Πέμπτη 16 Μαρτίου 2017

ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΛΥΣΙΑΣ - Ὑπὲρ τοῦ Ἐρατοσθένους φόνου ἀπολογία (6-28)

Αποτέλεσμα εικόνας για Ὑπὲρ τοῦ Ἐρατοσθένους φόνουΤο απόσπασμα που ακολουθεί είναι η ασυνήθιστα μακρά διήγηση του λόγου (το 40% του συνόλου), η οποία συνιστά αφηγηματικό επίτευγμα. Η διήγηση εν προκειμένω δεν αποτελεί μόνο τη βάση για την απόδειξη, λειτουργεί η ίδια με τρόπο έμμεσο -και γι᾽ αυτό ίσως δραστικότερο- ως απόδειξη, αφού συμβάλλει αποφασιστικά στο να διαγραφεί πειστικά ο χαρακτήρας του Ευφίλητου ως ενός ανθρώπου -συχνά "ανθρωπάκου"- που δεν θα ήταν σε θέση να σχεδιάσει και να εκτελέσει το στυγερό έγκλημα που του αποδίδουν οι κατήγοροι.
------------
[6] ἐγὼ γάρ, ὦ Ἀθηναῖοι, ἐπειδὴ ἔδοξέ μοι γῆμαι καὶ γυναῖκα ἠγαγόμην εἰς τὴν οἰκίαν, τὸν μὲν ἄλλον χρόνον οὕτω διεκείμην ὥστε μήτε λυπεῖν μήτε λίαν ἐπ᾽ ἐκείνῃ εἶναι ὅ τι ἂν ἐθέλῃ ποιεῖν, ἐφύλαττόν τε ὡς οἷόν τε ἦν, καὶ προσεῖχον τὸν νοῦν ὥσπερ εἰκὸς ἦν. ἐπειδὴ δέ μοι παιδίον γίγνεται, ἐπίστευον ἤδη καὶ πάντα τὰ ἐμαυτοῦ ἐκείνῃ παρέδωκα, ἡγούμενος ταύτην οἰκειότητα μεγίστην εἶναι.

[7] ἐν μὲν οὖν τῷ πρώτῳ χρόνῳ, ὦ Ἀθηναῖοι, πασῶν ἦν βελτίστη, καὶ γὰρ οἰκονόμος δεινὴ καὶ φειδωλὸς {ἀγαθὴ} καὶ ἀκριβῶς πάντα διοικοῦσα· ἐπειδὴ δέ μοι ἡ μήτηρ ἐτελεύτησε, ἣ πάντων τῶν κακῶν ἀποθανοῦσα αἰτία μοι γεγένηται —

[8] ἐπ᾽ ἐκφορὰν γὰρ αὐτῇ ἀκολουθήσασα ἡ ἐμὴ γυνὴ ὑπὸ τούτου τοῦ ἀνθρώπου ὀφθεῖσα, χρόνῳ διαφθείρεται· ἐπιτηρῶν γὰρ τὴν θεράπαιναν τὴν εἰς τὴν ἀγορὰν βαδίζουσαν καὶ λόγους προσφέρων ἀπώλεσεν αὐτήν.

[9] πρῶτον μὲν οὖν, ὦ ἄνδρες, (δεῖ γὰρ καὶ ταῦθ᾽ ὑμῖν διηγήσασθαι) οἰκίδιον ἔστι μοι διπλοῦν, ἴσα ἔχον τὰ ἄνω τοῖς κάτω κατὰ τὴν γυναικωνῖτιν καὶ κατὰ τὴν ἀνδρωνῖτιν. ἐπειδὴ δὲ τὸ παιδίον ἐγένετο ἡμῖν, ἡ μήτηρ αὐτὸ ἐθήλαζεν· ἵνα δὲ μή, ὁπότε λοῦσθαι δέοι, κινδυνεύῃ κατὰ τῆς κλίμακος καταβαίνουσα, ἐγὼ μὲν ἄνω διῃτώμην, αἱ δὲ γυναῖκες κάτω.

[10] καὶ οὕτως ἤδη συνειθισμένον ἦν, ὥστε πολλάκις ἡ γυνὴ ἀπῄει κάτω καθευδήσουσα ὡς τὸ παιδίον, ἵνα τὸν τιτθὸν αὐτῷ διδῷ καὶ μὴ βοᾷ. καὶ ταῦτα πολὺν χρόνον οὕτως ἐγίγνετο, καὶ ἐγὼ οὐδέποτε ὑπώπτευσα, ἀλλ᾽ οὕτως ἠλιθίως διεκείμην, ὥστε ᾤμην τὴν ἐμαυτοῦ γυναῖκα πασῶν σωφρονεστάτην εἶναι τῶν ἐν τῇ πόλει.

[11] προϊόντος δὲ τοῦ χρόνου, ὦ ἄνδρες, ἧκον μὲν ἀπροσδοκήτως ἐξ ἀγροῦ, μετὰ δὲ τὸ δεῖπνον τὸ παιδίον ἐβόα καὶ ἐδυσκόλαινεν ὑπὸ τῆς θεραπαίνης ἐπίτηδες λυπούμενον, ἵνα ταῦτα ποιῇ· ὁ γὰρ ἄνθρωπος ἔνδον ἦν· ὕστερον γὰρ ἅπαντα ἐπυθόμην.

[12] καὶ ἐγὼ τὴν γυναῖκα ἀπιέναι ἐκέλευον καὶ δοῦναι τῷ παιδίῳ τὸν τιτθόν, ἵνα παύσηται κλᾶον. ἡ δὲ τὸ μὲν πρῶτον οὐκ ἤθελεν, ὡς δὴ ἀσμένη με ἑορακυῖα ἥκοντα διὰ χρόνου· ἐπειδὴ δὲ ἐγὼ ὠργιζόμην καὶ ἐκέλευον αὐτὴν ἀπιέναι, «ἵνα σύ γε» ἔφη «πειρᾷς ἐνταῦθα τὴν παιδίσκην· καὶ πρότερον δὲ μεθύων εἷλκες αὐτήν.»

[13] κἀγὼ μὲν ἐγέλων, ἐκείνη δὲ ἀναστᾶσα καὶ ἀπιοῦσα προστίθησι τὴν θύραν, προσποιουμένη παίζειν, καὶ τὴν κλεῖν ἐφέλκεται. κἀγὼ τούτων οὐδὲν ἐνθυμούμενος οὐδ᾽ ὑπονοῶν ἐκάθευδον ἄσμενος, ἥκων ἐξ ἀγροῦ.

[14] ἐπειδὴ δὲ ἦν πρὸς ἡμέραν, ἧκεν ἐκείνη καὶ τὴν θύραν ἀνέῳξεν. ἐρομένου δέ μου τί αἱ θύραι νύκτωρ ψοφοῖεν, ἔφασκε τὸν λύχνον ἀποσβεσθῆναι τὸν παρὰ τῷ παιδίῳ, εἶτα ἐκ τῶν γειτόνων ἐνάψασθαι. ἐσιώπων ἐγὼ καὶ ταῦτα οὕτως ἔχειν ἡγούμην. ἔδοξε δέ μοι, ὦ ἄνδρες, τὸ πρόσωπον ἐψιμυθιῶσθαι, τοῦ ἀδελφοῦ τεθνεῶτος οὔπω τριάκονθ᾽ ἡμέρας· ὅμως δ᾽ οὐδ᾽ οὕτως οὐδὲν εἰπὼν περὶ τοῦ πράγματος ἐξελθὼν ᾠχόμην ἔξω σιωπῇ.

[15] μετὰ δὲ ταῦτα, ὦ ἄνδρες, χρόνου μεταξὺ διαγενομένου καὶ ἐμοῦ πολὺ ἀπολελειμμένου τῶν ἐμαυτοῦ κακῶν, προσέρχεταί μοί τις πρεσβῦτις ἄνθρωπος, ὑπὸ γυναικὸς ὑποπεμφθεῖσα ἣν ἐκεῖνος ἐμοίχευεν, ὡς ἐγὼ ὕστερον ἤκουον· αὕτη δὲ ὀργιζομένη καὶ ἀδικεῖσθαι νομίζουσα, ὅτι οὐκέτι ὁμοίως ἐφοίτα παρ᾽ αὐτήν, ἐφύλαττεν ἕως ἐξηῦρεν ὅ τι εἴη τὸ αἴτιον.

[16] προσελθοῦσα οὖν μοι ἐγγὺς ἡ ἄνθρωπος τῆς οἰκίας τῆς ἐμῆς ἐπιτηροῦσα, «Εὐφίλητε» ἔφη «μηδεμιᾷ πολυπραγμοσύνῃ προσεληλυθέναι με νόμιζε πρὸς σέ· ὁ γὰρ ἀνὴρ ὁ ὑβρίζων εἰς σὲ καὶ τὴν σὴν γυναῖκα ἐχθρὸς ὢν ἡμῖν τυγχάνει. ἐὰν οὖν λάβῃς τὴν θεράπαιναν τὴν εἰς ἀγορὰν βαδίζουσαν καὶ διακονοῦσαν ὑμῖν καὶ βασανίσῃς, ἅπαντα πεύσῃ. ἔστι δ᾽» ἔφη «Ἐρατοσθένης Ὀῆθεν ὁ ταῦτα πράττων, ὃς οὐ μόνον τὴν σὴν γυναῖκα διέφθαρκεν ἀλλὰ καὶ ἄλλας πολλάς· ταύτην γὰρ {τὴν} τέχνην ἔχει.»

[17] ταῦτα εἰποῦσα, ὦ ἄνδρες, ἐκείνη μὲν ἀπηλλάγη, ἐγὼ δ᾽ εὐθέως ἐταραττόμην, καὶ πάντα μου εἰς τὴν γνώμην εἰσῄει, καὶ μεστὸς ἦν ὑποψίας, ἐνθυμούμενος μὲν ὡς ἀπεκλείσθην ἐν τῷ δωματίῳ, ἀναμιμνῃσκόμενος δὲ ὅτι ἐν ἐκείνῃ τῇ νυκτὶ ἐψόφει ἡ μέταυλος θύρα καὶ ἡ αὔλειος, ὃ οὐδέποτε ἐγένετο, ἔδοξέ τέ μοι ἡ γυνὴ ἐψιμυθιῶσθαι. ταῦτά μου πάντα εἰς τὴν γνώμην εἰσῄει, καὶ μεστὸς ἦν ὑποψίας.

[18] ἐλθὼν δὲ οἴκαδε ἐκέλευον ἀκολουθεῖν μοι τὴν θεράπαιναν εἰς τὴν ἀγοράν, ἀγαγὼν δ᾽ αὐτὴν ὡς τῶν ἐπιτηδείων τινὰ ἔλεγον ὅτι ἐγὼ πάντα εἴην πεπυσμένος τὰ γιγνόμενα ἐν τῇ οἰκίᾳ· «σοὶ οὖν» ἔφην «ἔξεστι δυοῖν ὁπότερον βούλει ἑλέσθαι, ἢ μαστιγωθεῖσαν εἰς μυλῶνα ἐμπεσεῖν καὶ μηδέποτε παύσασθαι κακοῖς τοιούτοις συνεχομένην, ἢ κατειποῦσαν ἅπαντα τἀληθῆ μηδὲν παθεῖν κακόν, ἀλλὰ συγγνώμης παρ᾽ ἐμοῦ τυχεῖν τῶν ἡμαρτημένων. ψεύσῃ δὲ μηδέν, ἀλλὰ πάντα τἀληθῆ λέγε.»

[19] κἀκείνη τὸ μὲν πρῶτον ἔξαρνος ἦν, καὶ ποιεῖν ἐκέλευεν ὅ τι βούλομαι· οὐδὲν γὰρ εἰδέναι· ἐπειδὴ δὲ ἐγὼ ἐμνήσθην Ἐρατοσθένους πρὸς αὐτήν, καὶ εἶπον ὅτι οὗτος ὁ φοιτῶν εἴη πρὸς τὴν γυναῖκα, ἐξεπλάγη ἡγησαμένη με πάντα ἀκριβῶς ἐγνωκέναι. καὶ τότε ἤδη πρὸς τὰ γόνατά μου πεσοῦσα, καὶ πίστιν παρ᾽ ἐμοῦ λαβοῦσα μηδὲν πείσεσθαι κακόν, κατηγόρει πρῶτον μὲν ὡς μετὰ τὴν ἐκφορὰν αὐτῇ προσίοι,

[20] ἔπειτα ὡς αὐτὴ τελευτῶσα εἰσαγγείλειε καὶ ὡς ἐκείνη τῷ χρόνῳ πεισθείη, καὶ τὰς εἰσόδους οἷς τρόποις προσιεῖτο, καὶ ὡς Θεσμοφορίοις ἐμοῦ ἐν ἀγρῷ ὄντος ᾤχετο εἰς τὸ ἱερὸν μετὰ τῆς μητρὸς τῆς ἐκείνου· καὶ τἆλλα τὰ γενόμενα πάντα ἀκριβῶς διηγήσατο.

[21] ἐπειδὴ δὲ πάντα εἴρητο αὐτῇ, εἶπον ἐγώ, «ὅπως τοίνυν ταῦτα μηδεὶς ἀνθρώπων πεύσεται· εἰ δὲ μή, οὐδέν σοι κύριον ἔσται τῶν πρὸς ἔμ᾽ ὡμολογημένων. ἀξιῶ δέ σε ἐπ᾽ αὐτοφώρῳ ταῦτά μοι ἐπιδεῖξαι· ἐγὼ γὰρ οὐδὲν δέομαι λόγων, ἀλλὰ τὸ ἔργον φανερὸν γενέσθαι, εἴπερ οὕτως ἔχει.» ὡμολόγει ταῦτα ποιήσειν.

[22] καὶ μετὰ ταῦτα διεγένοντο ἡμέραι τέτταρες ἢ πέντε, *** ὡς ἐγὼ μεγάλοις ὑμῖν τεκμηρίοις ἐπιδείξω. πρῶτον δὲ διηγήσασθαι βούλομαι τὰ πραχθέντα τῇ τελευταίᾳ ἡμέρᾳ. Σώστρατος ἦν μοι ἐπιτήδειος καὶ φίλος. τούτῳ ἡλίου δεδυκότος ἰόντι ἐξ ἀγροῦ ἀπήντησα. εἰδὼς δ᾽ ἐγὼ ὅτι τηνικαῦτα ἀφιγμένος οὐδὲν καταλήψοιτο οἴκοι τῶν ἐπιτηδείων, ἐκέλευον συνδειπνεῖν· καὶ ἐλθόντες οἴκαδε ὡς ἐμέ, ἀναβάντες εἰς τὸ ὑπερῷον ἐδειπνοῦμεν.

[23] ἐπειδὴ δὲ καλῶς αὐτῷ εἶχεν, ἐκεῖνος μὲν ἀπιὼν ᾤχετο, ἐγὼ δ᾽ ἐκάθευδον. ὁ δ᾽ Ἐρατοσθένης, ὦ ἄνδρες, εἰσέρχεται, καὶ ἡ θεράπαινα ἐπεγείρασά με εὐθὺς φράζει ὅτι ἔνδον ἐστί. κἀγὼ εἰπὼν ἐκείνῃ ἐπιμέλεσθαι τῆς θύρας, καταβὰς σιωπῇ ἐξέρχομαι, καὶ ἀφικνοῦμαι ὡς τὸν καὶ τόν, καὶ τοὺς μὲν ‹οὐκ› ἔνδον κατέλαβον, τοὺς δὲ οὐδ᾽ ἐπιδημοῦντας ηὗρον.

