Παρασκευή 3 Φεβρουαρίου 2017

ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Ὀλυνθιακὸς α΄ (1) (21-28)

[21] Ἄξιον δ᾽ ἐνθυμηθῆναι καὶ λογίσασθαι τὰ πράγματ᾽ ἐν ᾧ καθέστηκε νυνὶ τὰ Φιλίππου. οὔτε γάρ, ὡς δοκεῖ καὶ φήσειέ τις ἂν μὴ σκοπῶν ἀκριβῶς, εὐτρεπῶς οὐδ᾽ ὡς ἂν κάλλιστ᾽ αὐτῷ τὰ παρόντ᾽ ἔχει, οὔτ᾽ ἂν ἐξήνεγκε τὸν πόλεμόν ποτε τοῦτον ἐκεῖνος, εἰ πολεμεῖν ᾠήθη δεήσειν αὐτόν, ἀλλ᾽ ὡς ἐπιὼν ἅπαντα τότ᾽ ἤλπιζε τὰ πράγματ᾽ ἀναιρήσεσθαι, κᾆτα διέψευσται. τοῦτο δὴ πρῶτον αὐτὸν ταράττει παρὰ γνώμην γεγονὸς καὶ πολλὴν ἀθυμίαν αὐτῷ παρέχει, εἶτα τὰ τῶν Θετταλῶν.

[22] ταῦτα γὰρ ἄπιστα μὲν ἦν δήπου φύσει καὶ ἀεὶ πᾶσιν ἀνθρώποις, κομιδῇ δ᾽, ὥσπερ ἦν, καὶ ἔστι νῦν τούτῳ. καὶ γὰρ Παγασὰς ἀπαιτεῖν αὐτόν εἰσιν ἐψηφισμένοι, καὶ Μαγνησίαν κεκωλύκασι τειχίζειν. ἤκουον δ᾽ ἔγωγέ τινων, ὡς οὐδὲ τοὺς λιμένας καὶ τὰς ἀγορὰς ἔτι δώσοιεν αὐτῷ καρποῦσθαι· τὰ γὰρ κοινὰ τὰ Θετταλῶν ἀπὸ τούτων δέοι διοικεῖν, οὐ Φίλιππον λαμβάνειν. εἰ δὲ τούτων ἀποστερήσεται τῶν χρημάτων, εἰς στενὸν κομιδῇ τὰ τῆς τροφῆς τοῖς ξένοις αὐτῷ καταστήσεται.

[23] ἀλλὰ μὴν τόν γε Παίονα καὶ τὸν Ἰλλυριὸν καὶ ἁπλῶς τούτους ἅπαντας ἡγεῖσθαι χρὴ αὐτονόμους ἥδιον ἂν καὶ ἐλευθέρους ἢ δούλους εἶναι· καὶ γὰρ ἀήθεις τοῦ κατακούειν τινός εἰσι, καὶ ἅνθρωπος ὑβριστής, ὥς φασιν. καὶ μὰ Δί᾽ οὐδὲν ἄπιστον ἴσως· τὸ γὰρ εὖ πράττειν παρὰ τὴν ἀξίαν ἀφορμὴ τοῦ κακῶς φρονεῖν τοῖς ἀνοήτοις γίγνεται· διόπερ πολλάκις δοκεῖ τὸ φυλάξαι τἀγαθὰ τοῦ κτήσασθαι χαλεπώτερον εἶναι.

[24] δεῖ τοίνυν ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὴν ἀκαιρίαν τὴν ἐκείνου καιρὸν ὑμέτερον νομίσαντας ἑτοίμως συνάρασθαι τὰ πράγματα, καὶ πρεσβευομένους ἐφ᾽ ἃ δεῖ καὶ στρατευομένους αὐτοὺς καὶ παροξύνοντας τοὺς ἄλλους ἅπαντας, λογιζομένους, εἰ Φίλιππος λάβοι καθ᾽ ἡμῶν τοιοῦτον καιρὸν καὶ πόλεμος γένοιτο πρὸς τῇ χώρᾳ, πῶς ἂν αὐτὸν οἴεσθ᾽ ἑτοίμως ἐφ᾽ ὑμᾶς ἐλθεῖν; εἶτ᾽ οὐκ αἰσχύνεσθε, εἰ μηδ᾽ ἃ πάθοιτ᾽ ἄν, εἰ δύναιτ᾽ ἐκεῖνος, ταῦτα ποιῆσαι καιρὸν ἔχοντες οὐ τολμήσετε;

