότερα. 
 
Δεν πρόκειται για μια εύκολη διαδικασία. Οι δυσκολίες είναι πολλές και οι περισσότερες δυστυχώς προέρχονται από την σχέση με τους σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή δηλαδή με τους γονείς. Είναι παράδοξο να καταγράφονται αυτοί ως εμπόδιο μιας και είναι αυτοί που υποτίθεται ότι παρέχουν την αγάπη χωρίς όρους.
 
Ο ενήλικος/παιδί βρίσκεται φυλακισμένος κι όμηρος των γονιών ακόμη και μετά τον γάμο ή έστω την συγκατοίκηση με τον/την σύντροφό του. Οι γονείς του επιδιώκουν διαρκώς να αναμιγνύονται στις καθημερινές υποθέσεις του παιδιού τους και να έχουν τον πρώτο λόγο στη λήψη αποφάσεων.
  
Στις περισσότερες των περιπτώσεων στην ελληνική πραγματικότητα, οι γονείς βοηθούν οικονομικά τα παιδιά τους. Κάποιοι από αυτούς-οι πλέον χειριστικοί- κρατούν ως «άσσο στο μανίκι τους» κάποια περιουσιακά στοιχεία κι αρνούνται μέχρι τέλους να τα παραχωρήσουν στα παιδιά τους, εκβιάζοντας συναισθηματικά προκειμένου να τα έχουν υπό τον έλεγχο και την καθοδήγηση τους. Θεωρούν ότι πρέπει να ερωτηθούν και να εγκρίνουν κάθε δραστηριότητα κι απόφαση της οικογένειας του παιδιού τους. Από το που θα γίνει ο γάμος, η δεξίωση, το γαμήλιο ταξίδι, η γέννηση του εγγονιού, το σχολείο που θα πάει το εγγόνι κοκ. 
 
Ακόμη κι αυτή η επιλογή του/της συντρόφου είναι σχεδόν πάντα με ερωτηματικό. Αντιμετωπίζεται σαν ξένος-και γιατί όχι, εχθρός- που πρέπει πάντοτε να μένει έξω από τη λήψη αποφάσεων της πατρικής οικογένειας. 
 
Οι χειριστικοί γονείς, αντιμετωπίζουν το ενήλικο παντρεμένο/δεσμευμένο παιδί τους σαν πεντάχρονο νήπιο που έχει ανάγκη υποστήριξης και καθοδήγησης και είναι ανίκανο να διαχειριστεί τις δυσκολίες και τις προκλήσεις της ζωής του. Αρνούνται πεισματικά να αποδεχτούν τις επιλογές του με σοβαρές επιπτώσεις στην αυτοπεποίθηση κι αυτοεκτίμησή του. Η σκέψεις όπως «..γονιός μου είναι, με αγαπάει, τα λέει για το καλό μου..» δεν μπορεί να φύγει από το μυαλό. 
 
Η επιθυμία και η απαίτηση να συμμορφωθεί και ο/η σύντροφος με τις επιταγές των γονιών και η πίεση να τους αγαπήσει εξίσου, έρχεται γρήγορα. Κάθε αντίρρηση του/της συντρόφου αντιμετωπίζεται με εκλογικεύσεις όπως «..μα τι θέλεις να κάνω; Πώς να τους πω όχι. Αυτοί μας δίνουν χρήματα/σπίτι/δουλειά/βοήθεια με τα εγγόνια/είναι γέροι κι ανήμποροι/δε θα ζήσουν πολλά χρόνια».  
 
Ο/Η σύντροφος αρχίζει να φαντάζει σαν εχθρός που θέλει να διαλύσει αυτή την μοναδική σχέση και εγείρει συναισθήματα θυμού, απογοήτευσης και πικρίας. Ο ίδιος/α αισθάνεται αποκομμένος και παρίας. Κι ενώ άκουσε τα λόγια του ιερέα στην τελετή του γάμου «..ένεκεν τούτου καταλείψει άνθρωπος τον πατέρα αυτού και τη μητέρα, και προσκολληθήσεται προς την γυναίκα αυτού..», συνειδητοποιεί ότι ο/η σύντροφός του είχε κλείσει τα αυτιά την ώρα του μυστηρίου και παραμένει υπόλογος και δεσμευμένος με την πατρική του οικογένεια. Η απογοήτευση και η ματαίωση των προσδοκιών και από τους δύο είναι μοιραίο να φέρει τη ρήξη. 
 
Ο ενήλικας/παιδί θα μείνει πίσω διερωτώμενος τι έφταιξε κι ανίκανος να αντιληφθεί τη δική του ευθύνη. 
 
Για να καταφέρει λοιπόν το άτομο να αποκοπεί επιτυχώς από την επιρροή της πατρικής οικογένειας θα πρέπει να αντέξει καταρχάς τις ενοχές και τα συναισθηματικά διλήμματα που θα φέρουν οι επιλογές του.
 
Θα πρέπει να θέσει όρια στην παρέμβαση των γονιών του και να αναγνωρίσει τον εκάστοτε συναισθηματικό εκβιασμό. Ο φόβος της απόρριψης κι απομάκρυνσης από τους γονείς, επειδή παράκουσε τις εντολές τους θα πρέπει να αναγνωριστεί ως κομμάτι της παιδικής ηλικίας κι όχι της ενήλικης ζωής. 
 
Τα βήματα αυτά είναι δύσκολα κι επώδυνα και χρειάζεται να γίνουν με τη σωστή βοήθεια.

Η αξία της πλήξης για την αυτογνωσία και τη δημιουργία κινήτρων

Ήταν το 1930 όταν ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ, αφιέρωσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο από το βιβλίο του "Η κατάκτηση της ευτυχίας", στη δυνητική αξία της πλήξης: "Ένα παιδί αναπτύσσεται καλύτερα όταν, όπως ένα νεαρό φυτό, μένει ανενόχλητο στο έδαφος. Η τεράστια ποικιλία ερεθισμάτων δεν είναι καλή για τα μικρά παιδιά καθώς μπορεί στην ενήλικη ζωή τους να τους προκαλέσει ανικανότητα στο να διαχειριστούν τη γόνιμη μονοτονία την αφόρητη πλήξη και τον ίδιο τους τον εαυτό".