[24] παραλαβὼν δ᾽ ὡς οἷόν τε ἦν πλείστους ἐκ τῶν παρόντων ἐβάδιζον. καὶ δᾷδας λαβόντες ἐκ τοῦ ἐγγύτατα καπηλείου εἰσερχόμεθα, ἀνεῳγμένης τῆς θύρας καὶ ὑπὸ τῆς ἀνθρώπου παρεσκευασμένης. ὤσαντες δὲ τὴν θύραν τοῦ δωματίου οἱ μὲν πρῶτοι εἰσιόντες ἔτι εἴδομεν αὐτὸν κατακείμενον παρὰ τῇ γυναικί, οἱ δ᾽ ὕστερον ἐν τῇ κλίνῃ γυμνὸν ἑστηκότα.

[25] ἐγὼ δ᾽, ὦ ἄνδρες, πατάξας καταβάλλω αὐτόν, καὶ τὼ χεῖρε περιαγαγὼν εἰς τοὔπισθεν καὶ δήσας ἠρώτων διὰ τί ὑβρίζει εἰς τὴν οἰκίαν τὴν ἐμὴν εἰσιών. κἀκεῖνος ἀδικεῖν μὲν ὡμολόγει, ἠντεβόλει δὲ καὶ ἱκέτευε μὴ ἀποκτεῖναι ἀλλ᾽ ἀργύριον πράξασθαι.

[26] ἐγὼ δ᾽ εἶπον ὅτι «οὐκ ἐγώ σε ἀποκτενῶ, ἀλλ᾽ ὁ τῆς πόλεως νόμος, ὃν σὺ παραβαίνων περὶ ἐλάττονος τῶν ἡδονῶν ἐποιήσω, καὶ μᾶλλον εἵλου τοιοῦτον ἁμάρτημα ἐξαμαρτάνειν εἰς τὴν γυναῖκα τὴν ἐμὴν καὶ εἰς τοὺς παῖδας τοὺς ἐμοὺς ἢ τοῖς νόμοις πείθεσθαι καὶ κόσμιος εἶναι.»

[27] οὕτως, ὦ ἄνδρες, ἐκεῖνος τούτων ἔτυχεν ὧνπερ οἱ νόμοι κελεύουσι τοὺς τὰ τοιαῦτα πράττοντας, οὐκ εἰσαρπασθεὶς ἐκ τῆς ὁδοῦ, οὐδ᾽ ἐπὶ τὴν ἑστίαν καταφυγών, ὥσπερ οὗτοι λέγουσι· πῶς γὰρ ἄν, ὅστις ἐν τῷ δωματίῳ πληγεὶς κατέπεσεν εὐθύς, περιέστρεψα δ᾽ αὐτοῦ τὼ χεῖρε, ἔνδον δὲ ἦσαν ἄνθρωποι τοσοῦτοι, οὓς διαφυγεῖν οὐκ ἐδύνατο, οὔτε σίδηρον οὔτε ξύλον οὔτε ἄλλο οὐδὲν ἔχων, ᾧ τοὺς εἰσελθόντας ἂν ἠμύνατο;

[28] ἀλλ᾽, ὦ ἄνδρες, οἶμαι καὶ ὑμᾶς εἰδέναι ὅτι οἱ μὴ τὰ δίκαια πράττοντες οὐχ ὁμολογοῦσι τοὺς ἐχθροὺς λέγειν ἀληθῆ, ἀλλ᾽ αὐτοὶ ψευδόμενοι καὶ τὰ τοιαῦτα μηχανώμενοι ὀργὰς τοῖς ἀκούουσι κατὰ τῶν τὰ δίκαια πραττόντων παρασκευάζουσι. Πρῶτον μὲν οὖν ἀνάγνωθι τὸν νόμον.

***
ΔΙΗΓΗΣΗ
[6] Εγώ, που λέτε, Αθηναίοι, αφού πήρα την απόφαση να παντρευτώ και τελικά παντρεύτηκα, τον πρώτο καιρό τηρούσα τέτοια στάση απέναντι στη γυναίκα μου, ώστε μήτε να την δυσαρεστώ μήτε όμως και να παραείναι ελεύθερη να κάνει ό,τι θέλει· την παρακολουθούσα, όσο ήταν δυνατό, και επαγρυπνούσα, όπως ήταν φυσικό. Από τότε όμως που γεννήθηκε το παιδί, της είχα πλέον εμπιστοσύνη και της παρέδωσα ό,τι είχα και δεν είχα, επειδή πίστευα ότι το παιδί αποτελεί τον πιο ισχυρό δεσμό.

[7] Τον πρώτο καιρό λοιπόν, Αθηναίοι, ήταν όντως η καλύτερη απ᾽ όλες· νοικοκυρά φοβερή και μετρημένη στα έξοδα, διαχειριζόταν τα πάντα με μέτρο. Όταν όμως είχα την ατυχία να χάσω τη μητέρα μου -ο θάνατός της στάθηκε η αιτία για όλα τα δεινά που με βρήκαν.1 Συγκεκριμένα στην κηδεία της συνόδεψε και η γυναίκα μου την νεκρή·

[8] εκεί την είδε ο άνθρωπος αυτός και με τον καιρό την παρέσυρε.2 Παρακολουθούσε δηλ. έκτοτε την υπηρέτρια που πηγαίνει στην αγορά, έκανε μέσω αυτής προτάσεις στη γυναίκα μου και τελικά την κατέστρεψε.3

[9] Κατ᾽ αρχήν, συμπολίτες, -είμαι, βλέπετε, υποχρεωμένος να σας διηγηθώ και αυτά- έχω ένα σπιτάκι δίπατο, πάνω και κάτω όμοιο ως προς τον γυναικωνίτη4 και τον ανδρωνίτη. Όταν αποχτήσαμε το παιδί, η μητέρα του το θήλαζε· για να μην κινδυνεύει λοιπόν κατεβαίνοντας τη σκάλα, όποτε χρειαζόταν να το πλύνει, έμενα εγώ πάνω και οι γυναίκες5 κάτω.

[10] Και είχαμε ήδη συνηθίσει τόσο, ώστε πολλές φορές η γυναίκα μου έφευγε και πήγαινε να κοιμηθεί κάτω με το παιδί, για να του δίνει το στήθος και να μην κλαίει. Αυτά γίνονταν όπως σας τα λέω πολύν καιρό· και εγώ ποτέ δεν έβαλα κακό με τον νου μου, αλλά με έδερνε τέτοια αφέλεια, ώστε νόμιζα πως η γυναίκα μου ήταν υπόδειγμα ηθικής στην πόλη.

[11] Ο καιρός περνούσε, συμπολίτες, ώσπου κάποτε γύρισα από τα χτήματα χωρίς να με περιμένουν. Μετά το δείπνο το παιδί έκλαιγε και είχε γκρίνια -το ενοχλούσε επίτηδες η υπηρέτρια, για να αντιδρά όπως αντιδρούσε· ο λόγος ήταν ότι βρισκόταν μέσα το συγκεκριμένο πρόσωπο· αργότερα έμαθα τα πάντα.

[12] Εγώ τότε έλεγα στη γυναίκα μου να κατεβεί κάτω και να δώσει το στήθος στο παιδί, για να σταματήσει να κλαίει. Εκείνη στην αρχή δεν ήθελε -περιχαρής, υποτίθεται, που μ᾽ έβλεπε στο σπίτι έπειτα από τόσον καιρό. Όταν όμως εγώ άρχισα να εκνευρίζομαι και επέμενα να πάει, «για να ερωτοτροπείς», είπε, «του λόγου σου εδώ με τη μικρή·6 και την άλλη φορά, όταν είχες μεθύσει, της επιτέθηκες».

[13] Εγώ τότε γελούσα· εκείνη σηκώνεται, κλείνει βγαίνοντας την πόρτα -αστειευόμενη δήθεν- και κατεβάζει τον μοχλό.7 Εγώ, χωρίς να με προβληματίσει κάτι απ᾽ αυτά και χωρίς να βάλω κακό με τον νου μου, κοιμήθηκα με ευχαρίστηση -είχα έρθει, είπα, από τα χτήματα.

[14] Την ώρα που έπαιρνε να ξημερώσει, ήρθε εκείνη και άνοιξε την πόρτα. Όταν τη ρώτησα γιατί χτυπούσαν νυχτιάτικα οι πόρτες,8 έλεγε ότι έσβησε το λυχνάρι του παιδιού και έπειτα έστειλε και πήρε φωτιά από τους γείτονες. Εγώ δεν μίλησα και πίστευα ότι έτσι είχαν τα πράγματα. Μου φάνηκε όμως, συμπολίτες, ότι είχε βάλει ψιμύθιο9 στο πρόσωπο της, ενώ ο αδελφός της δεν είχε καλά καλά τριάντα10 ημέρες πεθαμένος. Ωστόσο, ακόμα και τότε, χωρίς να πω τίποτα για το θέμα, βγήκα έξω και έφυγα αμίλητος.

[15] Πέρασε από τότε καιρός, συμπολίτες, και εγώ είχα βαθιά μεσάνυχτα για το κακό που με είχε βρει, ώσπου έρχεται και με συναντάει μια γριά υπηρέτρια·11 όπως έμαθα εκ των υστέρων, την είχε στείλει κρυφά κάποια παντρεμένη με την οποία εκείνος διατηρούσε σχέσεις· η γυναίκα αυτή πίστευε ότι την παραμελούσε, επειδή δεν πήγαινε πλέον μαζί της όπως πρώτα, και έπνεε μένεα εναντίον του· έτσι, τον παρακολούθησε, έως ότου ανακάλυψε ποιος ήταν ο λόγος.

[16] Αφού ήρθε λοιπόν και με συνάντησε η γερόντισσα, που παραφύλαγε κοντά στο σπίτι μου, «Ευφίλητε», είπε, «μη φανταστείς πως ήρθα να σε συναντήσω, επειδή μου αρέσει να αναμειγνύομαι στις υποθέσεις άλλων· ήρθα γιατί ο άντρας που ατιμάζει τη γυναίκα σου και εσένα συμβαίνει να είναι εχθρός μας. Εάν λοιπόν πιάσεις την υπηρέτρια που πάει στην αγορά και σας υπηρετεί και την ανακρίνεις υποβάλλοντάς την σε βασανιστήρια, θα μάθεις τα πάντα. Ο δράστης», είπε, «είναι ο Ερατοσθένης12από τον δήμο της Όης·13 και δεν έχει παρασύρει μόνο τη δική σου γυναίκα, παρέσυρε και άλλες πολλές· το έχει βλέπεις επάγγελμα».

[17] Αφού είπε αυτά, συμπολίτες, εκείνη απομακρύνθηκε, ενώ εγώ αμέσως συγκλονίστηκα. Ένα ένα περνούσαν τα πάντα από τη σκέψη μου και ήμουν εξαιρετικά καχύποπτος· από τη μια συνδύαζα το γεγονός ότι με κλείδωσε στον κοιτώνα, από την άλλη θυμόμουν ότι εκείνη τη νύχτα χτυπούσε η πόρτα του σπιτιού και της αυλής, κάτι που δεν είχε ξαναγίνει, και ότι μου φάνηκε πως η γυναίκα μου είχε βάλει ψιμύθιο. Όλα αυτά περνούσαν ένα ένα από τη σκέψη μου και ήμουν εξαιρετικά καχύποπτος.

[18] Πήγα έπειτα στο σπίτι μου και ζήτησα από την υπηρέτρια να με ακολουθήσει στην αγορά· αντ᾽ αυτού την οδήγησα στο σπίτι κάποιου γνωστού μου και άρχισα να της λέω ότι εγώ τα είχα μάθει όλα όσα συνέβαιναν στο σπίτι μου· «εσύ λοιπόν», είπα, «έχεις να διαλέξεις ένα από τα δύο: ή να σε μαστιγώσω και έπειτα να σε κατεβάσω στον μύλο14 και να μην έχει τελειωμό το μαρτύριό σου αυτό, ή να πεις όλη την αλήθεια και όχι μόνο να μην πάθεις τίποτα απολύτως, αλλάκαι να σε συγχωρήσω από πάνω για ό,τι έχεις κάνει ως τώρα. Μην πεις ψέματα, λέγε όλη την αλήθεια».

[19] Εκείνη στην αρχή αρνιόταν· ας της έκανα, λέει, ό,τι ήθελα -δεν είχε, υποτίθεται, ιδέα. Όταν όμως εγώ της ανέφερα το όνομα Ερατοσθένης και είπα ότι αυτός επισκεπτόταν τη γυναίκα μου, τα έχασε, επειδή νόμισε ότι εγώ γνώριζα λεπτομερώς τα πάντα. Τότε πλέον, αφού έπεσε στα γόνατά μου και έλαβε από εμένα τη διαβεβαίωση ότι δεν πρόκειται να πάθει απολύτως τίποτα, ομολόγησε αρχικά πώς την πλησίασε μετά την κηδεία,

[20] έπειτα πώς η ίδια με τα πολλά μετέφερε το μήνυμα και πώς η γυναίκα μου με τον καιρό ενέδωσε και με ποιους και ποιους τρόπους δεχόταν τις επισκέψεις και ότι στη γιορτή των Θεσμοφορίων,15 ενώ εγώ απουσίαζα στα χτήματα, η γυναίκα μου σηκώθηκε και πήγε στο ιερό με την μητέρα εκείνου. Τελικά διηγήθηκε λεπτομερώς και ό,τι άλλο είχε συμβεί.

[21] Αφού εκείνη είχε ομολογήσει τα πάντα, της λέω εγώ: «πρόσεξε τώρα να μην τα μάθει άνθρωπος· ειδάλλως, δεν ισχύει καμία από τις διαβεβαιώσεις μου. Απαιτώ μάλιστα να μου τα παρουσιάσεις επ᾽ αυτοφώρω· γιατί εμένα ποσώς με ενδιαφέρουν τα λόγια· θέλω γεγονότα αποδεδειγμένα, αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα». Με διαβεβαίωσε ότι θα κάνει ό,τι της ζήτησα.

[22] Πέρασαν από τότε τέσσερις ή πέντε ημέρες,16 ¬¬¬ όπως θα σας αποδείξω εγώ με στοιχεία αδιάσειστα. Προηγουμένως όμως θέλω να σας διηγηθώ τι έγινε την τελευταία ημέρα. Υπάρχει κάποιος Σώστρατος17 που είναι επιστήθιος φίλος μου· τον συνάντησα την ώρα που γύριζε από τα χτήματα, όταν ο ήλιος είχε ήδη δύσει. Επειδή γνώριζα εγώ ότι τόσο αργά18 που είχε έρθει δεν θα έβρισκε τίποτα για φαγητό στο σπίτι του, του πρότεινα να δειπνήσουμε μαζί. Πήγαμε λοιπόν στο σπίτι μου, ανεβήκαμε πάνω και καθίσαμε και τρώγαμε.

[23] Αφού έφαγε με την ευχαρίστησή του, εκείνος σηκώθηκε κι έφυγε, και εγώ έπεσα και κοιμήθηκα. Κάποια στιγμή, συμπολίτες, έρχεται ο Ερατοσθένης και μπαίνει μέσα· με ξυπνάει γρήγορα γρήγορα η υπηρέτρια και με ειδοποιεί ότι βρίσκεται μέσα. Της είπα να αναλάβει την πόρτα, κατεβαίνω αθόρυβα, βγαίνω έξω και πάω στους τάδε και τους τάδε· κάποιους δεν τους βρήκα στο σπίτι τους, και κάποιους άλλους ούτε καν στην πόλη·

[24] υπό τις περιστάσεις αυτές πήρα μαζί μου όσο πιο πολλούς μπορούσα και προχώρησα. Και αφού προμηθευτήκαμε δαδιά από το πλησιέστερο καπηλείο,19 μπαίνουμε μέσα -την πόρτα την είχε ανοίξει η υπηρέτρια που ήταν δασκαλεμένη. Σπρώξαμε την πόρτα του κοιτώνα και εμείς που μπήκαμε πρώτοι τον είδαμε ακόμη ξαπλωμένο με τη γυναίκα, ενώ εκείνοι που ακολούθησαν τον είδαν όρθιο επάνω στο κρεβάτι, γυμνό.20

[25] Εγώ τότε, συμπολίτες, τον χτύπησα, τον ρίχνω κάτω και, αφού του γύρισα τα χέρια και του τα έδεσα πισθάγκωνα, τον ρωτούσα γιατί μπαίνει μέσα στο σπίτι μου και το ατιμάζει. Εκείνος παραδέχθηκε φυσικά την ενοχή του, και απλώς με εκλιπαρούσε και με ικέτευε να δεχθώ χρήματα και να μην τον σκοτώσω.