Η ανία και η πλήξη για πολλούς έχει συνδεθεί με αρνητικό τρόπο, πολλοί τις θεωρούν συνώνυμες και τις ταυτίζουν με την οκνηρία και την τεμπελιά. Πολλοί, μάλιστα, τείνουν να γεμίζουν συνεχώς τις ημέρες και τις ώρες τους με διάφορες δραστηριότητες κυρίως το καλοκαίρι- επειδή φοβούνται το ενδεχόμενο του να μείνουν αδρανείς για λίγη ώρα. Είναι σύνηθες φαινόμενο οι γονείς να γεμίζουν ασφυκτικά, ακόμα και το καλοκαίρι, το πρόγραμμα των παιδιών τους με διάφορες δραστηριότητες , ώσπου εκείνα να φτάνουν σε βαθμό ακόμα και να μη μπορούν ούτε να αναπνεύσουν.

Η υπερβολική ενασχόληση με πολλά και διάφορα πράγματα όμως αντί να επιφέρει την προσωπική βελτίωση και εξέλιξη, οδηγεί στη σωματική και πνευματική κόπωση και εξουθένωση και το άτομο όχι μόνο δεν έχει καταφέρει να εμβαθύνει στο νόημα αυτού που κάνει, αλλά ουσιαστικά δεν έχει μάθει και τίποτα.

Και εδώ μπορούμε να αναφέρουμε την ωφέλιμη πλευρά της ανίας, της πλήξης. Η οποία, τελικά, παρά την άσχημη αντιμετώπιση και διάσταση που της έχει δοθεί, βοηθά στη σωματική και πνευματική χαλάρωση και εντέλει στην ίδια την αυτογνωσία αφού το άτομο μέσα στην ελευθερία και την έλλειψη άγχους συνειδητοποιεί τα θέλω και έρχεται πιο κοντά στα ταλέντα και τις ανάγκες του. Είναι απαραίτητο να καταλάβουν και οι γονείς όπως και όλοι, ότι λίγη ώρα πλήξης δεν είναι χαμένος χρόνος, αντιθέτως είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη του "εσωτερικού ερεθίσματος" το οποίο επιτρέπει στη συνέχεια την έκφραση της αληθινής δημιουργικότητας, όπως και την έξαψη της ίδια της φαντασίας.

Επίσης, όταν οι γονείς ξοδεύουν όλο το χρόνο τους για να γεμίσουν τις άδειες ώρες των παιδιών τους, τότε εκείνα δε θα το κάνουν ποτέ οι ίδιοι για τον εαυτό τους. Ο υπερβολικός προγραμματισμός τελικά μόνο αρνητικές συνέπειες έχει για το παιδί, αλλά και την ψυχοσύνθεση του καθενός. Η πλήξη, τελικά , είναι ένας τρόπος να παρακινήσει κάποιος τον ίδιο τον εαυτό του και τον ωθεί στην κινητοποίηση.

Μία χρήσιμη ιδέα είναι οι γονείς, κατά την έναρξη του καλοκαιριού, να καθίσουν με τα παιδιά τους και να γράψουν μαζί μία λίστα με όλα αυτά που θα μπορούσαν να κάνουν κατά τη διάρκεια των διακοπών. Αυτό και θα δώσει αυτοπεποίθηση στα παιδιά, αλλά και τους ενθαρρύνει να αναπτύξουν πρωτοβουλίες.

Ας επιτρέπουμε στον εαυτό μας να νοιώθει πλήξη. Είναι πολύ πιο ωφέλιμη από όσο θέλουμε να πιστεύουμε!

Ο κουφός βάτραχος και οι άλλοι

Frog-After-DinerΥπάρχουν 2 τρόποι για να ζήσεις την ζωή σου. Ο ένας είναι να την ζήσεις και να την δημιουργήσεις όπως θέλεις εσύ, και ο άλλος να ακούς τους γύρω σου, και να την ζήσεις όπως θέλουν οι γύρω σου. Η ιστορία του κουφού βατράχου μας διδάσκει ότι για να πετύχουμε τους στόχους μας, όπως φαίνεται και χαρακτηριστικά στο παρακάτω σκίτσο, χρειάζεται πολλές φορές να είμαστε “κουφοί”, και να προχωράμε μπροστά χωρίς να ακούμε τις γνώμες των γύρω μας, όπως συμβαίνει και με τον βάτραχο της ιστοριούλας.
 
Κάποτε οι βάτραχοι διοργάνωσαν έναν αγώνα αναρρίχησης.
Στόχος τους ήταν να ανέβουν στην ψηλότερη κορυφή ενός πύργου.
Πολλοί άνθρωποι μαζεύτηκαν εκεί να τους υποστηρίξουν.
 
Ο αγώνας ξεκίνησε…
Στην πραγματικότητα, ο κόσμος δεν πίστευε ότι ήταν εφικτό, να ανέβουν οι βάτραχοι στην κορυφή του πύργου και το μόνο που άκουγες ήταν:
«Τι κόπος! Ποτέ δεν θα τα καταφέρουν…»
Οι βάτραχοι άρχισαν να αμφιβάλλουν για τους εαυτούς τους…
Ο κόσμος συνέχιζε να φωνάζει:
«Τι κόπος! Πoτέ δεν θα τα καταφέρουν…»
Τότε οι βάτραχοι, ο ένας μετά τον άλλο, παραδέχονταν την ήττα τους, εκτός από έναν, που συνέχισε να σκαρφαλώνει…
Στο τέλος, μόνο αυτός, και μετά από τρομερή προσπάθεια, κατόρθωσε να φθάσει στην κορυφή!
Ένας από τους χαμένους βατράχους, πλησίασε να τον ρωτήσει πως τα κατάφερε να ανέβει στην κορυφή…
  
Τότε συνειδητοποίησε ότι..
Ο νικητής βάτραχος ήταν κουφός!!!
Ποτέ να μην ακούμε ανθρώπους
που έχουν την κακή συνήθεια να είναι αρνητικοί,
γιατί μας κλέβουν τις μεγαλύτερες λαχτάρες
και πόθους της καρδιάς μας!
 
Πάντοτε να υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας
τη δύναμη της φράσης: «Σκέψου θετικά!»
Σε όσους μας λένε ότι δεν μπορούμε
να πετύχουμε τους στόχους μας
ή να πραγματοποιήσουμε τα όνειρά μας
   
ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΠΑΝΤΑ…
ΣΑΝ ΕΝΑΣ ΚΟΥΦΟΣ ΒΑΤΡΑΧΟΣ!

Ρωμαϊκή Φιλοσοφία: Η διατήρηση της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς

roman-empireΗ φιλοσοφία της αρχαίας Ρώμης στηριζόταν σε εκείνη της Ελλάδας, χωρίς καμία αξιόλογη πρω­τοτυπία, και δεν χαρακτηρίστηκε από καμιά συνέ­πεια στο σχηματισμό φιλοσοφικών σχολών. Όσον αφορά την ιστορική κληρονομιά, η κυριότερη υπηρεσία που προσέφερε η Ρώμη στη φιλοσοφία ήταν η διάδοση της φιλοσοφικής σκέψης στη Ρω­μαϊκή Αυτοκρατορία και η ανάπτυξη λατινικής ορολογίας, που αποτέλεσε τη βάση για την εξέλι­ξη της φιλοσοφίας στο Μεσαίωνα.
 
Τον 1ο αιώνα π. Χ. εκλείπει η παλιά εχθρότητα των Ρωμαίων προς τους φιλοσόφους, συνεπώς η φιλοσοφία μπορεί να ευδοκιμήσει στο ρωμαϊκό έδαφος. Ο επικουρισμός φτάνει στη Ρώμη και αποκτά οπαδούς, αν και ερχόταν σε σύγκρουση με τις παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις και υπέσκαπτε τα θεμέλια της παραδοσιακής ηθικής. Οι συγκρούσεις και ο πολιτικός αναβρασμός των τελευταίων χρόνων της Δημοκρατίας οδήγησαν τους Ρωμαίους στην ήρεμη ατμόσφαιρα του Κήπου. Ανάμεσα στους ρωμαίους επικούρειους ξεχωρίζει ένας, ο οποίος κατόρθωσε να περιβάλει την επικούρεια φιλοσοφία με τη γοητεία των Μουσών: ο Λουκρήτιος.
 
Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος (Titus Lucretius Carus) γεννήθηκε περίπου στα 97 π.Χ. και πέθανε γύρω στα 55 π.Χ. Ήταν Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος. Το μόνο γνωστό του έργο είναι το εκτενές φιλοσοφικό διδακτικό ποίημα De Rerum Natura ("Περί της φύσεως των πραγμάτων"), 7.415 στίχων που συνδύαζε τη διδασκαλία του Επί­κουρου με τον Ατομισμό του Δημόκριτου.
 
Η διάσωση όλων των κειμένων του ποιήματος είναι αξιοσημείωτο γεγονός, δεδομένης της εχθρότητας της χριστιανικής Εκκλησίας. Επίσης, σκεφτείτε ότι το έργο επί αιώνες ήταν θαμμένο στα άδυτα ενός μοναστηριού της νότιας Γερμανίας, ώσπου ήρθε στο φως το 1417.
 
Ο Επίκουρος για τον Λουκρήτιο ήταν θεός αφού ήταν εκείνος που πρώτος βρήκε το νόημα της ζωής, ό,τι σήμερα ονομάζουμε σοφία, εκείνος που με την επιστημοσύνη του άρπαξε τη ζωή μέσα απ’ τις τόσες ανεμοζάλες κι από βαθιά σκοτάδια, και την απίθωσε σε τέτοιο γαλήνιο λιμάνι και σε τόσο καθάριο φως.
 
Το μόνο που εκστασιάζει τον Λουκρήτιο είναι το μυστήριο που αποκάλυψε η επικούρεια φιλοσοφία. Και τούτο το μυστήριο είναι πως δεν υπάρχει κανένα μυστήριο· μοναχά κάτι αραχνοφωλιές μες στον ανθρώπινο νου.
 
Ο στόχος του έργου ήταν να απαλλάξει το νου των ανθρώπων από την προκατάληψη και το φόβο του θανάτου. Για να το πετύχει αυτό αναπτύσσει διεξοδικά τις θέσεις του Επίκουρου, τον οποίον και αποθεώνει. Ο Λουκρήτιος εκφράζει σε προσεγμένα κλασικά λατινικά τις επικούρειες απόψεις του για τη μεταφυσική, την υλιστική ατομική θεωρία και, γενικότερα, την υπεροχή των φυσικών φαινομένων ως κεντρικής ερμηνείας της λειτουργίας του κόσμου.
 
Ο Λουκρήτιος αντιπαθούσε και έβλεπε ως αβάσιμη τη δεισιδαιμονία καθώς δεν πίστευε ότι το Σύμπαν κυβερνάται από θεϊκές παρεμβάσεις ή υπερφυσικές δυνάμεις, όπως θεωρούσε η πλειονότητα των ανθρώπων του καιρού του. Ο θάνατος για τον Λουκρήτιο δεν ήταν εγγενώς ούτε καλός ούτε κακός, μόνο μία απόλυτη παύση της ύπαρξης, και ο φόβος του θανάτου δεν ήταν παρά μία προβολή επίγειων, καθημερινών φόβων.
 