[26] Εγώ τότε του είπα: «δεν θα σε σκοτώσω εγώ, θα σε σκοτώσει ο νόμος της πόλης, που εσύ τον αγνόησες και τον έθεσες σε κατώτερη μοίρα από την ικανοποίηση των ορέξεών σου, αφού προτίμησες, αντί να είσαι νομοταγής και φιλήσυχος, να διαπράξεις ένα τέτοιο έγκλημα εις βάρος της γυναίκας μου και των παιδιών μου».

[27] Έτσι, συμπολίτες, εκείνος είχε την αντιμετώπιση που επιφυλάσσουν οι νόμοι σ᾽ αυτούς που κάνουν τέτοιες πράξεις· ούτε τον έσυρε κανείς διά της βίας από τον δρόμο μέσα στο σπίτι, ούτε κατέφυγε στην εστία, όπως ισχυρίζονται οι αντίδικοι. Άλλωστε, πώς θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο, τη στιγμή που αυτός, μόλις χτυπήθηκε στον κοιτώνα, σωριάστηκε επί τόπου, του γύρισα τα χέρια και τον έδεσα πισθάγκωνα και μέσα υπήρχαν τόσοι άνθρωποι, από τους οποίους δεν θα μπορούσε να ξεφύγει, καθώς μάλιστα δεν είχε ούτε σίδερο ούτε ξύλο ούτε οτιδήποτε άλλο για να τους αντιμετωπίσει;

[28] Ωστόσο, συμπολίτες, γνωρίζετε, φαντάζομαι, και εσείς ότι οι παρανομούντες δεν παραδέχονται πως οι αντίπαλοί τους λένε την αλήθεια, και ότι, αντιθέτως, οι ίδιοι με ψέματα και τέτοιου είδους τεχνάσματα προκαλούν στους ακροατές οργή εναντίον των νομοταγών. Διάβασε καταρχάς τον νόμο.
------------------
1 Η περίοδος (στο πρωτότυπο) δεν ολοκληρώνεται με κύρια πρόταση, πιθανώς όμως δεν υπάρχει χάσμα, όπως δέχονται αρκετοί εκδότες, αλλά ανακόλουθο: ο απολογούμενος, όταν αναφέρεται στο ξεκίνημα της περιπέτειάς του, ξεσπάει και αφήνει μετέωρη τη φράση.
2 Οι γυναίκες στην κλασική Αθήνα, ιδιαίτερα εκείνες που δεν ήσαν αναγκασμένες να εργάζονται έξω από το σπίτι, έβγαιναν κυρίως για να συμμετάσχουν σε λατρευτικές εκδηλώσεις ή να παρακολουθήσουν την κηδεία κάποιου στενού συγγενή.
3 Λόγω του περιορισμού των γυναικών, ήταν αποφασιστικός ο ρόλος του μεσολαβητή, για να μπορέσει κάποιος να πλησιάσει μια γυναίκα.
4 Στα διώροφα σπίτια φαίνεται ότι ο χώρος των γυναικών (γυναικωνῖτις) βρισκόταν επάνω -και για λόγους καλύτερης επιτήρησης. Η κατοχή ενός τέτοιου σπιτιού, το οποίο ο κατηγορούμενος έχει κάθε λόγο να το χαρακτηρίζει οἰκίδιον, υποδηλώνει ίσως ότι ο Ευφίλητος, χωρίς να είναι πλούσιος (το παιδί, επί παραδείγματι, το θηλάζει η ίδια η γυναίκα του και δεν προσλαμβάνουν τροφό, όπως συνήθιζαν οι ευπορότεροι), δεν ήταν υπερβολικά φτωχός. Οι ανασκαφές στην Όλυνθο έδειξαν ότι τον 4ο αιώνα μόνο το 1/4 των σπιτιών της πόλης ήταν διώροφα. Για την κλασική Αθήνα δεν υπάρχουν στοιχεία.
5 Η γυναίκα του, η μητέρα του και η δούλη (ή οι δούλες).
6 Η μικρή (στο πρωτότυπο παιδίσκη = νεαρή δούλη) πιθανώς δεν ταυτίζεται με τη δούλη που προσέγγισε ο Ερατοσθένης (θεράπαινα, § 8).
7 Το κείμενο μπορεί να σημαίνει ή ότι γύρισε το (αρχαίο) κλειδί ή ότι τοποθέτησε τον μοχλό (αμπάρα). Το ουσιώδες είναι ότι ο Ευφίλητος δεν είχε δυνατότητα να ανοίξει την πόρτα από μέσα.
8 Η πόρτα του σπιτιού και της αυλής (§ 17).
9 Ίσως το γνωστότερο γυναικείο καλλυντικό (με βασικό συστατικό τον ανθρακικό μόλυβδο), με τη βοήθεια του οποίου οι γυναίκες εξασφάλιζαν την επιθυμητή λευκότητα του προσώπου -το χιόνι και το ψιμύθιο είναι το λευκόν κατ᾽ εξοχήν.
10 Τόσο διαρκούσε κατ᾽ αρχήν το πένθος για τον θάνατο κάποιου.
11 Κανένα από τα γυναικεία πρόσωπα -ούτε η γυναίκα του Ευφίλητου- δεν αναφέρεται με το όνομα του. Μόνο ειδικές κατηγορίες γυναικών αναφέρονται ονομαστικά στα αθηναϊκά δικαστήρια: κατά κανόνα είναι νεκρές, πόρνες ή ανήκουν στο στρατόπεδο του αντιδίκου.
12 Παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις, ο δολοφονημένος Ερατοσθένης, τον οποίο ο Ευφίλητος -οπωσδήποτε σε μια εποχή μετά το 403 π.Χ., αφού η λογογραφική δραστηριότητα του Λυσία αρχίζει μετά το έτος εκείνο- χαρακτηρίζει νεανίσκον (§ 37), δεν μπορεί να είναι το ίδιο πρόσωπο με τον γνωστό Ερατοσθένη των Τριάκοντα, τον οποίο κατηγορεί ο Λυσίας, στο λόγο του Κατά Ἐρατοσθένους, για τον θάνατο του αδελφού του. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι ο νεκρός ανήκε, όπως έχει υποστηριχθεί, στην ίδια οικογένεια και ήταν μια γενιά νεότερος.
13 Αττικός δήμος που υπαγόταν στην Οινηίδα φυλή. Δεν γνωρίζουμε σε ποια περιοχή βρισκόταν.
14 Σκληρότατη εργασία -και τιμωρία- για δούλους και δούλες.
15 Η πιο διαδεδομένη ελληνική γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης (Περσεφόνης), στην οποία συμμετείχαν αποκλειστικά (παντρεμένες) γυναίκες. Στην Αθήνα διαρκούσε τρεις ημέρες, από τις 11 έως τις 13 του μηνός Πυανεψιώνος (περ. 15 Οκτ.-15 Νοεμ.). Στη διάρκεια της γιορτής οι γυναίκες κατασκήνωναν στο χώρο του ιερού, του Θεσμοφορίου, που βρισκόταν κοντά στην Πνύκα.
16 Στο κείμενο υπάρχει χάσμα, αφού το απλό γεγονός ότι πέρασαν τέσσερις ή πέντε ημέρες δεν χρειάζεται να αποδειχθεί -και δεν αποδεικνύεται- «με στοιχεία αδιάσειστα».
17 Τα μόνα που ξέρουμε για τον Σώστρατο είναι αυτά που αναφέρει ο Ευφίλητος.
18 Οι αρχαίοι κανονικά δειπνούσαν πριν από τη δύση του ήλιου, όπως προκύπτει και από τον τρόπο με τον οποίο προσδιοριζόταν ο χρόνος του δείπνου («... όταν η σκιά θα έχει τόσο μήκος»).
19 Τα καπηλεία δεν πουλούσαν μόνο κρασί. Κάπηλοι είναι αυτοί που έχουν στα χέρια τους το λιανεμπόριο.
20 Το αρχαίο ελληνικό γυμνός μπορεί να σημαίνει "ολόγυμνος" ή απλώς "χωρίς το ιμάτιο". Ο Ευφίλητος επιμένει σε λεπτομέρειες που στοιχειοθετούν την επ᾽ αυτοφώρω σύλληψη και κατ᾽ επέκταση νομιμοποιούν τον φόνο.

Η Ελληνική Πόλις από την προϊστορία ως τη Ρωμαϊκή Εποχή

Αποτέλεσμα εικόνας για Η Ελληνική Πόλις από την προϊστορία ως τη Ρωμαϊκή ΕποχήΗ οποιαδήποτε προσπάθεια αναγνώρισης και χαρακτηρισμού των στοιχείων της πόλης στο διάβα της ιστορίας εμπλέκει στοιχεία από πολλές διαφορετικές ιστορικές πηγές, καθώς και τη μαρτυρία της αρχαιολογικής επιστήμης, έργο της οποίας είναι εν μέρει η ανάπλαση των εικόνων του παρελθόντος με βάση τα στοιχεία που φέρνει στην επιφάνεια η αρχαιολογική σκαπάνη. Αναμφίβολα σε αρκετές περιπτώσεις οι μαρτυρίες ή οι υποθέσεις που γίνονται στο φως νέων ευρημάτων συχνά συγκρούονται ή αναπλάθονται και τούτο σημαίνει ότι δεν μπορεί κανείς να είναι απόλυτος στην πορεία των συνειρμών του, πολύ περισσότερο όταν εξετάζει περιόδους που εκτείνονται πολύ πέραν των παρόντων «ορίων» της ιστορίας.

          Χρησιμοποιώντας, λοιπόν, ως υπόβαθρο την παρούσα γνώση μας, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό της πόλης, απόλυτα αναγκαίο, για τη μεταγενέστερη επεξεργασία τούτης της μελέτης. Πιθανώς η έννοια της λέξης πόλη να μας φαίνεται ξεκάθαρη, αλλά δεν μπορούμε να δώσουμε ένα μοναδικό και με ακρίβεια διατυπωμένο ορισμό της. Τούτο γιατί τα οικονομικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, ιδεολογικά και πολιτισμικά κριτήρια της συνύπαρξης των ανθρώπων δεν είναι πάντα ίδια. Ωστόσο, είναι δυνατόν να καταλήξουμε σε μια συμφωνία για ορισμένα από τα χαρακτηριστικά της.

          Αρχικά η πόλη είναι ένας μόνιμος οικισμός[1], αντίθετα από τους προσωρινούς οικισμούς, που δημιουργούνται για οικονομικούς και άλλους λόγους. Ένα δεύτερο στοιχείο της πόλης είναι η εξωτερική της όψη. Το αστικό τοπίο ορίζεται σε κάθε περιοχή από τις διαφορές του σε σχέση με το τοπίο της υπαίθρου. Μπορεί να είναι η πολεοδομική οργάνωση ή η ύπαρξη ενός ναού και οχυρώσεων. Ένα τρίτο και καθοριστικό στοιχείο είναι η συγκέντρωση πληθυσμού ανά μονάδα οικοδομημένης επιφάνειας. Τέταρτο στοιχείο είναι ο ορισμός της πόλης από τις εξειδικευμένες αστικές δραστηριότητες, εκείνες που θεωρούνται μη-γεωργικές. Εδώ χρειάζεται προσοχή, γιατί η πόλη είναι άμεσα εξαρτώμενη από το ιδιοκτησιακό της καθεστώς σε σχέση με τις περιβάλλουσες εκτάσεις της υπαίθρου. Στατιστικά αναφέρεται πως χρειάζονταν πάνω από δέκα αγρότες, για να μπορεί να επιβιώνει ένα άτομο στην πόλη κατά την περίοδο του Μεσαίωνα[2], πόσο μάλλον σε αρχαιότερες περιόδους της ιστορίας.

          Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να πούμε πως η πόλη είναι ένας οικισμός μόνιμου χαρακτήρα με αρκετό μέγεθος, δομημένος έτσι ώστε να εξυπηρετεί τη συλλογική ζωή. Μέρος του πληθυσμού της -μεγάλο ή μικρό- είναι δυνατόν να συνδέεται με γεωργικές δραστηριότητες, ενώ η μελέτη της χρειάζεται τυποποιημένα πρότυπα αναφοράς. Αυτά τα τυποποιημένα πρότυπα είναι η θέση και η τοποθεσία, οι φάσεις της ανάπτυξής της, οι λειτουργίες και η πολεοδομία της, τα ιερά της, ο πληθυσμός της, ο ρόλος της στην ευρύτερη περιφέρεια, η πολιτική και οικονομική της οντότητα, καθώς και ο ρόλος της ως μητρόπολη σε ορισμένες περιπτώσεις.

          Κατά την αρχαϊκή περίοδο η λέξη πόλις ήταν κατά το μάλλον ή ήττον μια ειδική έννοια που αντιπροσώπευε την αστική περιοχή σε αντιπαραβολή με τη χώρα, που αντιπροσώπευε την ύπαιθρο. Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η πολιτική της οντότητα[3], ακόμη και αν δε ήταν κατάλληλη να θεωρείται πόλη, εξαιτίας του πολεοδομικού της σχεδιασμού ή της έλλειψης δημοσίων κτηρίων. Ο Θουκυδίδης μεταχειρίζεται τον όρο πόλις και για την ανοχύρωτη ομάδα κωμών και για την οχυρωμένη πόλη[4]. Η γενική χρήση της λέξης δείχνει μια αδιάσπαστη εξέλιξη από την πρωτόγονη αγροτική κοινότητα ως πρωτοαστικό κέντρο στο άστυ. Η παράμετρος της πολιτικής οντότητας αναδεικνύει το ρόλο της επιρροής της πόλης στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της περιφέρειας.

          Με βάση τα παραπάνω, θα προχωρήσουμε στη διερεύνηση της έννοιας πόλη κατά την Παλαιολιθική, τη Μεσολιθική και ιδιαίτερα τη Νεολιθική Περίοδο.

Η Πόλη στην Προϊστορία

          Με βάση τον ορισμό η ιδέα της πόλης συνδυάζεται και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αποκαλούμενη παραγωγική επανάσταση[1], η οποία ξεκινά από την Εγγύς Ανατολή περί το 9.000 π.Χ και εξαπλώνεται στον αιγαιακό και κατόπιν στον ελλαδικό χώρο περί το 6.000 Π.Κ.Ε. Πολύ λίγα μπορούμε να πούμε για την Κατώτερη Παλαιολιθική (400/350.000-100.000 Π.K.E.), αφού τα λιγοστά αρχαιολογικά και ανθρωπολογικά ευρήματα, (Πετράλωνα Χαλκιδικής, Απήδημα Μάνης), δεν αποτελούν ικανές πληροφορίες, προκειμένου να εξάγουμε συμπεράσματα για το είδος της κατοίκησης. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δημοσιευμένα στοιχεία, η κατοίκηση της Κατώτερης, της Μέσης (100.000-35.000 Π.Κ.Ε.) και της Ανώτερης Παλαιολιθικής (35.000-11.000 Π.Κ.Ε.) εντοπίζεται σε σπήλαια, βραχοσκεπές και υπαίθριες θέσεις. Οι ανασκαφές στη θέση Μαρουλάς της Κύθνου[2] έχουν αποκαλύψει τα πρώτα δείγματα κατοικιών της Μεσολιθικής Εποχής (10.000-8000 π.π.), τα οποία υποδηλώνουν τη μακροχρόνια εγκατάσταση μιας κοινότητας κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, συστηματικά ασχολούμενης με την αλιεία και τη συλλογή οστρέων.

          Η Νεολιθική Εποχή (6800-3200 Π.Κ.Ε) στον ελλαδικό-αιγαιακό χώρο χαρακτηρίζεται από σταθεροποίηση των κλιματολογικών συνθηκών, γεγονός που ευνοεί την οργάνωση οικισμών μόνιμου χαρακτήρα, με οικονομία στηριγμένη στη συστηματική γεωργική εκμετάλλευση, την κτηνοτροφία, την ανταλλαγή πρώτων υλών και προϊόντων και την παραγωγή κεραμικής. Έτσι, κατά την Προκεραμική και την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο (6500-5800 Π.Κ.Ε.) οργανώνονται κοινότητες τουλάχιστον 50-100 ατόμων, βασική μονάδα των οποίων αποτελεί το γένος ή η διευρυμένη οικογένεια[3]. Αυτές οι κοινότητες αποτελούν τον πυρήνα γύρω από τον οποίο διαγράφεται αργότερα ο κοινωνικός, πολιτικός και οικονομικός σχεδιασμός της πόλης. Σημαντική καταγραφή της Μέσης Νεολιθικής (5800-5300 Π.Κ.Ε.) θεωρείται το κτίσιμο οικιών με λίθινα θεμέλια και τοίχους από ωμές πλίνθους. Η οικονομία αυτών των κοινοτήτων εξακολουθεί να στηρίζεται στην κτηνοτροφία και τη γεωργία, αλλά παράλληλα εξελίσσεται η κεραμική τέχνη με δείγματα γραπτής κεραμικής (κόκκινο χρώμα σε ανοικτόχρωμη επιφάνεια) και την εμφάνιση των πρωτοβερνικωτών αγγείων στην Πελλοπόννησο[4].

          Κατά τη Νεότερη Νεολιθική Ι και ΙΙ η αρχιτεκτονική των οικισμών διαφέρει, όπως και η πληθυσμιακή τους πυκνότητα (150-300 άτομα). Εμφανίζονται μεγαλύτερα, μεγαρόσχημα κτήρια[5] και οι πρώτοι κοινόχρηστοι χώροι. Αρκετοί οικισμοί περιβάλλονται από τάφρους, γεγονός που υποδεικνύει ένα βαθμό οριοθέτησης της κοινότητας. Στην ίδια περίοδο εντατικοποιείται η αγροτική οικονομία με την αποψίλωση δασικών και θαμνωδών εκτάσεων, προκειμένου να εξασφαλιστούν καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκοτόπια. Η αποψίλωση περιφερειακών εκτάσεων για την επιβίωση μιας μόνιμης κοινότητας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που έπονται της διαδικασίας της αστικοποίησης[6]. Η διάδοση ανταλλάξιμων προϊόντων, όπως οι αιχμές και τα κοσμήματα, σε οικισμούς της Μακεδονίας, των Βαλκανίων και της κεντρικής Ευρώπης υποδεικνύουν την ανάπτυξη ενός δικτύου ανταλλαγών, μιας πρώιμης εμπορικής δραστηριότητας ανάμεσα στους οικισμούς[7].

          Το ενδιαφέρον για την αναζήτηση της πρώιμης αστικοποίησης επικεντρώνεται στην Τελική Νεολιθική ή Χαλκολιθική Εποχή (4500-3200 Π.Κ.Ε.), περίοδο κατά την οποία γίνεται εμφανής η μετάβαση από τη νεολιθική γεωργική και κτηνοτροφική οικονομία στην οικονομία της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Οι παραγωγικές δραστηριότητες βελτιώνονται και εκτείνονται με τη διάδοση της χρήσης των μετάλλων. Τούτο το γεγονός απαιτεί τη δημιουργία εργαστηρίων μεταλλοτεχνίας και την εξειδίκευση ανθρώπινου δυναμικού στην κατεργασία των μετάλλων. Στην ίδια περίοδο εντατικοποιείται η κατοίκηση παράκτιων ζωνών και η δημιουργία πρωτοαστικών κέντρων με εκτεταμένο δίκτυο θαλάσσιων επαφών και εμπορικών ανταλλαγών. Αυτά τα πρωτοαστικά κέντρα εξασφαλίζουν αποθέματα για την επιβίωσή τους, τα οποία υποδηλώνονται από την ανακάλυψη αποθηκευτικών πίθων. Η συλλογική παραγωγή αλλάζει, διαφοροποιείται και επιτρέπει την ανάπτυξη νέων κοινωνικών αξιών, αφενός εξαιτίας της γνώσης που αναπτύσσεται σε μικρές ομάδες ατόμων στη μορφή μιας πρωτόγονης συντεχνίας, αλλά και της κατοχής αντικειμένων που αναδεικνύουν μια διαφορετική κοινωνική θέση.

          Στο πέρασμα από τη Νεολιθική στην Εποχή του Χαλκού σημαντικό ρόλο παίζει η Πολιόχνη της Λήμνου, ένας πολυάνθρωπος οικισμός με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά. Στα αρχαιολογικά της κατάλοιπα αναγνωρίζεται η αρχαιότερη πιθανώς πόλη της Ευρώπης, με δημοκρατικές δομές και συνεπώς πολιτική οντότητα, αλλά και εμπορικές δραστηριότητες -οικονομική οντότητα- εξαιτίας του ασφαλούς κόλπου της (Βρόσκοπος). Σύμφωνα με την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή που πραγματοποιεί τις ανασκαφές στην περιοχή, το Βουλευτήριο, ένα ορθογώνιο κτίριο με διπλή σειρά από βαθμίδες στις δύο μακρές πλευρές του στη Ν.Δ. πλευρά του λόφου της Πολιόχνης, λειτουργούσε ως χώρος συγκέντρωσης των «προκρίτων» του οικισμού, οι οποίοι φρόντιζαν για την επίλυση των προβλημάτων της κοινότητας[8].

          Στην Κυανή και Κίτρινη Φάση ανάπτυξης της Πολιόχνης[9] αναγνωρίζονται τα πρωιμότερα δείγματα του «γραμμικού» πολεοδομικού συστήματος, το οποίο εφαρμόζεται αργότερα σε υστεροκυκλαδικούς οικισμούς. Κτήρια και οικοδομικές νησίδες παρατάσσονται στις πλευρές ενός ή δύο κύριων δρόμων, που διασχίζουν τον οικισμό σε όλο σχεδόν το μήκος του και τέμνονται από κάθετους μικρότερους δρόμους. Στις κεντρικές οδικές αρτηρίες συγκεντρώνονται κοινοτικά κτήρια, όπως η Σιταποθήκη και το Βουλευτήριο[10].

          Από τα λείψανα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (3000 Π.Κ.Ε.) φαίνεται πως η μορφή των οικισμών στην ηπειρωτική Ελλάδα αποκτά τρία αναγνωρίσιμα πολεοδομικά σχήματα.
 
          Το ακανόνιστο ή προσθετικό, (Ασκηταριό Αττικής, Ζυγουριές Κορινθίας), το οποίο είναι κυρίως αποτέλεσμα της πληθυσμιακής αύξησης. Το γραμμικό πολεοδομικό σχήμα, (Λιθαρές Βοιωτίας, Πολιόχνη Λήμνου), σύμφωνα με το οποίο τα κτήρια συγκεντρώνονται στην κεντρική οδική αρτηρία. Το περικεντρικό σύστημα, (Αίγινα V[11]), σύμφωνα με το οποίο πανομοιότυπα κτήρια παρατάσσονται ακτινωτά, γύρω από ένα νοητό κέντρο. Η ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κριτήρια για το χαρακτηρισμό ενός οικισμού ως πρωτοαστικού κέντρου.

          Κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία παρατηρείται μια βαθιά πολιτιστική τομή με το παρελθόν, γεγονός που ωθεί πολλούς ιστορικούς στη σκέψη ότι κατά την παραπάνω περίοδο κάποιος νέος λαός μετανάστευσε στην ηπειρωτική Ελλάδα, λίγο μετά το 3000 Π.Κ.Ε.[12]. Η οικονομική άνθηση της συγκεκριμένης περιόδου είχε και τις επιπτώσεις της στην κοινωνική σύνθεση των πρωτοαστικών κέντρων. Η συνύπαρξη φτωχών και πλούσιων, απλών ή οικογενειακών τάφων (Άγιος Κοσμάς Αττικής, Θήβα, Λιθαρές και νεκροταφείο των τύμβων της Λευκάδας)[13] αποκαλύπτει την ανομοιόμορφη κατανομή του πλούτου και κατ' επέκταση την κοινωνική πολυμορφία των μελών των πρωτοελλαδικών πρωτοαστικών κέντρων.

          Η Μέση Χαλκοκρατία, σε ό,τι αφορά στην ηπειρωτική Ελλάδα φαίνεται να διακατέχεται από ένα καθεστώς ένδειας και οικονομικής ανασφάλειας, οφειλόμενη πιθανώς σε οικονομικούς παράγοντες ή σε κοινωνικές ανακατατάξεις. Επίσης, η τάση για κοινωνική διαφοροποίηση, έντονη στην Πρώιμη Χαλκοκρατία, είναι σχεδόν απούσα στους μεσοελλαδικούς οικισμούς, καθώς δε διακρίνονται κτήρια περισσότερο σημαντικά από τα υπόλοιπα, ενώ από τα δεδομένα των νεκροταφείων δεν προκύπτουν στοιχεία εμφανούς κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Τούτη η εικόνα φαίνεται να αλλάζει κατά την περίοδο μετάβασης στη μυκηναϊκή εποχή.

          Όσα συμβαίνουν, ωστόσο, στους πρωτοελλαδικούς και μεσοελλαδικούς πρωτοαστικούς οικισμούς δεν ισχύουν για το Αιγαίο και τον κυκλαδικό πολιτισμό, ούτε για τη μινωική Κρήτη. Οι μινωικές εγκαταστάσεις ήδη από την Πρώιμη Χαλκοκρατία βρίσκονται σε ένα αρκετά εξελιγμένο στάδιο αστικοποίησης, ώστε να χαρακτηρίζονται πόλεις. Ιδιαίτερα κατά τη μεσομινωική περίοδο (2000-1550 Π.Κ.Ε.), η ίδρυση των ανακτόρων αντιπροσωπεύει μια νέα μορφή αστικής εγκατάστασης, που είναι μάλλον αποτέλεσμα ανατολικών επιδράσεων και εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Ο σχεδιασμός των μινωικών ανακτόρων με τη σύνθετη, αλλά καλά οργανωμένη διάταξη των χώρων του, φανερώνει ένα αυστηρά ιεραρχημένο και συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης με πιθανό θεοκρατικό χαρακτήρα, μία ηγετική μορφή με διοικητική, νομοθετική, οικονομική και αρχιερατική εξουσία, γύρω από την οποία δικτυωνόταν μια ομάδα ευγενών, οι συγγενείς της βασιλικής οικογένειας και το ιερατείο. Οι κοινωνικές τάξεις, όπως φαίνεται από τις πινακίδες των ανακτορικών αρχείων, περιελάμβαναν επαγγελματίες τεχνίτες και γραφείς, που λόγω της εξειδίκευσής τους απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια. Οι εργασιακές σχέσεις των εξειδικευμένων τεχνιτών με τα ανάκτορα γίνονται πηγή ενός ρεύματος αστικοποίησης και συγκέντρωσης στην ευρύτερη ανακτορική περιοχή εξειδικευμένων εργαστηρίων. Ανάμεσα στο ανάκτορο και τους πολίτες έστεκαν υψηλοί αξιωματούχοι, που είχαν υπό την εποπτεία τους το έργο της συλλογής των αγροτικών προϊόντων και των φόρων από την ύπαιθρο. Με άλλα λόγια έχουμε να κάνουμε με ένα οικονομικό συγκρότημα που φαίνεται ως να έχει επιβληθεί πάνω στην πόλη[14].

          Στο Αιγαίο αναπτύσσονται, ήδη από την Πρώιμη Χαλκοκρατία, στις παράκτιες ζώνες των μεγάλων νησιών του Β.Α. Αιγαίου πολυάνθρωπα, οχυρωμένα πρωτοαστικά κέντρα με ξεκάθαρη πολεοδομική διάταξη, κοινοτικά κτίσματα και κοινωφελή έργα, χαρακτηριστικά που αποκαλύπτουν εξειδίκευση, κατανομή εργασίας και οικονομική ευμάρεια. Τούτη η ανάπτυξη μεταφέρεται νοτιότερα κατά την περίοδο της Μέσης Χαλκοκρατίας. Στις Κυκλάδες, κατά τη Μεσοκυκλαδική και την Υστεροκυκλαδική περίοδο οι μικροί οικισμοί εξελίσσονται σε μεγάλες, πυκνοδομημένες και οχυρωμένες πόλεις, με ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη, η οποία σε ένα μέρος της οφείλεται στη συνεργασία με τη μινωική Κρήτη.

          Στην Ύστερη Χαλκοκρατία δύναμη στον ελλαδικό χώρο αναδεικνύεται ο αποκαλούμενος μυκηναϊκός πολιτισμός, ανακτορικός στη δομή του, με σημαντικές αναλογίες αλλά και διαφορές από το Μινωικό. Οι μεγάλες οχυρωμένες ακροπόλεις της Τίρυνθας, των Μυκηνών, του Γλα και των Αθηνών αποτελούν πιθανώς τα πλέον χαρακτηριστικά δημιουργήματα του μυκηναϊκού πολιτισμού. Τα «μυκηναϊκά» ανάκτορα δεν ήταν ανοχύρωτα, όπως στην Κρήτη ή την Πύλο. Ήταν τειχισμένα ανακτορικά συγκροτήματα, διοικητικές έδρες και ταυτόχρονα θησαυροφυλάκια του εκάστοτε «μυκηναϊκού» κρατίδιου. Οι τάφοι με θόλο υποδεικνύουν μια σημαντική αλλαγή στα ταφικά έθιμα και σύμφωνα με την κοινωνική διαστρωμάτωση προορίζονταν για τα μέλη ορισμένων κοινωνικών τάξεων του μυκηναϊκού κόσμου. Η κατασκευή τους, πολύ πιο δαπανηρή απ' ό,τι εκείνη των απλών λακκοειδών τάφων, συνεχίστηκε και μέχρι το τέλος της μυκηναϊκής αστικής κοινωνίας[15].

          Συνοπτικά, κατά την περίοδο της Χαλκοκρατίας βλέπουμε τη μετεξέλιξη των πρώιμων χαλκολιθικών οικισμών σε πρωτοαστικά κέντρα και κατόπιν αστικά κέντρα, τη μετεξέλιξη των απλών κοινωνικών δομών που χαρακτήριζαν ισότιμα εν γένει άτομα μέσα στα πλαίσια μιας κοινότητας σε σύνθετες με εξειδικευμένες τάξεις (βιοτέχνες, έμποροι, ναυτικοί), οικονομικές τάξεις (ανακτορική κοινωνία, περίοικοι) και διοικητικές τάξεις (ανακτορική διοικητική ιεραρχία). Η θρησκεία δεν παίζει ακόμη σημαντικό ρόλο στην κοινωνική διαστρωμάτωση αυτής της πρώιμης αστικοποίησης, όσο η συσσώρευση πλούτου, αν και από κείμενα της Γραμμικής Β΄ πληροφορούμαστε πως το τυπικό της μυκηναϊκής λατρείας απαιτούσε την ύπαρξη πολυπληθούς και ιεραρχημένου σε βαθμίδες ιερατείου[16].