Ο επικουρισμός δεν κυριάρχησε τελικά στη Ρώμη. Εκτοπίστηκε από το αντίπαλο δέος, τον Στωικισμό. Το ιδανικό του λάθε βιώσας δεν ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία ενός λαού, ο οποίος είχε στο αίμα του τη δημόσια δράση και το ενδιαφέρον για την πολιτική ζωή. Αν και απέκτησε πολλούς εχθρούς, κυρίως από τον χώρο του χριστιανισμού, άντεξε στον χρόνο, θαυμάστηκε και εξακολουθεί να θαυμάζεται και να εντυπωσιάζει με την ένταση, το πάθος και το σφρίγος που το χαρακτηρίζει.
 
Ο Κικέρων, από την άλλη, συνδύασε διάφορες φιλοσοφικές τάσεις της αρχαιότητας στο έργο του. Στην επιστημολογία, ενέμεινε στη σκεπτικιστι­κή εκδοχή της Ακαδημίας, ενώ στην ηθική, στην ανθρωπολογία και στη θεολογία, ακολούθησε τα διδάγματα του Στωικισμού – άλλωστε ήταν μαθητής του Διόδοτου – στη μετριοπαθή εκδοχή του
 
Σε αυτόν οφείλει η αρ­χαία ελληνική φιλοσοφία την αναγνώρισή της από τους Ρωμαίους, η στάση των οποίων προς τη φι­λοσοφία ήταν κάθε άλλο παρά επιδοκιμαστική. Ο Κικέρων δικαιούται σεβασμού κυρίως ως μετα­φραστής και κομιστής της αρχαίας ελληνικής φι­λοσοφίας, γιατί μετέφερε τις ελληνικές ηθικές και πολιτικές θεωρίες στο ρωμαϊκό κόσμο.
 
Επειδή ήταν ένας στοχαστικός και συνάμα πραγματιστής πολιτικός, αντιλαμβανόταν τον ιδανικό βίο ως σύν­θεση φιλοσοφίας και ρητορικής που βρισκόταν μόνιμα στην υπηρεσία του κράτους, το οποίο το όριζε ως σύμπραξη βασισμένη στη νομική συναί­νεση και στο κοινό συμφέρον. Για να αποτρέψει την άτοπη χρήση της ρητορικής, απαιτούσε οι ομιλητές να διαθέτουν όχι μόνο ρητορική δεινότη­τα, αλλά και ηθική αξιοπρέπεια.
 
Στη γνωσιολογία του, αρνούνταν ότι μπορεί να υπάρχει απολύτως βέβαιη γνώση, και, συνεπής με αυτήν την άποψη, διαμαρτυρόταν ενάντια σε κάθε δογματισμό. Ωστόσο, απαιτούσε ο καθένας να εξετάζει επακριβώς τις κρίσεις που διατυπώ­νει, αξιολογώντας προσεκτικά όλα τα δυνατά αντεπιχειρήματα.
 
Τέλος ο Κικέρων έγραψε λόγους υπεράσπισης των εξεγερμένων από τον Σπάρτακο δούλων, έγινε κατήγορος του καταχρηστή ηγεμόνα της Σικελίας, Βέρρη ενώ έμεινε γνωστός για τους περίφημους μύδρους του κατά του επίδοξου στασιαστή Κατιλίνα.
 
Ο Σενέκας (περίπου 4 π.Χ. – 65 μ.Χ. είχε και αυτός εμπλακεί ενεργά στη ρωμαϊκή πολιτική. Ήταν δάσκαλος και παιδαγω­γός του Νέρωνα, και, μάλιστα, αργότερα αυτο­κτόνησε κατ’ εντολήν του μαθητή του. Απέρριψε αποφασιστικά την ατομική θεωρία και στράφηκε πρωτίστως στον πρώιμο Στωικισμό, στον Κυνισμό και στον Επικουρισμό.
 
Αυτό που τον ενδιέφερε κυρίως ήταν μια πρακτική ηθική, ακόμη και απλοϊκή, βασισμένη στη στωική θεωρία για τα αγαθά. Το πρότυπο συμπεριφοράς, όπως έλεγε, πρέπει να είναι ο αδιατάρακτος στωικός σοφός, που τον χαρακτηρίζει ιδιαίτερα ο έλεγχος των παθών του και η γαλήνη μπροστά στο θάνατο. Όπως και ο Λουκρήτιος, έθεσε την επιστημονική έρευνα στην υπηρεσία της διαφώτισης και της ηθικής.
 
Ο Σενέκας επικάλυψε τον στωικισμό με ένα πέπλο ουμανισμού, που συνοψίζεται στη φράση του «ο άνθρωπος είναι ιερός για τον άνθρωπο», και υπηρέτησε το στωικό ιδανικό του σοφού που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης. Για τον Σενέκα χρέος των πλουσίων και των αρχόντων ήταν η βοήθεια προς τους κοινωνικά αδύναμους. Στα δράματα που έγραψε (π.χ. «Φαίδρα», «Οιδίπους», «Μήδεια», «Κείμενα», «Θυέστης», «Αγαμέμνων» κλπ.), βασισμένα σε ελληνικούς μύθους και κλασικές αττικές τραγωδίες, επηρεάστηκε από τον Ευριπίδη, τον Βιργίλιο και τον Οβίδιο.
 
Ακόμα και στους Χριστιανούς έγινε συμπαθής ο Σενέκας για την ηθική διδασκαλία του και για το τέλος του ως «μάρτυρα» της φιλοσοφίας και από αυτή τη συμπάθεια προέκυψε η ψευδεπίγραφη αλληλογραφία του με τον Απόστολο Παύλο, η οποία βρήκε αναγνώστες στο χριστιανικό κόσμο.
 