Η Πόλη στη Γεωμετρική, Αρχαϊκή και Κλασική περίοδο

          Η περίοδος που ακολούθησε την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού στην Ελλάδα είναι γνωστή ως Σκοτεινοί χρόνοι ή ελληνικός Μεσαίωνας. Μεταξύ του 1050 και 900 Π.Κ.Ε. παρατηρείται μια μεγάλη ρήξη με το μυκηναϊκό παρελθόν[1], που ακολουθείται από ερήμωση των αστικών κέντρων, με αποτέλεσμα να καταλυθούν βασικές πολιτικές και οικονομικές δομές του ανακτορικού συστήματος. Από τη δημογραφική συρρίκνωση και την ερήμωση ξεφεύγουν οικιστικά κέντρα όπως η Αθήνα, το Λευκαντί[2] στην Εύβοια, η Ασίνη και η Τίρυνθα στην Αργολίδα.

          Τα αρχαιολογικά, ιδιαίτερα τα ταφικά, δεδομένα δείχνουν πως οι κοινωνίες στον ελλαδικό χώρο αναπτύσσουν ένα νέο ιεραρχικό σύστημα, πιθανώς από τα μέσα του 11ου αιώνα Π.Κ.Ε. Η βασική διάκριση γίνεται ανάμεσα σε μια μερίδα εκλεκτών, τους ευγενείς και στην κατώτερη τάξη, το λαό. Πέρα από αυτά τα όρια και ανάλογα με τις συνθήκες που διαμόρφωνε κάθε τοπική κοινωνία, υπήρχαν κάποιοι ελεύθεροι ή εξαρτημένοι αγροτικοί πληθυσμοί (δουλοπάροικοι) και οι δούλοι. Αυτό το πρότυπο με αρκετές παραλλαγές σε κάθε περίσταση ακολουθούν οι πόλεις, από τη Γεωμετρική έως την Κλασική περίοδο[3].

          Η πόλις υπήρξε ο πλέον χαρακτηριστικός και ιστορικά σημαντικός τύπος οργάνωσης του ελληνικού κράτους. Η εμφάνισή της ως οντότητα τοποθετείται στα μέσα του 8ου αιώνα και συμπίπτει χρονικά με την άνοδο της αριστοκρατίας και την παγίωση του οίκου ως κοινωνική μονάδα. Είναι η περίοδος κατά την οποία οι πολίτες αποκτούν υπόσταση μέσα σε ένα κράτος που, παρά την πρωτόγονη μορφή του, λειτουργεί ήδη ως πόλη[4]. Υπήρξε ένας τύπος πολιτικής οργάνωσης που επικράτησε σε όλες τις ελληνικές εγκαταστάσεις της Μ. Ασίας, στα νησιά και σε ορισμένα τμήματα της ηπειρωτικής Ελλάδας και είχε ως βάση τη φυλετική δομή[5] που επιβίωσε σε πολλές πόλεις. Η έννοιά της ταυτίστηκε με την ιδέα της πολιτείας και για αυτό το λόγο κύριο στοιχείο της αποτελούσε το πολίτευμα. Χαρακτηριστικά της γνώρισματα ήταν η μικρή έκταση της δικαιοδοσίας της[6], η αυτονομία και η αυτάρκεια. Ο κύριος οικισμός περιλάμβανε την ακρόπολη και περιβαλλόταν ενίοτε από τείχη.

          Κατά την αρχαϊκή περίοδο η λέξη πόλις ήταν κατά το μάλλον ή ήττον μια ειδική έννοια που αντιπροσώπευε την αστική περιοχή σε αντιπαραβολή με τη χώρα, που αντιπροσώπευε την ύπαιθρο. Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η πολιτική της οντότητα, ακόμη και αν δε ήταν κατάλληλη να θεωρείται πόλη, εξαιτίας του πολεοδομικού της σχεδιασμού ή της έλλειψης δημοσίων κτηρίων. Ο Θουκυδίδης μεταχειρίζεται τον όρο πόλις και για την ανοχύρωτη ομάδα κωμών και για την οχυρωμένη πόλη[7]. Το έθνος σε αυτή την εποχή συνυπάρχει ως πολιτικό σύστημα με την πόλη. Οι πόλεις συγκροτούνταν γύρω από ένα αστικό κέντρο, ενώ στο έθνος ο πληθυσμός ζούσε σκορπισμένος σε χωριά, καλύπτοντας λίγο-πολύ μια ευρεία περιοχή.

          Ήδη από τα πρώτα στάδια της οργάνωσής τους οι πόλεις αντιμετώπισαν προβλήματα που τις οδήγησαν σε κοινωνική και οικονομική κρίση[8]. Την κρίση αυτή αντιμετώπισαν με διάφορους τρόπους, ανάμεσα στους οποίους διακρίνουμε την ίδρυση αποικιών. Ο αποικισμός αναδεικνύει και έναν άλλο ρόλο της πόλης, ως μητρόπολης. Ως αίτια του αποικισμού για τη δημιουργία νέων πόλεων-αποικιών αναφέρονται η σταθερή αύξηση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, εξαιτίας της συρροής πληθυσμού από τις αγροτικές περιοχές, τα οικονομικά κίνητρα (έλλειψη πρώτων υλών-νέες αγορές) και οι εσωτερικές πολιτικές συγκρούσεις[9]. Βέβαια, ο όρος αποικισμός αφεαυτού συγκαλύπτει εν μέρει το γεγονός ότι οι Έλληνες ίδρυαν ανεξάρτητες πόλεις και όχι απλές προεκτάσεις της μητρόπολης με αποτέλεσμα πολλές φορές να διαφέρουν σκόπιμα οι θεσμοί της ίδρυσης της αποικίας από τους θεσμούς της μητρόπολης[10].

          Ένας άλλος συντελεστής που χρειάζεται να ληφθεί υπόψιν, γιατί καθορίζει εν μέρει το ιδεολογικό περίγραμμα της πόλης, είναι η εγκαθίδρυση θρησκευτικών κέντρων. Ο Francois de Polignac, αναλύοντας τις απαρχές της πόλης, έρχεται σε ρήξη με το βασικό πρότυπο της γαλλικής ιστοριογραφίας που συνδέει τη γέννηση της πόλης μόνο με την ανάπτυξη πολιτικών θεσμών που υποσκέλισαν τις δομές του γένους[11]. Θεωρεί πως σε αρκετές περιπτώσεις το θρησκευτικό ιερό έγινε πόλος της κοινωνικής συγκρότησης της πόλης και μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις ένα κομβικό σημείο, στο οποίο γεννήθηκαν μορφές εξουσίας. Έτσι, η λατρεία των ηρώων υποδεικνύει τη συγκρότηση μιας αριστοκρατίας, στην οποία η άσκηση της πολιτικής συνδέεται με τη συμβολική νομιμότητα την οποία παρέχουν οι μυθικοί ηγεμόνες ή ιστορικοί ιδρυτές, όχι μέσω της προσκόλλησης στη δυναστική γραμμή, αλλά μέσω της συμμετοχής στη λατρεία που προσδιορίζει την αριστοκρατία[12].

          Η οικονομία ως την υστεροαρχαϊκή περίοδο είναι κυρίως αγροτική. Η ιδιοκτησία και η καλλιέργεια της γης αποτελούν κύριες προϋποθέσεις για την απόκτηση εξουσίας και συνεπώς οι οικονομικοί λόγοι των κρίσεων, όπου και όποτε αυτές εντοπίζονται, φαίνεται να συνδέονται έμμεσα ή άμεσα με τη γη[13]. Ως οικονομικός παράγοντας που επηρέασε θετικά ή αρνητικά ουσιώδεις τομείς της οικονομικής ζωής αναφέρεται και ο πόλεμος, ο οποίος είχε ως αποτέλεσμα την κατάκτηση γης και την εκμετάλλευση του έμψυχου δυναμικού της ηττημένης πόλης[14]. Ουσιαστικότερη τομή, όμως, στην ανάπτυξη της οικονομίας και των εμπορικών συναλλαγών έπαιξε η κοπή και η κυκλοφορία των νομισμάτων. Η σημασία της εφεύρεσης και της εξάπλωσης του νομίσματος συνδέεται με την ομαλοποίηση της κοινωνικής ζωής της πόλης, την ανάπτυξη και τη ρύθμιση του φορολογικού συστήματός της. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη λειτουργία του ως πολιτειακό σύμβολο, καθώς η κοπή νομισμάτων με το σύμβολο της πόλης αποτελούσε ταυτόχρονα διακήρυξη της πολιτικής ανεξαρτησίας της[15].

          Σε ό,τι αφορά στο σχεδιασμό, φαίνεται πως οι πόλεις της διατηρούν τη συνέχεια του πολεοδομικού συστήματος που προϋπήρξε κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Για παράδειγμα η Αθήνα κράτησε ως το τέλος του αρχαίου κόσμου το παλαιό, δυναμικά δημιουργημένο από τη μυκηναϊκή περίοδο, ακανόνιστο πολεοδομικό της σχέδιο[16]. Επίσης, δίνεται μεγαλύτερη προσοχή στα δημόσια κτήρια, αφού ένα μεγάλο μέρος της ζωής των πολιτών μοιραζόταν στους δημόσιους χώρους. Έτσι, κτίζονται ναοί, θέατρα, αγορά και άλλοι δημόσιοι χώροι, στους οποίους αντανακλάται μια μετάβαση από την αυστηρή σχηματικότητα της Γεωμετρικής περιόδου προς ένα περισσότερο φυσιοκρατικό και ανθρωποκρατικό πρότυπο. Τα σχέδια των ναϊκών οικοδομημάτων γίνονται πιο περίπλοκα και υπόκεινται σε μια αυστηρή συμμετρία. Η τοιχοδομία αναπτύσσει νέες τεχνικές, ενώ παράλληλα διαμορφώνονται δύο αρχιτεκτονικοί ρυθμοί, ο ιωνικός και ο δωρικός[17]. Ο κορινθιακός ρυθμός, εκτός από την άκανθά του είναι ουσιαστικά ίδιος με τον ιωνικό.

          Η κλασική περίοδος (500-338 Π.Κ.Ε.) είναι μια περίοδος ταύτισης του πολίτη με την πόλη. Η πόλις αντιπροσωπεύει μάλλον το σύνολο των πολιτών της και όχι τη γεωγραφική έκταση, η οποία αναφερόταν κατά κανόνα με τους όρους άστυ, προκειμένου για την πόλη -ιδιαίτερα για την Αθήνα- και χώρα, για το υπόλοιπο της επικράτειας[18]. Η δημόσια λατρεία αποτελούσε ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής στην ελληνική πόλιν. Σχεδόν όλες οι όψεις της ατομικής ζωής συνδέονταν με τη δημόσια, σε βαθμό που ο πολίτης αισθανόταν ενίοτε πως η ζωή δεν ήταν δική του αλλά ανήκε ουσιαστικά στην πολιτεία[19]. Aλλωστε η πολιτεία είναι εκείνη που παρέχει το θέατρο, τους εορτασμούς, τα δημόσια μνημεία, τους ανοικτούς χώρους και φροντίζει για την εμπλοκή των πολιτών στους περισσότερους τομείς της ζωής. Η αναφορά του Θουκυδίδη για τις απόψεις του Περικλή είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα για τη βασική ιδέα αλληλοσύνδεσης του πολιτισμού, της κοινωνίας και της πολιτικής, καθώς και του τι ζητείται από τον πολίτη ως συνεισφορά στην πόλη του[20].

          Οι πόλεις στην κλασική περίοδο ήταν πληθυσμιακά μικρές. Δεν αριθμούσαν στην πλειονότητά τους πάνω από 10.000 πολίτες με εξαίρεση την Αθήνα, η οποία στην περίοδο της δημογραφικής ακμής της αριθμούσε περίπου 50.000 πολίτες, άτομα δηλαδή που είχαν πολιτικά δικαιώματα. Οι γυναίκες, οι μέτοικοι και οι δούλοι που αποτελούσαν την πλειοψηφία, στερούνταν πολιτικών δικαιωμάτων[21]. Σε άλλες περιπτώσεις η διάκριση γίνεται ανάμεσα στους αστούς και τον υπόλοιπο πληθυσμό. Αστοί θεωρούνταν οι άνδρες, οι γυναίκες και τα παιδιά που αντλούσαν την πλήρη καταγωγή τους από την πόλη.

          Είναι δύσκολο να αναφερθούμε στην πολιτική που ασκούσε η πόλις, μια και κάθε πολιτεία λειτουργούσε διαφορετικά. Γενικά, όμως, παρατηρείται μια ροπή προς την αριστοκρατία. Σχεδόν όλες οι πόλεις κυριαρχούντο από μία κληρονομική αριστοκρατία, η οποία είχε στην κατοχή της το μεγαλύτερο μέρος της γης και συνεπώς της παραγωγής και της δύναμης που αυτή προσδιόριζε[22]. Καθώς με την καλλιέργεια της γης ασχολούντο δουλοπάροικοι ή μικροί ανεξάρτητοι γεωργοί με τη μέθοδο της επινοικίασης της γης, οι αριστοκράτες ασχολούντο επιμελώς με τα ζητήματα της πόλης. Σε ορισμένες πόλεις η αριστοκρατική τάξη κυβερνούσε δια νόμου και οι πολίτες είχαν μικρή ανάμιξη στα κοινά[23]. Σε άλλες πόλεις η ίδια τάξη κυβερνούσε παρασκηνιακά, κρατώντας τη δύναμη στα χέρια της αλλά επέτρεπε φαινομενικά μεγαλύτερη ανάμιξη των πολιτών. Το αποτέλεσμα ήταν να αναπτυχθούν σε πολλές πόλεις δημοκρατικές τάσεις, οι οποίες με τη σειρά τους οδήγησαν σε ταξικό αγώνα για τα δικαιώματα των πολιτών[24].

          Η Αθήνα και η Σπάρτη ήταν εξαιρέσεις στον κανόνα. Ήταν δημοκρατίες, αλλά με διαφορετικούς τρόπους ερμηνείας της ιδέας της δημοκρατίας. Η Σπάρτη είχε ένα μοναδικό κοινωνικό σύστημα, βασισμένο στην εκμετάλλευση της μεγάλης αγροτικής κατώτερης τάξης των ειλώτων από τους σπαρτιάτες πολίτες. Οι Σπαρτιάτες, ως πολίτες ασχολούνταν μόνο με την επίβλεψη και αστυνόμευση των ειλώτων, που ήταν η κύρια παραγωγική δύναμη. Ωστόσο, για τους Σπαρτιάτες πολίτες ίσχυε η δημοκρατία και η ισότητα, καθώς οι δύο βασιλείς τους ήταν ουσιαστικά στρατιωτικοί ηγέτες. Το στρατιωτικό σύστημα που ανέπτυξε η Σπάρτη όφειλε εν μέρει τη γέννησή του στην ανάγκη διασφάλισης ελέγχου των ειλώτων. Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με ένα κοινωνικό και πολιτικό πείραμα που συνδύαζε την κοινοτική ζωή ίσων με το στρατοκρατικό ολοκληρωτισμό. Αυτός ο ολοκληρωτισμός και η διαρκής ανάγκη για αστυνόμευση ήταν τα στοιχεία που βοήθησαν στην τελική κατάρρευση του πολιτικού της συστήματος[25].

          Η Αθήνα, προϊόν συνοικισμού, ανέπτυξε τη δημοκρατία της περίπου το 500 Π.Κ.Ε. Ήταν μια μορφή άμεσης δημοκρατίας στην οποία θεωρητικά το σύνολο, πρακτικά ένα μέρος των πολιτών ψήφιζε σε κάθε ζωτικό θέμα[26]. Η όλη λειτουργία του πολιτικού συστήματος στην Αθήνα αποσκοπούσε στην ενθάρρυνση των Αθηναίων σε ό,τι αφορούσε στη συμμετοχή και τη συνεργασία τους με το πολιτικό σύστημα. Ωστόσο, από τούτη τη δημοκρατία αποκλείονταν οι γυναίκες οι σκλάβοι και οι ξένοι[27]. Για διάφορους λόγους η Αθήνα ανέπτυξε μια οικονομία διαφορετική από εκείνη των άλλων πόλεων. Αντί να στηρίζονται στην καλλιεργητική τους αυτάρκεια, οι Αθηναίοι έχτισαν μια οικονομία βασισμένη στην εξιδικευμένη καλλιέργεια (π.χ. λάδι και κρασί)[28]. Κάτι τέτοιο οδήγησε σε ένα βαθμό στην εξάρτηση από το εμπόριο και στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας. Εξαιτίας αυτού του διαφορετικού οικονομικού συστήματος η Αθήνα μπορούσε να στηρίζει μη αγροτικό πληθυσμό, γεγονός που την οδήγησε σε μεγάλη δημογραφική ακμή.