Ο Μάρκος Αυρήλιος, ο «φιλόσοφος αυτοκρά­τορας», έμεινε προσκολλημένος στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία των στωικών. Η σύνδεση της ηθικής με τη θρησκεία τον οδήγησε στη διατύπω­ση της θέσης ότι η παράλογη συμπεριφορά ισο­δυναμεί με ανυπακοή στον Θεό. Βασιζόμενος στην ορθολογική ταυτότητα των ανθρώπων, άντλησε ένα κοσμοπολίτικο πολιτικό ιδανικό, που νομιμοποίησε ιδεολογικά τον αυτοκρατορικό τίτ­λο της Ρώμης.
 
Ήταν ο τελευταίος από τους "Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες" και θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς στωικούς φιλοσόφους. Έγραψε το περίφημο έργο "Έις εαυτόν", στα ελληνικά, κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του  που θεωρείται εξαιρετικό έργο, κλασσικό παράδειγμα της στωικής φιλοσοφίας. Ακόμη και σήμερα θεωρείται ως έργο μνημείο για μια διακυβέρνηση με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του συνόλου.

Η δύναμη της συγχώρεσης: Για ποιο λόγο η εκδίκηση «δε δουλεύει»

Αποτέλεσμα εικόνας για Η δύναμη της συγχώρεσης: Για ποιο λόγο η εκδίκηση «δεν δουλεύει»Η συγχώρεση είναι η πράξη της απελευθέρωσης από την επιθυμία να τιμωρήσουμε κάποιον ή τον ίδιο μας τον εαυτό για κάποιο παράπτωμα. Είναι μια κατάσταση απόδοσης χάριτος, δεν είναι κάτι που μπορεί κανείς να υποκριθεί ή να εκβιάσει. Δεν υπάρχουν παράδρομοι σε αυτό. Κάποιοι από τους ασθενείς μου λανθασμένα, σε μια προσπάθεια να γίνουν «πνευματικοί» έχουν προσπαθήσει να συγχωρήσουν κάποιον που τους «μαχαίρωσε πισώπλατα» πρόωρα. Πρώτα πρέπει να βιώσεις το θυμό σου πριν αρχίσεις να συγχωρείς. Οδηγώ τους ασθενείς μου σταδιακά στην κατάσταση της μεγαλοψυχίας που απαιτείται για τη συγχώρεση της ζημιάς που του έχουν προξενήσει άλλοι ή οι ίδιοι στους εαυτούς τους.
 
Η εκδίκηση είναι η επιθυμία για ανταπόδοση όταν κάποιος σε αδικεί. Είναι φυσικό να νιώθεις θυμωμένος, να λες «δε θα αφήσω αυτόν τον ***να τη γλιτώσει». Παρ’ όλ’ αυτά, η επιθυμία για εκδίκηση σε συρρικνώνει, σου βγάζει το χειρότερό σου εαυτό, σε εξισώνει με αυτούς του πικρόχολους ανθρώπους που όλοι αποστρεφόμαστε. Επιπλέον, οι μελέτες δείχνουν ότι η επιθυμία για εκδίκηση αυξάνει το άγχος , βλάπτει την υγεία και πλήττει το ανοσοποιητικό σύστημα.
 
Σίγουρα αν κάποιος σας χτυπήσει με ένα ξύλο θα έχετε την παρόρμηση να ανταποδώσετε άμεσα – αυτή άλλωστε είναι η ρίζα όλων των πολέμων. Όμως αν θέλουμε να εξελιχθούμε ως άτομα αλλά και ως είδος, χρειάζεται να αντισταθούμε στη συνήθη λαχτάρα για εκδίκηση και να αναζητήσουμε ένα πιο θετικό τρόπο να επανορθώσουμε τις αδικίες.
 
Μια τέτοια αντιμετώπιση δε θα σας κάνει μαλθακό, απλά θα αρνείστε να αντιδράσετε με καταστροφικούς τρόπους  που θα  σας εμποδίζουν εσαεί  να βρείτε τη γαλήνη σας. Όπως έλεγε ο Κομφούκιος : «Πριν μπείτε σε μια διαδικασία εκδίκησης, σκάψτε δυο τάφους».
 
Αντ’ αυτού προτείνω μια εκδοχή του «όταν σε χτυπήσουν στρέψε και το άλλο μάγουλο» με τρόπο που να διαφυλάσσει αυτά που είναι σημαντικά για σας. Το πραγματικά δύσκολο κομμάτι  όμως, συνεχίζει να είναι το να βλέπεις κάποιον να μην αντιμετωπίζει καμία συνέπεια για κάτι που έκανε και να μην μπορείς να κάνεις τίποτα για αυτό. Μπορεί η σύζυγός σας να σας άφησε για το δάσκαλο της yoga ή να «σας την έφερε» ο συνάδελφός σας. Αυτό που με παρηγορεί όταν αντιμετωπίζω παρόμοιες καταστάσεις στη ζωή μου είναι η πίστη στο νόμο του κάρμα, ότι δηλαδή αργά ή γρήγορα αποδίδεται δικαιοσύνη. Να ξέρετε ότι  η καλύτερη εκδίκηση είναι η δική σας επιτυχία, ευτυχία και ο θρίαμβος που νιώθετε γνωρίζοντας ότι δεν έχετε επιτρέψει σε εκδικητικούς ανθρώπους να ταράξουν τη γαλήνη σας.
 
Η συγχώρεση απευθύνεται στο δράστη και όχι στην πράξη. Δεν αφορά στο παράπτωμα αλλά στον πόνο που σας προξένησε ο δράστης. Αυτό δε σημαίνει φυσικά ότι θα επιστρέψετε στο σύζυγο που σας κακοποιεί επειδή τον συμπονάτε. Είναι φυσικό να θέλετε να αποφύγετε την κακομεταχείριση. Όταν πάρετε κάποια απόσταση από τα γεγονότα μπορείτε να προσπαθήσετε να συγχωρήσετε τους άλλους κατανοώντας τα συνειδητά ή ασυνείδητα αίτια που τους ωθούν να συμπεριφέρονται άσχημα. Η επιθυμία μας να μεταμορφώσουμε το θυμό σε γαλήνη, αξίζει την αναγκαστικά επώδυνη, ψυχική αναστάτωση.
 