          Σημαντικό ρόλο στην πανελλήνια διασύνδεση των πόλεων έπαιξαν τα μεγάλα μη αστικά ιερά, όπως η Ολυμπία, οι Δελφοί, τα Ίσθμια και η Νεμέα[29]. Πλούσιες τοποθεσίες, τούτα τα ιερά ήταν κόμβοι επικοινωνίας των πόλεων και σημεία κατάθεσης πολιτισμού, μια και εκτός από τους αθλητικούς αγώνες που τελούνταν κάθε δύο ή τέσσερα χρόνια, συμπεριλαμβάνονταν και θρησκευτικοί εορτασμοί ή διαγωνισμοί στο θέατρο, την ποίηση και τη μουσική[30]. Με αυτόν τον τρόπο διατηρείτο το αίσθημα της κοινής καταγωγής στους Έλληνες.και παράλληλα καλλιεργείτο το αντίβαρο στον έντονο τοπικισμό της πόλης-κράτους[31].

H Πόλη στην Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή Περίοδο

          Η υποχώρηση του πολιτειακού συστήματος της πόλης-κράτους και η επικράτηση της μοναρχίας είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της δύναμης των πολιτών και τον περιορισμό της ανάμιξής τους στα κοινά, καθώς και αλλαγές στο κοινωνικό σύστημα. Η αυξανόμενη ανισότητα στην κατανομή του πλούτου είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας αριστοκρατίας αστών[1]. Το εισόδημα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων ελαχιστοποιήθηκε. Σε συνδυασμό με την αύξηση του αριθμού των δούλων, τούτο προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια στα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα. Συνέπεια της συρρίκνωσης του εισοδήματος ήταν η ελάττωση των γεννήσεων, που μαζί με τους διαρκείς πολέμους προκάλεσε έντονο δημογραφικό πρόβλημα στις πόλεις-κράτη της ηπειρωτικής Ελλάδας[2]. Πόλεις που υπέφεραν από τη μείωση του αριθμού των πολιτών τους, προσπαθούσαν να συμπληρώσουν το κενό με εγγραφές νέων πολιτών (Δύμη Ήλιδας, κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων με την Αιτωλία), με την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων στους εποίκους (Μίλητος), ή με την παροχή ισοπολιτείας (χορήγηση πολιτικών δικαιωμάτων σε άτομα άλλων πόλεων με προϋπόθεση τη μετεγκατάστασή τους στην πόλη που τα χορηγούσε)[3].

          Ταυτόχρονα οι κατακτήσεις των μακεδόνων βασιλέων Φιλίππου ΙΙ και Αλεξάνδρου αλλάζουν τη φύση και το ρόλο της αρχαίας πόλης. Οι ελληνικές πόλεις χάνουν την ανεξαρτησία τους, καθώς οι σχέσεις των βασιλέων της ελληνιστικής περιόδου με τις ελληνικές πόλεις του βασιλείου τους είναι ουσιαστικά δικτατορικές. Οι πόλεις στην πραγματικότητα οφείλουν να ψηφίζουν δικά τους «ανεξάρτητα» διατάγματα, τα οποία όμως συμμορφώνονται προς τη βασιλική θέληση[4]. Συνέπεια των κατακτήσεων είναι η πληθυσμιακή κινητικότητα και οι μεταναστεύσεις Ελλήνων προς τα νέα βασίλεια, γεγονός που συνέβαλε στην εξάπλωση των ελληνικών πολιτισμικών στοιχείων μέσω της δημιουργίας της κοινής ως επίσημης γλώσσας και της ίδρυσης ελληνικών πόλεων και μόνιμων στρατιωτικών οικισμών. Η συνύπαρξη ελληνικών και εντόπιων πολιτισμικών στοιχείων οδήγησε σε αλληλεπιδράσεις και την εμφάνιση ενός πολιτιστικού πλουραλισμού, χαρακτηριστικού για την ελληνιστική περίοδο[5].

          Οι νέες μεγάλες πόλεις της ελληνιστικής περιόδου χωρίζονται σε συνοικίες. Υπάρχουν ανάκτορα και ναοί, γυμναστήρια, θέατρα, βιβλιοθλήκες, λουτρά και αγορά. Τα οχυρωματικά έργα είναι περίπλοκα, προκειμένου να αντέχουν τα τείχη στις νέες πολιορκητικές μηχανές και η περιφέρειά τους ενίοτε καλύπτει πολλά χιλιόμετρα. Εντός των τειχών υπάρχουν εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης, για να αντέχει η πόλη σε ενδεχόμενη πολιορκία. Οι οικίες είναι πολυτελέστερες των προηγούμενων αιώνων με περισσότερους ορόφους και χτίζονται γύρω από την ίδια περίστυλη αυλή της κλασικής περιόδου. Αξιοσημείωτη διαφορά είναι η ελάττωση στον αριθμό των ναών, καθώς η αγάπη για τους θεούς και την πόλη δεν είναι η πρωταρχική κινητήρια δύναμη της ελληνιστικής περιόδου[6].

          Η ελληνιστική πόλη είναι ένας σύνθετος τόπος, στον οποίο ανακατεύονται οι νέες οικονομικές δυνατότητες με την κοινωνική αναδιαστρωμάτωση, η απώλεια της πολιτικής δύναμης με την οικονομική ευημερία[7]. Κανείς δεν έχει πραγματική πολιτική δύναμη μέσα στην πόλη, καθώς η δύναμη ανήκει στον μονάρχη. Έτσι, ενώ παρατηρείται μια επιφανειακή πολιτική ισότητα, αφού οι αποφάσεις παίρνονται σε άλλα κέντρα εξουσίας, την ίδια στιγμή η οικονομική ανισότητα προκαλεί κοινωνική αποσταθεροποίηση. Νέες ευκαιρίες παρουσιάζονται για τους σκλάβους και για τις γυναίκες, οι οποίες φαίνεται να παίζουν κάπως μεγαλύτερο ρόλο στη ζωή της ελληνιστικής πόλης[8]. Η Ρόδος είναι η μόνη πόλη που ξεφεύγει από αυτή τη μοίρα. Χάρη στη γεωγραφική της θέση και τη δύναμη του στόλου της απολαμβάνει μια πραγματική ανεξαρτησία, τουλάχιστον ως τα μέσα του 3ου Π.Κ.Ε. αιώνα[9].

          Στη ρωμαϊκή περίοδο εξαλείφονται βαθμιαία από τις ελληνικές πόλεις και τα τελευταία κατάλοιπα της δημοκρατίας, καθώς σταθερή επιδίωξη των Ρωμαίων ήταν να θέτουν τη διοίκηση των επαρχιακών κρατών υπό τον αποκλειστικό έλεγχο των εύπορων τάξεων, οι οποίες με τη σειρά τους υπάγονταν στο ρωμαίο κυβερνήτη[10]. Οι Ρωμαίοι που εγκαθίσταντο στις ελληνικές πόλεις είχαν το δικαίωμα να κατέχουν γη (εγκεκτημένοι), ενώ εκείνοι που απλά διέμεναν λόγω των επαγγελματικών τους δραστηριοτήτων ονομάζονταν συμπραγματευόμενοι. Στις πόλεις της Μακεδονίας απέκτησαν το δικαίωμα της γαιοκτησίας, αναλάμβαναν τιμητικά αξιώματα και είχαν το δικαίωμα ως ενιαίο σώμα -όχι ατομικά- να συμμετέχουν στις εργασίες της Εκκλησίας του δήμου και στη Βουλή[11]. Πλήρη πολιτικά δικαιώματα είχαν οι Ρωμαίοι στις αποικίες τους στην Κόρινθο, τη Νικόπολη, την Πέλλα, το Δίο, την Κασσάνδρεια και τους Φιλίππους. Επίσης, πολλοί απέκτησαν πολιτικά δικαιώματα και δυνατότητα συμμετοχής στα δημόσια αξιώματα στην Αθήνα, ως δικαστές ή μέλη του Αρείου Πάγου.

          Όπως είναι φυσικό μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση στις περισσότερες ελληνικές πόλεις η εντόπια αριστοκρατία διατήρησε την κοινωνική της θέση, αλλά είχε πολύ περιορισμένη πολιτική δύναμη και δεν ενσωματώθηκε πλήρως στην αντίστοιχη ρωμαϊκή τάξη[12]. Υπάρχουν βέβαια περιπτώσεις στις οποίες η εντόπια αριστοκρατία παραγκωνίστηκε πλήρως κατά τη μετατροπή της πόλης σε ρωμαϊκή αποικία (Βέροια). Στην περίπτωση της Σπάρτης κατά τη ρωμαϊκή περίοδο έχουμε το παράδειγμα μιας μικτής τοπικής αριστοκρατίας, η οποία αποτελείτο από Ρωμαίους και Σπαρτιάτες. Ωστόσο, η σημαντικότερη μακροπρόθεσμη συνέπεια της καταστροφής της ελληνικής δημοκρατίας στις πόλεις φαίνεται να είναι η πλήρη αποδυνάμωση των ασθενών οικονομικά τάξεων με την αφαίρεση του δικαιώματός τους να διατυπώνουν τις αντιρρήσεις τους για όσα συνέβαιναν με νόμιμα μέσα[13], με αποτέλεσμα να καταφεύγουν στη φυγή ή την εξέγερση. Σε διαφορετική περίπτωση έπρεπε να βρουν κάποιο γαιοκτήμονα, που θα τους παρείχε «προστασία» με αντάλλαγμα την ελευθερία τους.

          Στον οικονομικό τομέα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Με την ανατολή της αυτοκρατορικής εποχής οι ελληνικές πόλεις ανακάμπτουν σταδιακά απότην παρακμή. Η επιβεβλημένη Pax Romana εξομαλύνει την οικονομία, η οποία φθάνει στο απόγειό της κατά τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Κάτι τέτοιο φαίνεται από την οικοδομική δραστηριότητα, την αύξηση των επιγραφικών κειμένων και την επανακοπή νομισμάτων, η οποία είχε ανασταλεί επί μακρόν μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση[14]. Η αναδιοργάνωση της οικονομίας έχει άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά αποτελέσματα, καθώς παλαιές πόλεις χάνουν την αυτονομία τους και συγχωνεύονται με άλλες, ιδρύονται νέες πόλεις ή παρακμάζουν κέντρα που ευημερούσαν στο παρελθόν. Όμως, αυτό που παραμένει είναι μια διαρκής αφαίμαξη με έμμεση ή άμεση φορολογία προς το ρωμαϊκό κράτος. Ακόμη και οι αποκαλούμενες ελεύθερες πόλεις (civitates liberae), μολονότι δεν εξαρτώνταν άμεσα από το ρωμαίο διοικητή, δεν απαλλάσσονταν από τη φορολογία. Οι υποτελείς πόλεις (civitates stipendiariae) όφειλαν να καταβάλλουν φόρους που υπάγονταν άμεσα στη δικαιοδοσία του Έπαρχου, ο οποίος και τους επέβαλε την εφαρμογή του ρωμαϊκού δικαίου[15].

Επίμετρο

          Αναμφίβολα η πόλη δεν ήταν θεσμός αποκλειστικά ελληνικός. Πόλεις οργανωμένες υπήρξαν σε πολύ παλαιότερες περιόδους από εκείνες που διεκδικεί η ελληνική ιστορία με ζωντανή και δυναμική μυθολογία και θεωρούνταν από τους λαούς που τις κατοίκησαν κυριολεκτικά και μεταφορικά άξονας του κόσμου (axis mundi). Η διαφορά βρίσκεται στο γεγονός ότι έστω και με τα σαφή πολιτικά και κοινωνικά τους μειονεκτήματα -θεωρούμενα από την οπτική γωνία του παρόντος χρόνου- οι ελληνικές πόλεις στις καλύτερες στιγμές τους κληροδότησαν στο σύγχρονο πολιτισμό ιδέες όπως η ανοχή στην ιδιαιτερότητα, το ζωντανό ενδιαφέρον για την πορεία της κοινότητας και το πάθος για την ανεξαρτησία. Το πόσο υιοθετήσαμε ή επεξεργαστήκαμε ως σύγχρονος πολιτισμός αυτές τις ιδέες είναι μια διαφορετική ιστορία.
-----------------
Βιβλιογραφία

Andrewes A., Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 1999)
Botsford & Robinson, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Μ.Ι.Ε.Τ, (Αθήνα 1995)
Γιαννόπουλος Ι., κ.α. Ελληνική Ιστορία, Τομ. Α, Ε.Α.Π. (Πάτρα 1999)
Derrruau M., Ανθρωπογεωγραφία, Μ.Ι.Ε.Τ, (Αθήνα 1991)
Eiwagner J.-Donder H., «Η Μυκηναϊκή Θρησκεία» στο Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, Πέντε Αιώνες Πρώιμου Ελληνικού Πολιτισμού 1600-1100 π.Χ, Υπουργείο Πολιτισμού-Ελληνικό Τμήμα ICOM, (Αθήνα 1988)
Παπαθανασόπουλος Γ.Α., (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, (Αθήνα 1996)
Ste Croix G.E.M. de, Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, από την Αρχαϊκή Εποχή ως την Αραβική Κατάκτηση, Κέδρος, (Αθήνα 1997)
Thomson G., Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία-Το Προϊστορικό Αιγαίο, Κέδρος, (Αθήνα 1989)
Mosse Cl., Schnapp-Gourbellion A., Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2.000-31 π.Χ), Παπαδήμας, (Αθήνα 1999)
Polignac F. de, Η Γέννηση της Αρχαίας Ελληνικής Πόλης, Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 2000)

Ξενόγλωσση

Bernardo-Brea L., «Poliochni.
Citta preistorica nell isola di Lemnos, Vol. II Testo e Tavole», Monografie della Scuola Archeologica die Atene e delle Missioni Italiane in Oriente, L' Erma di Bretschneider, (Roma 1976)
Fontana W. L., Economic History of Europe, I The Middle Ages, (ed.), C.M.Cipolla (1972)
Green P., (ed.), Hellenistic History & Culture, University of California Press, (Los Angeles-Berkeley-London 1993)
Brunt, P.A., «The Romanization of the local ruling classes in the Roman empire», in: Pippidi, D.M., Assimilation et resistance a la culture greco-romaine dans le monde ancien. Travaux du VIe Congres International d'etudes Classiques, (Paris 1976)
Επιστημονικός τύπος

Branigan K., «The Round Graves of Levkas reconcidered», The Annual of the British School at Athens 70, (
Αθήνα 1975) Μπούρας Χαρ., «Η Αθήνα κατά την Ελληνιστική Περίοδο», στο Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών-Επιστημονικές Επιμορφωτικές Διαλέξεις, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ιανουάριος-Μάρτιος 1994) Σάμψων Αδ., «Νέα στοιχεία για τη Μεσολιθική Περίοδο στον Ελληνικό χώρο», Αρχαιολογία και Τέχνες 61, (Αθήνα 1996)
----------------------------------

Σημειώσεις - Παραπομπές
Πρόλογος

[1] Derrruau M.,
Ανθρωπογεωγραφία, Μ.Ι.Ε.Τ, (Αθήνα 1991): 471.
[2] Fontana W. L., Economic History of Europe, I The Middle Ages, (ed.)
C.M.Cipolla (1972): 144-5.
[3] Ste Croix G.E.M. de, Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, από την Αρχαϊκή Εποχή ως την Αραβική Κατάκτηση, Κέδρος, (Αθήνα 1997): 31.
[4] Thomson G., Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία-Το Προϊστορικό Αιγαίο, Κέδρος, (Αθήνα 1989): 247.