Για να βιώσετε τη συγχώρεση, δοκιμάστε αυτή την άσκηση:
  1. Ταυτοποιήστε το άτομο με το οποίο είσαι θυμωμένος.
 Ξεκινήστε από κάποιον που είναι χαμηλά στη λίστα σας και μπορείτε να τον συγχωρήσετε άμεσα. Παίρνοντας μια γεύση συγχώρεσης, προχωρήστε, βάζοντας πιο απαιτητικούς στόχους.
  1. Αντιμετωπίστε τα συναισθήματά σας με ειλικρίνεια.
Μιλήστε με τον ψυχοθεραπευτή σας, τους φίλους σας, το υποστηρικτικό σας δίκτυο, ώστε να απελευθερώσετε το θυμό σας. Σας συστήνω επίσης να καταγράφετε τα συναισθήματά σας σε ένα ημερολόγιο για να ξορκίσετε τα αρνητικά συναισθήματα. Ύστερα αποφασίστε αν θέλετε να θέσετε το ζήτημα υπό συζήτηση.
  1. Αρχίστε να συγχωρείτε
Φέρτε στο μυαλό σας το άτομο που σας έχει θυμώσει. Αναρωτηθείτε : «ποιες συναισθηματικές ελλείψεις τον ώθησαν να μου συμπεριφερθεί άσχημα;» Αυτός είναι ο χώρος που μπορεί να δράσει η συγχώρεση. Μην αποδεχτείτε την κακομεταχείριση ασφαλώς, αλλά προσπαθήστε να συμπονέσετε την ψυχρότητα κάποιου ή την αδιαφορία του.
Ας δούμε πώς λειτουργεί η συγχώρεση σε ένα εύρος καταστάσεων που έχετε κάθε λόγο να νιώθετε θυμωμένοι. Σας βοηθάει να έχετε έναν πιο καλοπροαίρετο τρόπο σκέψης, ανεξάρτητα από το αν θα αποφασίσετε να έρθετε σε αντιπαράθεση με κάποιον.
  • Ένας φίλος σας συμπεριφέρεται άσχημα όταν περνάει μια δύσκολη μέρα 
  • Θυμηθείτε πως κανείς δεν είναι τέλειος. Ίσως έτσι καταφέρετε να ξεπεράσετε αυτό το συμβάν. Αν του /της το αναφέρετε μην το «κάνετε μεγάλο θέμα». Παραβλέψτε το.
  • Ένας συνάδελφος καρπώνεται τα οφέλη μιας δικής σας ιδέας 
  • Ελαχιστοποιήστε τη ζημιά, αναφέροντας το παράπτωμα στο συνάδελφο, στον προϊστάμενό σας, στο τμήμα Προσωπικού και μην εμπιστευτείτε σε αυτό το άτομο καμία νέα ιδέα σας. Προσπαθήστε ωστόσο να συγχωρήσετε το συνάδελφό σας που ένιωσε τόσο ανασφαλής και άπληστος, που έπεσε τόσο χαμηλά ώστε να δράσει κακοπροαίρετα και να κλέψει την ιδέα σας.
  • Η πεθερά σας είναι απαιτητική 
  • Διατηρήστε τα όριά σας με σταθερό και ευγενικό τρόπο, ώστε σταδιακά να βρείτε συμβιβαστικές λύσεις. Σκεφτείτε ότι πίσω από αυτή τη συμπεριφορά μπορεί να κρύβεται ένας φόβος ότι θα απομείνει μόνη της, ότι γερνάει ότι αποκόβεται από την οικογένειά της, ότι δεν είναι σημαντική πια. Αυτές οι σκέψεις μπορεί να απαλύνουν τις αντιδράσεις σας.
  • Είχατε δεχτεί κακοποίηση ως παιδί 
  • Η θεραπευτική διαδικασία της παιδικής κακοποίησης απαιτεί τεράστια αποθέματα συμπόνιας πρωτίστως για σας και μπορεί να επιστρατευτεί με τη βοήθεια και άλλων κακοποιημένων ανθρώπων, της οικογένειάς σας, των φίλων σας ή ενός ψυχοθεραπευτή. Αν αισθάνεστε έτοιμος να εργαστείτε με στόχο να συγχωρήσετε ένα κακοποιητικό άνθρωπο, είναι απαραίτητο να αναζητήσετε τα αίτια στο δικό του ψυχικό πόνο που τον ώθησαν να συμπεριφερθεί σε έναν άλλο άνθρωπο με τόσο βλαβερό τρόπο. Σε καμία περίπτωση δε συγχωρείτε τη συμπεριφορά, ούτε επιστρέφετε σε εκείνη τη θέση, αλλά καθώς αντιλαμβάνεστε τη συναισθηματική «αναπηρία» ενός τέτοιου ανθρώπου, ενεργοποιείτε το αίσθημα της συμπόνιας και μαζί με αυτό ανοίγετε το δρόμο για την απελευθέρωσή σας. 
Η συγχώρεση είναι μια λύση μεταμόρφωσης του θυμού πάνω σε εντελώς διαφορετική βάση από τη συνηθισμένη. Σας απελευθερώνει από την παγίδα εκδικητικότητας χωρίς τέλος έτσι ώστε να κατορθώσετε να βιώσετε περισσότερη χαρά και ενότητα. Η συγχώρεση είναι πιο ευεργετική για σας από οτιδήποτε άλλο γιατί απελευθερώνει την αρνητικότητα και σας επιτρέπει να προχωρήσετε μπροστά. Μπορεί να μη διαλύει το θυμό εντελώς, αλλά σας δίνει την ελευθερία της γνώσης ότι μπορείτε να καταφέρετε τόσα πολλά.

Η ιστορία της λέξης αξιοπρέπεια

Μήπως χάθηκε η αξιοπρέπεια; Στα διάφορα λεξικά τη συναντάμε ως συνώνυμη της… υποκρισίας. Αξιοπρεπής, γράφει το ένα, είναι ο σεμνός (δηλαδή ο σεμνοπανούργος στα ελληνικά˙ σεμνοί ήσαν μοναχά οι θεοί). Ακόμα ο σοβαρός (δηλαδή ο σοβαρός διώκτης. Η λέξη είναι ομόρριζη του σέβω: ερεθίζω και του σοβώ: ταράζω, κινώ τους αλεκτρυώνας εις φυγήν). Ακόμα αξιοπρεπής είναι ο ευγενής (δηλαδή από τη γέννα του, από τα γεννοφάσκια του!). Αλλού αξιοπρεπής είναι ο ανώτερος άνθρωπος και τα τοιαύτα.

H λέξη αξιο-πρεπής είναι σύνθετη απ’ τις άξιος και πρέπω.
Η λέξη άξιος είναι ομόρριζη του άγω. «Άξιος μνας» είναι o «μναν άγων». Εδώ ο άγων (μναν) είναι o ισότιμος και ισοβαρής, δηλαδή ο άξιος (στα σημερινά βαφτίσια σηκώνει κάποιος τον κουμπάρο, καθώς όλοι φωνάζουν «άξιος», κι αυτός πρέπει να τάξει ένα φορτίο ίσο με το βάρος του σε… οίνο).
Το πρέπω (παρατ. έπρεπον, μέλλ. πρέψω, αόρ. έπρεψα) χρησιμοποιείται αρχικά για τις εντυπώσεις που σχηματίζονται στα αισθητήριά μας:

Στον οφθαλμό: «επί τοι πρέπει όμμασιν…». Πρέπει = λάμπει στο βλέμμα σου.
Στο αυτί: «Βοά πρέπει». Η ομιλία σου πρέπει = ακούγεται.
Στη μύτη: «ατμός… πρέπει». Η οσμή σου πρέπει = μυρίζει.
Στον Όμηρο το πρέπω σημαίνει λάμπω, διαλάμπω. Είμαι περίοπτος πανταχόθεν, φαίνομαι.

Πρέπεις, λοιπόν: εντυπωσιάζεις. Στο βλέμμα σου πρέπει: λάμπει η αιδώς (Ομήρου, Ύμνος στη Δήμητρα, 214). Η φωνή σου πρέπει: ακούγεται σταθερή, καθαρή και με σαφήνεια (Πίνδαρος, Ν.3. 110).

Αυτό το προέχον, εξέχον και αρμόζον «πρέπον» του αξιοπρεπούς είναι καρπός πείρας και σοφίας.

Η ρίζα του πρέπω είναι μάλλον η περ- απ’ την οποία παράγονται οι λέξεις περ-αίνω (φέρω τι εις πέρας), συμ-περ-αίνω, περ-αιώ), διεκ-περ-αιώ και πείρα. Ο άπειρος και δοκησίσοφος δεν έχει το Άξιον, το Βαρύ, το Μέγα πρέπω του αξιοπρεπούς, αλλά το ελαφρύ της μικρο-πρέπειας και της δουλο-πρέπειας.
σέβω: ερεθίζω
σοβώ: ταράζω
σοβαρός
άξιος + πρέπω: αξιοπρεπής
*περ-
πρέπω: λάμπω (Όμηρ.)
πρέπει: λάμπει (όραση)
πρέπει: ακούγεται (ακοή)
πρέπει: μυρίζει (όσφρηση)
περ-αίνω
συμ-περ-αίνω
περ-αιώ
διεκ-περ-αιώ
πείρα
ά-πειρος
αξιο-πρέπεια
μικρο -πρέπεια
δουλο-πρέπεια
αμετρο πρέπεια.

Η ζωή είναι, απλά μαθηματικά. Παίρνεις εκείνο που σου αξίζει

Αποτέλεσμα εικόνας για Η ζωή είναι, απλά μαθηματικά. Παίρνεις εκείνο που σου αξίζειΗ καλοσύνη δεν έχει καμία σχέση με το χρηματικό κέρδος. Η καλοσύνη κερδίζει κάτι πολυτιμότερο, κερδίζει ηρεμία του νου. Ο ενάρετος δεν χρειάζεται να ανησυχεί για πράγματα που αφορούν τα εγκόσμια. Μπορεί να μην έχει παλάτι, αλλά θα ζήσει με μεγαλύτερη ευδαιμονία στην καλύβα του από έναν βασιλιά που ζει στο παλάτι του. Ο ενάρετος δεν θα μπορέσει να αποκτήσει παλάτι, αλλά θα αποκτήσει μακαριότητα. Ο πονηρός θα τα καταφέρει να φθάσει στο παλάτι, αλλά θα χάσει τελείως την ηρεμία του νου, θα χάσει κάθε επαφή με τον εαυτό του.

Επομένως, για μένα είναι πολύ απλό. Εάν θέλεις τον εσωτερικό κόσμο και τα πλούτη, να είσαι καλός, να είσαι ενάρετος, να είσαι ωραίος και να μην ζηλεύεις εκείνους που είναι απλώς πονηροί και κερδίζουν χρήματα, που κάνουν όλων των ειδών τις εγκληματικές πράξεις και ανεβαίνουν σε πόστα και κερδίζουν φήμη και προβολή. Θέλεις να έχεις και τα δύο; Θέλεις χρήματα και εσωτερική αρμονία επίσης; Ζητάς πάρα πολλά. Κάτι πρέπει να αφήσεις και για τον πονηρό! Καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια. Και υποφέρει πολύ μέσα του – κι αυτό είναι μεγαλύτερο βάσανο από όσα γνωρίζεις.