Η Πόλη στην Προϊστορία

[1] Γιαννόπουλος Ι., κ.α., Ελληνική Ιστορία, Τομ. Α, Ε.Α.Π. (Πάτρα 1999): 42.
[2] Σάμψων Αδ., «Νέα στοιχεία για τη Μεσολιθική Περίοδο στον Ελληνικό χώρο», Αρχαιολογία και Τέχνες 61, (Αθήνα 1996): 46-51.
[3] Βλ. υπερκείμενο στο www.fhw/chronos/01/gr/nl/housing/index.html.
[4] Πρωτοβερνικωτά (Urfirnis): Κατηγορία αγγείων, τα οποία κατασκευάζονταιαπό εξαιρετικά καθαρό πηλό με σαπωνοειδή υφή. Η επιφάνειά τους καλύπτεται με ένα πρωτόγονο βερνίκι, που δεν είναι παρά αραιωμένος πηλός, απλωμένος στην επιφάνεια του αγγείου με κάποιο ύφασμα.
[5] Μεγαρόσχημο: ορθογώνιο στενόμακρο κτήριο, όμοιο με το μέγαρο, που όμως εφάπτεται σε γειτονικά κτίσματα όμοιου ή διαφορετικού τύπου. Στις πλευρές του είναι δυνατή η προσθήκη βοηθητικών χώρων.
[6] Βλ. υπερκείμενο www.fhw/chronos/01/gr/nl/housing/index.html. [7] Κ. Κωτσάκης, «Ανταλλαγές και Σχέσεις» στο Παπαθανασόπουλος Γ.Α., (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, (Αθήνα 1996): 168-170.
[8] Bernardo-Brea L., «Poliochni. Citta preistorica nell isola di Lemnos, Vol. II Testo e Tavole», Monografie della Scuola Archeologica die Atene e delle Missioni Italiane in Oriente, L' Erma di Bretschneider, (Roma 1976): 21-34. [9] Στην Πολιόχνη διακρίνονται επτά διαφορετικές οικοδομικές φάσεις: 1.Μαύρη-Τελική Νεολιθική-4000 Π.Κ.Ε. 2.Κυανή-Οχύρωση 3.Πράσινη-Πρώιμη Χαλκοκρατία-3000-2300 Π.Κ.Ε. 4.Ερυθρά-Οικιστικό Κενό 5.Κίτρινη-Κοινοτικά Κτήρια 6.Καστανή-Μέση Χαλκοκρατία 7.Ιώδης -Ύστερη Χαλκοκρατία-Οικιστικό Κενό.
[10] Βλ. υπερκείμενο στο www.fhw.gr/chronos/02/islands/gr/index.html
[11] Φάση Αίγινα V (2200-2050 Π.Κ.Ε). Βλ. επίσης υπερκείμενο «Η Εποχή του Χαλκού στην Ηπειρωτική Ελλάδα, Πρώιμη Χαλκοκρατία» στο www.fhw/chronos/03/mainland/gr/index.html
[12] Βλ. Botsford & Robinson, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Μ.Ι.Ε.Τ, (Αθήνα 1995):19.
[13] Βλ. Branigan K., «The Round Graves of Levkas reconcidered», The Annual of the British School at Athens 70, (Αθήνα 1975): 37-49. [14] Mosse Cl., Schnapp-Gourbellion A., Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2.000-31 π.Χ), Παπαδήμας, (Αθήνα 1999): 66.
[15] Βλ. Kilian K., «H Mυκηναϊκή Αρχιτεκτονική» στο Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, Πέντε Αιώνες Πρώιμου Ελληνικού Πολιτισμού 1600-1100 π.Χ, Υπουργείο Πολιτισμού-Ελληνικό Τμήμα ICOM, (Αθήνα 1988): 35.
[16] Βλ. Eiwagner J.-Donder H., Η Μυκηναϊκή Θρησκεία στο Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, Πέντε Αιώνες Πρώιμου Ελληνικού Πολιτισμού 1600-1100 π.Χ, Υπουργείο Πολιτισμού-Ελληνικό Τμήμα ICOM, (Αθήνα 1988): 40.

Η Πόλη στη Γεωμετρική, την Αρχαϊκή και την Κλασική Περίοδο

[1] Βλ Mosse C., Schnapp-Gourbellion A., ό.π.: 130.
[2] Βλ. Polignac F. de, Η Γέννηση της Αρχαίας Ελληνικής Πόλης, Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 2000): 29. «...Οι ανασκαφές στο Λευκαντί της Εύβοιας έφεραν στο φως έναν κόσμο που δεν αντιστοιχεί καθόλου με την εικόνα μιας Ελλάδας τόσο ριζικά φτωχής και απομονωμένης, με τόσο έντονα τα στοιχεία της παλινδρόμησης σε πρωτόγονο στάδιο όσο θα υποθέταμε πριν από είκοσι χρόνια...».
[3] Βλ. υπερκείμενο στο www.fhw.gr/chronos/04/gr/Society/index.html. Επίσης, βλ.
Mosse C., Schnapp-Gourbellion A., ό.π.: 164.
[4]
Στο ίδιο: 159.
[5]
Βλ. Botsford & Robinson, ό.π.: 60.
[6]
Βλ. Polignac F. de, ό.π.: 233. Στους στοχασμούς του για την τέλεια πόλη ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το βλέμμα ως κριτήριο ελέγχου της χώρας: «Την χώραν θα πρέπει να μπορεί εύκολα να την αγκαλιάσει το βλέμμα (ευσύνοπτον), ώστε να είναι εύκολη η υπεράσπισή της (ευβοήθητον)» (Πολιτικά, 7,5,2/1327 a).
[7] Βλ. Thomson G., ό.π. : 247.
[8] Γιαννόπουλος Ι., κ.α. ό.π.: 62.
[9] Στο ίδιο: 78.
[10]
Βλ. Mosse C., Schnapp-Gourbellion A., ό.π.: 175.
[11]
Βλ. Polignac F. de, ό.π.: 15, Πρόλογος της Claude Mosse. [12] Στο ίδιο: 217.
[13] Βλ. Andrewes A., Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 1999): 141.
[14] Βλ. Botsford & Robinson, ό.π.: 318-319.
[15] Βλ. Γιαννόπουλος Ι., κ.αό.π.: 82.
[16] Βλ. Μπούρας Χαρ., «Η Αθήνα κατά την Ελληνιστική Περίοδο», στο Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών-Επιστημονικές Επιμορφωτικές Διαλέξεις, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ιανουάριος-Μάρτιος 1994).
[17] Βλ. Botsford & Robinson, ό.π.: 128.
[18] Βλ. Γιαννόπουλος Ι., κ.α. ό.π.: 72.
[19] Βλ. υπερκείμενο στο http://www2.fhw.gr/chronos/05/gr/society/index.html
[20] Βλ. Botsford & Robinson, ό.π.:.
[21] Βλ. υπερκείμενο στο http://www.fhw.gr/chronos/05/gr/society/index.html
[22] Βλ. Andrewes Α., ό.π.: 181.
[23] Βλ. υπερκείμενο στο http://www.fhw.gr/chronos/04/gr/society/index.html
[24] Ste Croix G.E.M. de, ό.π.: 107.
[25] Βλ. Γιαννόπουλος Ι., κ.α., ό.π.: 244.
[26] Βλ. Andrewes Α., ό.π.: 104: «Όχι βέβαια ότι στην Αθήνα παρακολουθούσαν ταχτικά τις συνεδρίες της εκκλησίας του δήμου περισσότεροι από ένα μικρό ποσοστό (σε εποχή που μπορεί να υπήρχαν ακόμη και 45 χιλιάδες πολίτες με δικαίωμα ψήφου, σπάνια ασκούσαν αυτό το δικαίωμα περισσότεροι από 5 έως 6 χιλιάδες».
[27] Βλ. υπερκείμενο στο http://www2.fhw.gr/chronos/05/gr/society/index.html
[28] Βλ.
Mosse C., Schnapp-Gourbellion A., ό.π.: 365.
[29]
Βλ. Polignac F. de, ό.π.: 46-51.
[30]
Βλ. Andrewes Α., ό.π.: 360.
[31]
Βλ. Botsford & Robinson, ό.π.: 65. Η Πόλη στην Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή Περίοδο

[1] Βλ. Ste Croix G.E.M. de, ό.π.: 379.
[2] Βλ. υπερκείμενο στο http://www.fhw.gr/chronos/06/gr/society/index201.html
[3] Στο ίδιο.
[4] Βλ. Ste Croix G.E.M. de, ό.π.: 381.
[5]
Βλ. Botsford & Robinson, ό.π.: 440.
[6]
Στο ίδιο: 513.
[7]
Βλ. Green P., (ed.), Hellenistic History & Culture, University of California Press, (Los Angeles-Berkeley-London 1993):140.
[8] Mosse C., Schnapp-Gourbellion A.,
ό.π.: 450.
[9]
Στο ίδιο σελ. 440.
[10]
Βλ. Ste Croix G.E.M. de, ό.π.: 387.
[11]
Βλ. υπερκείμενο στο http://www.fhw.gr/chronos/07/gr/society/index32.html
[12]
Βλ. Brunt, P.A., «The Romanization of the local ruling classes in the Roman empire», in: Pippidi, D.M., Assimilation et resistance a la culture greco-romaine dans le monde ancien. Travaux du VIe Congres International d'etudes Classiques, (Paris 1976): 161-173.
[13]
Βλ. Ste Croix G.E.M. de, ό.π.: 399. [14] Βλ. Γιαννόπουλος Ι., κ.α. ό.π.: 208.
[15] Βλ. υπερκείμενο στο http://www.fhw.gr/chronos/07/gr/economy/index40.html

Ο Ξενοφώντας και η πορεία προς την ανάδειξη της Θήβας

Αποτέλεσμα εικόνας για Ξενοφώντας και η πορεία προς την ανάδειξη της ΘήβαςΗ εμπλοκή της Αθήνας στη σύγκρουση των Θηβαίων με τη Σπάρτη έδωσε τη δυνατότητα στη Θήβα να κυριαρχήσει και πάλι στη Βοιωτία: «οι Θηβαίοι, έχοντας υποτάξει τις πόλεις της Βοιωτίας εξεστράτευσαν και στη Φωκίδα». (6,1,1).
 
Οι Σπαρτιάτες έστειλαν τον Κλεόμβροτο με τέσσερα τάγματα και συμμαχικές δυνάμεις, για να βοηθήσουν τους Φωκείς. Τα πολλά μέτωπα που είχαν ανοιχτεί, η φθορά του στρατού και το πληγωμένο γόητρο της Σπάρτης από τις τελευταίες αποτυχίες ήταν τα προμηνύματα της τελικής ήττας που θα επακολουθούσε.
 
Οι Λακεδαιμόνιοι ήταν αδύνατο να εγκαταλείψουν το παιχνίδι της ισχύος, αλλά ταυτόχρονα ήταν απολύτως κατανοητό ότι οι συσχετισμοί άλλαξαν. Αυτός είναι και ο λόγος που δέχτηκαν στην πόλη τους πρέσβεις των Αθηναίων και συμφώνησαν αμέσως στις ειρηνευτικές προτάσεις που κατατέθηκαν: «οι Αθηναίοι, βλέποντας τους Θηβαίους να δυναμώνουν χάρη σαυτούς, δίχως όμως και να συνεισφέρουν στις δαπάνες του ναυτικού ενώ τους ίδιους τους εξαντλούσαν οι πολεμικές δαπάνες, οι επιδρομές από την Αίγινα κι η φρούρηση των εδαφών τους , θέλησαν να δώσουν τέλος στον πόλεμο· έστειλαν λοιπόν πρέσβεις στη Λακεδαίμονα κι έκαναν ειρήνη». (6,2,1).
 
Από την άλλη, όταν έφτασε στη Σπάρτη ο Πολυδάμας από τα Φάρσαλα καταγγέλλοντας τον Ιάσονα ότι έχει συγκεντρώσει τεράστιες δυνάμεις με πάρα πολλούς μισθοφόρους και ασύλληπτο πλούτο κι ότι δίνοντας ιδιαίτερη βάση στη στρατιωτική εκπαίδευση δεν έχει μόνο ποσότητα αλλά και ποιότητα στρατού κατορθώνοντας να υποτάξει και τους Μαρακούς και τους Δόλοπες και τον κυβερνήτη της Ηπείρου, τον Αλκέτα, οι Σπαρτιάτες έκριναν ότι δεν ήταν σε θέση να κάνουν τίποτε. Στο αίτημα του Πολυδάμα να βοηθήσουν τα Φάρσαλα να αντισταθούν στον Ιάσονα, γιατί χωρίς βοήθεια θα ήταν αδύνατο να αντέξουν κι αναγκαστικά θα υποτάσσονταν κι αυτοί κάνοντας τις δυνάμεις του ακόμη πιο αξιόλογες κι ως εκ τούτου πιο επικίνδυνες , οι Λακεδαιμόνιοι απάντησαν αρνητικά.
 
Ακόμη κι όταν ο Πολυδάμας τους εξήγησε ότι ο Ιάσονας φιλοδοξεί να υποτάξει ολόκληρη τη Μακεδονία αποκτώντας εύκολη πρόσβαση σε ξυλεία για δημιουργία στόλου κι ότι διατείνεται ότι είναι σύμμαχος των Θηβαίων και όλων των Βοιωτών κι ότι θα είναι εύκολο να προσεταιριστεί και τους Αθηναίους με την υπόσχεση να τους απαλλάξει για πάντα από τη Σπάρτη οι Σπαρτιάτες «λογάριασαν τα τάγματά τους που βρίσκονταν έξω από τα σύνορα, τα πολεμικά πλοία που διέθετε η Λακεδαίμων σε σχέση με τα πολεμικά των Αθηναίων, καθώς και τον πόλεμο με τους γείτονές τους, κι αποκρίθηκαν ότι για την ώρα δεν ήταν σε θέση να του στείλουν αρκετή βοήθεια· τον συμβούλεψαν λοιπόν να φύγει και να τακτοποιήσει όπως μπορούσε καλύτερα τις υποθέσεις του και τις υποθέσεις της πόλης του». (6,1,17).
 
Η μέχρι πρότινος δυνατότητα για αλλεπάλληλες εκστρατείες στην Όλυνθο δεν υπάρχει πια. Τώρα η Σπάρτη υπολογίζει προσεκτικότερα τις δυνάμεις της κι αποφεύγει τη διασπάθιση, αν δε συντρέχει ιδιαίτερα σοβαρός λόγος. Κι ενώ τα πράγματα φαίνονται να μπαίνουν σε μια τάξη για τους Σπαρτιάτες, ώστε να εστιάσουν τον αγώνα αποκλειστικά εναντίον των Θηβαίων, η συμπεριφορά του Τιμόθεου στη Ζάκυνθο τους οδήγησε ξανά σε εμπόλεμη κατάσταση με την Αθήνα: «Φεύγοντας εκείνος αποβίβασε τους Ζακυνθινούς εξόριστους στην πατρίδα τους. Οι Ζακυνθινοί της πόλης έστειλαν και παραπονέθηκαν στους Λακεδαιμονίους γιαυτά που τους είχε κάνει ο Τιμόθεος. Οι Λακεδαιμόνιοι τότε έκριναν ότι οι Αθηναίοι παραβίαζαν τη συνθήκη· βάλθηκαν λοιπόν πάλι να συγκροτούν ναυτικό, συγκεντρώνοντας κάπου εξήντα πλοία από την ίδια τη Λακεδαίμονα, την Κόρινθο, τη Λευκάδα, την Αμβρακία, την Ήλιδα, τη Ζάκυνθο, την Αχαΐα, την Επίδαυρο, την Τροιζήνα, την Ερμιόνη και τις Αλιές». (6,2,2-3).
 