Επομένως, δεν βλέπω γιατί πρέπει η ζωή να ερμηνεύεται με προϊόντα της φαντασίας. Η ζωή είναι, απλά μαθηματικά. Παίρνεις εκείνο που σου αξίζει. Μόνο μην ζητάς κάτι που δεν έχει σχέση με το ήθος σου και δεν θα υπάρχει κανένα πρόβλημα. Τότε, δεν θα το βλέπεις έτσι όπως το βλέπεις τώρα – ότι οι ενάρετοι υποφέρουν. Όχι, κανείς ενάρετος δεν υποφέρει. Κάθε ενάρετος απολαμβάνει την μακαριότητα. Και εάν υποφέρει, τότε δεν είναι ενάρετος – είναι, απλώς δειλός. Βασικά, είναι πονηρός αλλά δεν έχει αρκετό κουράγιο να είναι πονηρός, ούτε είναι αρκετά έξυπνος για να είναι πονηρός. Η πονηριά είναι τέχνη.

Οι πονηροί πρέπει, να έχουν αυτά που τους αξίζουν. Οι φαύλοι πρέπει να έχουν αυτά που τους αξίζουν. Αλλά οι καλοί άνθρωποι δεν χρειάζεται να τους ζηλεύουν, γιατί εκείνοι έχουν τον αληθινό θησαυρό, τον εσωτερικό τους κόσμο. Πρέπει να τους συμπονούν. Πρέπει να βλέπουν εκείνους τους φτωχούς, πονηρούς πολιτικούς, τους ζάμπλουτους – πρέπει να βλέπουν την εσωτερική τους φτώχεια, το σκοτάδι μέσα τους, την εσωτερική τους κόλαση και πρέπει να τους συμπονούν, όχι να τους ανταγωνίζονται.

Ο χωρισμός είναι ακρωτηριασμός.

Ο χωρισμός είναι ακρωτηριασμός.
Πονάει αφόρητα. Συνθλίβει τον άνθρωπο.
Όπως λένε οι ειδικοί, «Το μέγεθος του ψυχολογικού πόνου είναι μεγαλύτερο μόνο σε πραγματικά φρικιαστικά γεγονότα, όπως η απώλεια ενός παιδιού».
Τι φταίει στη διάρρηξη μιας σχέσης;
Στην ουσία τίποτα, αν δεν υπάρχει κάποιο εμφανές ατόπημα, αλκοολισμός, ναρκωτικά, τζόγος, βία, απιστία. Απλώς δεν γεφυρώθηκε το χάσμα των δύο φύλων. Αυτό το χάσμα είναι η εγγενής κατάρα, αρρώστια, αδυναμία του ανθρώπινου είδους.
Οι εκατέρωθεν κατηγορίες δεν αρκούν· «δεν είναι πια αυτός πού ήταν» , «δεν τρέχει μέλι πια από τα μάτια της». Πίσω από κάθε χωρισμό υπάρχει σταθερά το ίδιο ρητό ή άρρητο απλό μοτίβο «γιατί δεν είσαι αυτό που θα ‘θελα να είσαι».
Όταν η ερωτική πανδαισία τελειώσει, μπορούμε να χτυπιόμαστε˙ βροχή τα παράπονα και οι κατάρες, «μαύρη η ώρα πού σε γνώρισα», «τι ήθελα κι έμπλεκα μαζί σου».
Εκείνη η μέρα και η ώρα ήταν η ευτυχέστερη στη ζωή σου· είχες μεγάλη και πολύ βαθιά ανάγκη αυτό το πρόσωπο, ευχόσουν ολόψυχα να συμβεί.
Τα ήμουν μικρός, ήμουν μικρή, δεν περνάνε.
Αυτό ακριβώς ήθελες.
Δεν ισχύει το «μου έφαγες τα καλύτερά μου χρόνια».
Αυτά τα χρόνια ήταν όντως τα καλύτερα γιατί ήσασταν μαζί. Το πάθος, οι αγωνίες, τα καρδιοχτύπια, ο πόνος που βιώσατε είναι εντελώς σύμφυτα με την ανθρώπινη ύπαρξη˙ αυτό που ζήσατε σας πλούτισε τη ζωή ανυπολόγιστα.
Ο πόνος εξανθρωπίζει. Μας φέρνει σε επαφή με τον εσώτερο εαυτό μας. Ανακαλύπτουμε πτυχές μας που δεν γνωρίζαμε. Δεν θα υποφέρουμε μόνο για τα οικονομικά, τη δουλειά ή τα κιλά μας. Ελέγχουμε με αξιοπρέπεια τον πόνο μας, με την επίγνωση ότι μόνο όσοι δεν έζησαν δεν έχουν πονέσει.
Ο χωρισμός είναι πιο επώδυνος γιο τον άντρα.
Είναι αρκετά πιθανόν έναν άντρα που πρόδωσε και εγκατέλειψε η γυναίκα του, να τον προδώσει και η καρδία του˙ αυτό το συχνό φαινόμενο οι επιστήμονες το αποκαλούν «Σύνδρομο Ραγισμένης Καρδιάς». Κι αν δεν συμβεί αυτό, τα ποσοστά αυτοκτονίας των αντρών που βίωσαν την απόρριψη είναι τετραπλάσια από των γυναικών.
Ο χωρισμός δεν είναι καταστροφή. Αφορά μια μικρή περίοδο της ζωής μας, κάποια χρόνια που βραχυκυκλώσαμε, ξεμυαλιστήκαμε, είδαμε οράματα. Δεν αφορά ολόκληρη τη ζωή μας.
Όπως χάθηκε η χαρά, θα χαθεί κι ο πόνος. Νέος έρωτας θα μας προκύψει, είναι βέβαιο.
Μας διασώζει η φύση μας. Είμαστε φτιαγμένοι να ερωτευόμαστε, οι επιθυμίες μας δεν τελειώνουν˙ κι όπως λέει ένα ποίημα «Επιθυμούμε με τον ίδιο τρόπο που ένας σκύλος δηλητηριασμένος δυο φορές αντικρίζει ένα τρίτο κομμάτι κρέας».