Έχοντας ναύαρχο το Μνάσιππο επιδίωκαν την κυριαρχία στη θάλασσα με βασική προτεραιότητα την κατάληψη της Κέρκυρας. Ζήτησαν μάλιστα και τη συνδρομή των Συρακουσίων τονίζοντας στον εκεί τύραννο, το Διονύσιο «ότι κι εκείνος είχε συμφέρον να μην εξουσιάζουν την Κέρκυρα οι Αθηναίοι». (6,2,4).
 
Ο Μνάσιππος έπλευσε για την Κέρκυρα έχοντας μαζί του πέρα από τους Λακεδαιμονίους που εκστράτευαν και χίλιους πεντακόσιους μισθοφόρους. (Η κουλτούρα του μισθοφορικού στρατού είχε περάσει πλέον για τα καλά στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Σχεδόν όλες οι πόλεις φρόντιζαν να έχουν και σώματα μισθοφόρων. Ο Ιφικράτης κατάφερε να συντρίψει τις σπαρτιατικές δυνάμεις και στο Λέχαιο και στην Άβυδο διοικώντας κυρίως μισθοφόρους. Ιδιαίτερα μετά την εμπλοκή του Φαρναβάζου, που σκορπούσε λεφτά για να νικηθούν οι Σπαρτιάτες, οι μισθοφόροι θεωρούνταν αξιοσημείωτη δύναμη, την οποία κανείς δεν έπρεπε να υποτιμά).
 
Όταν ο Μνάσιππος έφτασε στην Κέρκυρα, πλιατσικολόγησε τους πλούσιους αγρούς συγκεντρώνοντας ζώα και δούλους. Αμέσως μετά στρατοπέδευσε σένα λόφο απέναντι από την πόλη των Κερκυραίων τοποθετώντας τα πλοία από την άλλη μεριά κι άρχισε να την πολιορκεί στενά: «Οι Κερκυραίοι, που δεν ανεφοδιάζονταν ούτε από τη στεριά ούτε από τη θάλασσα, μια και κυριαρχούσε και στις δύο ο εχθρός, βρέθηκαν σε πολύ στενόχωρη θέση. Έστειλαν λοιπόν να ζητήσουν βοήθεια από τους Αθηναίους, εξηγώντας τους ότι θα χαναν ένα μεγάλο πλεονέκτημα αν τους έπαιρναν την Κέρκυρα οι αντίπαλοί τους, ενώ τούτοι θα κέρδιζαν πολλή δύναμη, γιατί καμιά άλλη πόλη, εκτός βέβαια από την Αθήνα, δεν ήταν σε θέση να δώσει τόσα πλοία και τόσα χρήματα. Κι ακόμα, ότι η θέση της Κέρκυρας ήταν καίρια και σε σχέση με τον Κορινθιακό κόλπο και με τις πόλεις των παραλίων του, αλλά και για τις επιδρομές κατά της Λακωνίας, και προπάντων σε σχέση με την αντικρινή Ήπειρο και με την παράκτια διαδρομή από τη Σικελία στην Πελοπόννησο». (6,2,8-9).
 
Βρισκόμαστε πια στο 374 π. Χ., όταν βλέπουμε να γεννιούνται οι ίδιες πολεμικές συνθήκες, στο ίδιο γεωγραφικό σημείο και με τους ίδιους πρωταγωνιστές. Ο πελοποννησιακός πόλεμος ξεκινά το 431 π. Χ. με την Κέρκυρα να ζητά τη βοήθεια των Αθηναίων για να αποκρούσει τους Κορινθίους και τη συνακόλουθη εμπλοκή της Σπάρτης, που ήταν αδύνατο να μείνει αδιάφορη στη γιγάντωση της Αθήνας.
 
Τα επιχειρήματα που έπεισαν τους Αθηναίους να συνδράμουν στην Κέρκυρα τότε, όπως τα κατέθεσε ο Θουκυδίδης, ήταν ακριβώς τα ίδια μαυτά που αναφέρει τώρα ο Ξενοφώντας: η μεγάλη ναυτική δύναμη του νησιού, που θα ευνοήσει όποιον την έχει σύμμαχο, η αδιαπραγμάτευτης αξίας στρατιωτική θέση και κυρίως η αποφυγή του να δοθεί στον άλλο η ευκαιρία να την προσαρτήσει και να ενισχυθεί με τις δυνάμεις της. Όπως και τότε, έτσι και τώρα οι Αθηναίοι πείθονται και σπεύδουν να βοηθήσουν την Κέρκυρα επιβεβαιώνοντας τους ιστορικούς νόμους του Θουκυδίδη, που θέλουν την αέναη πάλη της ισχύος να υπακούει πάντα στα ίδια καλέσματα.
 
Είναι η φύση της ισχύος αυτή, που εν τέλει κινεί την ιστορία. Ο Θουκυδίδης την μετουσιώνει σε φύση του ανθρώπου, αφού ο άνθρωπος είναι εκείνος που διαμορφώνει τα γεγονότα. Όμως, το να δεχτούμε ότι ο άνθρωπος από τη φύση του έχει μόνο αυτό το πρόσωπο, πέρα από αβάσταχτα απαισιόδοξο (αφού αυτό που δίνεται από τη φύση δεν μπορεί να αλλάξει), ως ένα βαθμό είναι και άδικο. Ο άνθρωπος έχει κι άλλα πρόσωπα. Η χαρά, η αλληλεγγύη, η φιλία, η δικαιοσύνη, η αγάπη, ο σεβασμός, η ευθυμία, η συναδέλφωση αφορούν επίσης τον άνθρωπο. Το ότι αυτά δε φαίνεται να καθορίζουν τη διαμόρφωση της ιστορίας δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν.
 
Παρατηρώντας τον άνθρωπο ως ατομικότητα, μπορούμε να πούμε ότι κανένας δεν είναι απόλυτα καλός ή κακός. Αυτό που μένει είναι ο διαρκής αγώνας για την ανάδειξη των θετικών στοιχείων μέσα από την αγωγή, την παιδεία, τους νόμους, τις αξίες και τα ιδανικά της εκάστοτε πόλης. Και θα ήταν ανακριβές αν λέγαμε ότι ο άνθρωπος δεν προσπαθεί προς αυτή την κατεύθυνση.
 
Αν όμως δούμε τη δράση του ανθρώπου ως συλλογικό υποκείμενο, θα διαπιστώσουμε την ξεκάθαρη κυριαρχία της αδιαλλαξίας, του εγωισμού, της καχυποψίας και του πολέμου. Το ζήτημα είναι η αναζήτηση των μηχανισμών που αναδεικνύουν διαρκώς την αρνητική πλευρά του ανθρώπου υποσκελίζοντας οτιδήποτε άλλο. Κι αυτό προϋποθέτει τη διερεύνηση των βαθύτερων πολεμικών αιτίων θέτοντας ως πρόταγμα τον ανθρώπινο παράγοντα. Η Σπάρτη ξεκίνησε τον πελοποννησιακό πόλεμο επειδή φοβήθηκε τα χειρότερα από τον επεκτατισμό των Αθηναίων. Από την πλευρά της έπραξε σωστά, γιατί πράγματι τα χειρότερα θα έρχονταν.
 
Όμως, αν το δούμε κι από την πλευρά των Αθηναίων τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, οι ενέργειές τους δεν είναι απαλλαγμένες απτο φόβοΔεν είναι μόνο το δέλεαρ των κεκτημένων έναντι του άλλου   ο κυρίαρχος θα γίνει πλουσιότερος αλλά και το αδιαπραγμάτευτο της υπεροχής που θα κάνει τον ισχυρό να μη νιώθει ότι απειλείται. Κι αυτή είναι η λογική «χτύπα όταν μπορείς, γιατί αλλιώς θα σε χτυπήσουν οι άλλοι».
 
Ο κυρίαρχος πριν απόλα νιώθει ασφαλής, αφού κανείς δε θα τολμήσει να τον πειράξει. Η ύψιστη καχυποψία για όλα είναι που βασανίζει τον άνθρωπο από τότε που ήταν πρωτόγονος. Όπως έμαθε να φοβάται το κρύο, να φοβάται το χιόνι, την αρκούδα, τη νύχτα, τα δηλητηριώδη φυτά, τη φωτιά και τις αστραπές, έτσι έμαθε να φοβάται και τους άλλους. Κι αφού έμαθε ότι μόνο αν υποτάξει οτιδήποτε απειλητικό μπορεί να κοιμάται ήσυχος, δεν του έμενε παρά να κυριαρχήσει.
 
Η διαρκής επιφύλαξη απέναντι στους άλλους δημιουργεί την απόσταση. Κι όσο πιο μεγάλη είναι η επιφύλαξη τόσο μεγαλύτερη και η απόσταση. Η καχυποψία που γεννιέται είναι η υποθήκη του φόβου που θα γεννήσει την αγριότητα. Ο άνθρωπος πρώτα γνώρισε τη φύση και μετά έπαψε να τη φοβάται.
 
Βεβαίως, το άγριο πρόσωπο του ανθρώπου μπορεί να είναι σκληρό κι ανελέητο, αλλά χάρη σαυτό κατάφερε να επιβιώσει μέσα σε μια φύση εχθρική. Αν όμως γίνει συνείδηση ότι πλέον δεν το χρειάζεται, γιατί δεν απειλείται, πρέπει πρωτίστως να εξαλείψει τη γενεσιουργό του αιτία: το φόβο.
 
Αλήθεια, ποιος θα μπορούσε να νιώθει ήσυχος στον αρχαίο κόσμο; Ποιος θα μπορούσε να δείξει εμπιστοσύνη στους άλλους; Υπό αυτές τις συνθήκες καμία ειρήνη δε θα μπορούσε να έχει διάρκεια. Και πώς θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά; Αμέσως μετά την απόκρουση του περσικού κινδύνου οι Σπαρτιάτες προσπαθούσαν να μη χτίσουν τείχη οι Αθηναίοι, για να τους έχουν μόνιμα στο χέρι. Χρειάστηκε να τους εξαπατήσει ο Θεμιστοκλής φέρνοντάς τους προ τετελεσμένου, για να παραστήσουν ότι δήθεν δεν ενοχλήθηκαν κι ότι η πρότασή τους αφορούσε το συνολικό καλό.
 
Ποτέ δεν είχαν σχέσεις εμπιστοσύνης οι δύο πόλεις. Γιαυτό και η άνοδος της μιας ήτανε διαρκής απειλή για την άλλη. Η αναζήτηση της ισχύος είναι το αντιστάθμισμα της ανασφάλειας, καθώς μόνο ο ισχυρός δεν έχει να φοβηθεί τίποτε. Κι αυτή είναι η μεγαλύτερη ψευδαίσθηση, αφού τελικά ο ισχυρός είναι εκείνος που διατρέχει τους μεγαλύτερους κινδύνους. Η αρχαία Ελλάδα καταδεικνύει τα αδιέξοδα που καθιστούν την αναζήτηση της ισχύος φενάκη και πηγή της ανθρώπινης δυστυχίας. Ο σύγχρονος κόσμος δε φαίνεται να έχει λάβει το μήνυμα.
 
Ο Μνάσιππος στην πολιορκία της Κέρκυρας δε στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων. Θεωρώντας ότι η πόλη θα πέσει σίγουρα στα χέρια του υποτίμησε τις δυνάμεις και το σθένος των Κερκυραίων κι ενώ είχε χρήματα απέλυσε πολλούς μισθοφόρους και τους άλλους άρχισε να μην τους πληρώνει. Όταν οι πολιορκημένοι διαπίστωσαν τις ελλείψεις των πολιορκητών, έκαναν έξοδο σκοτώνοντας κι αιχμαλωτίζοντας αρκετούς.
 
Ο Μνάσιππος έσπευσε να βοηθήσει, αλλά πέρα από τους εχθρούς είχε να πολεμήσει και τη δυσφορία των δικών του, που «παρατάχτηκαν όλοι τους με κακή διάθεση και με μίσος εναντίον του σοβαρό μειονέκτημα σώρα μάχης». (6,2,19). Στην αναμέτρηση που ακολούθησε οι Σπαρτιάτες ηττήθηκαν πανηγυρικά και ο Μνάσιππος σκοτώθηκε. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, έφτασε και ο στόλος των Αθηναίων, οι οποίοι  είχαν υποσχεθεί βοήθεια στους Κερκυραίους.
 
Τα πλοία της Αθήνας με αρχηγό τον Ιφικράτη έφτασαν στην Κέρκυρα, αφού πρώτα έκαναν το γύρο της Πελοποννήσου μέσα σε κλίμα εντατικής πολεμικής προετοιμασίας. Οι ναύτες βρίσκονταν σε διαρκή εγρήγορση καθόλη την πλεύση κωπηλατώντας συνεχώς και παίρνοντας όλα τα μέτρα προφύλαξης με ενισχυμένες σκοπιές, δείπνο σε εχθρική χώρα, έπαθλα στα καλύτερα πληρώματα, αποβάσεις και σχηματισμούς. Ο Ξενοφώντας σχολιάζει: «Το ξέρω βέβαια ότι όλαυτά είναι συνηθισμένες ασκήσεις και προετοιμασίες όσων προβλέπουν ότι θα χουν να δώσουν ναυμαχία. Εκείνο που επαινώ τον Ιφικράτη ωστόσο είναι ότι, μια κι έπρεπε να φτάσει γρήγορα εκεί που νόμιζε ότι θα χε να ναυμαχήσει με τους εχθρούς, βρήκε τρόπο ώστε μήτε ανίδεοι να ναι οι άνδρες του από τεχνική του πολέμου στη θάλασσα, μήτε όμως και η εκγύμνασή τους να καθυστερήσει την άφιξή τους». (6,2,32).
 
Ο Ιφικράτης κερδίζοντας για μια ακόμη φορά τις εντυπώσεις κατάφερε να εξουδετερώσει και τους Συρακουσίους, που είχαν έρθει να ενισχύσουν το Μνάσιππο, αιφνιδιάζοντάς τους με ξαφνική επίθεση την ώρα που ήταν αγκυροβολημένοι: «Όταν ο Ιφικράτης έφτασε με το στόλο του στο σημείο που είχαν αγκυροβολήσει τα εχθρικά πολεμικά, βρήκε τα πληρώματα των περισσότερων βγαλμένα στη στεριά. Ένα μόνο του Μελανίππου του Ροδίου, που είχε συμβουλέψει τους άλλους να μη μείνουν εκεί και που ο ίδιος είχε επιβιβάσει το πλήρωμά του κι είχε ξεκινήσει ξέφυγε, μόλο που απάντησε τα πλοία του Ιφικράτη· τα πλοία των Συρακουσών, αντίθετα, αιχμαλωτίστηκαν όλα, μαζί με τα πληρώματά τους». (6,2,35).
 
Κι όχι μόνο αυτό, αλλά ο Ιφικράτης, αφού άφησε τους ναύτες στην Κέρκυρα πήρε τους πελταστές και πέρασε στην Ακαρνανία. Βοήθησε όλες τις συμμαχικές πόλεις και πολέμησε τους Θυριείς. Ακολούθως πήρε περίπου ενενήντα πλοία από την Κέρκυρα και, αφού συγκέντρωσε χρήματα στην Κεφαλληνία, ήταν έτοιμος να ξεκινήσει επιδρομές στα εδάφη των Σπαρτιατών. Τα πράγματα ολοένα και χειροτερεύουν για τη Σπάρτη.
 
Ξενοφώντος: «Ελληνικά», βιβλίο έκτο