[25] Ἔτι τοίνυν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, μηδὲ τοῦθ᾽ ὑμᾶς λανθανέτω, ὅτι νῦν αἵρεσίς ἐστιν ὑμῖν πότερ᾽ ὑμᾶς ἐκεῖ χρὴ πολεμεῖν ἢ παρ᾽ ὑμῖν ἐκεῖνον. ἐὰν μὲν γὰρ ἀντέχῃ τὰ τῶν Ὀλυνθίων, ὑμεῖς ἐκεῖ πολεμήσετε καὶ τὴν ἐκείνου κακῶς ποιήσετε, τὴν ὑπάρχουσαν καὶ τὴν οἰκείαν ταύτην ἀδεῶς καρπούμενοι· ἂν δ᾽ ἐκεῖνα Φίλιππος λάβῃ, τίς αὐτὸν κωλύσει δεῦρο βαδίζειν;

[26] Θηβαῖοι; μὴ λίαν πικρὸν εἰπεῖν ᾖ — καὶ συνεισβαλοῦσιν ἑτοίμως. ἀλλὰ Φωκεῖς; οἱ τὴν οἰκείαν οὐχ οἷοί τε ὄντες φυλάττειν, ἐὰν μὴ βοηθήσηθ᾽ ὑμεῖς. ἢ ἄλλος τις; ἀλλ᾽, ὦ τᾶν, οὐχὶ βουλήσεται. τῶν ἀτοπωτάτων μέντἂν εἴη, εἰ ἃ νῦν ἄνοιαν ὀφλισκάνων ὅμως ἐκλαλεῖ, ταῦτα δυνηθεὶς μὴ πράξει.

[27] ἀλλὰ μὴν ἡλίκα γ᾽ ἐστὶν τὰ διάφορ᾽ ἐνθάδ᾽ ἢ ἐκεῖ πολεμεῖν, οὐδὲ λόγου προσδεῖν ἡγοῦμαι. εἰ γὰρ ὑμᾶς δεήσειεν αὐτοὺς τριάκονθ᾽ ἡμέρας μόνας ἔξω γενέσθαι, καὶ ὅσ᾽ ἀνάγκη στρατοπέδῳ χρωμένους τῶν ἐκ τῆς χώρας λαμβάνειν, μηδενὸς ὄντος ἐν αὐτῇ πολεμίου λέγω, πλείον᾽ ἂν οἶμαι ζημιωθῆναι τοὺς γεωργοῦντας ὑμῶν ἢ ὅσ᾽ εἰς ἅπαντα τὸν πρὸ τοῦ πόλεμον δεδαπάνησθε. εἰ δὲ δὴ πόλεμός τις ἥξει, πόσα χρὴ νομίσαι ζημιώσεσθαι; καὶ πρόσεσθ᾽ ἡ ὕβρις καὶ ἔθ᾽ ἡ τῶν πραγμάτων αἰσχύνη, οὐδεμιᾶς ἐλάττων ζημίας τοῖς γε σώφροσιν.

[28] Πάντα δὴ ταῦτα δεῖ συνιδόντας ἅπαντας βοηθεῖν καὶ ἀπωθεῖν ἐκεῖσε τὸν πόλεμον, τοὺς μὲν εὐπόρους, ἵν᾽ ὑπὲρ τῶν πολλῶν ὧν καλῶς ποιοῦντες ἔχουσι μίκρ᾽ ἀναλίσκοντες τὰ λοιπὰ καρπῶνται ἀδεῶς, τοὺς δ᾽ ἐν ἡλικίᾳ, ἵνα τὴν τοῦ πολεμεῖν ἐμπειρίαν ἐν τῇ Φιλίππου χώρᾳ κτησάμενοι φοβεροὶ φύλακες τῆς οἰκείας ἀκεραίου γένωνται, τοὺς δὲ λέγοντας, ἵν᾽ αἱ τῶν πεπολιτευμένων αὐτοῖς εὔθυναι ῥᾴδιαι γένωνται, ὡς ὁποῖ᾽ ἄττ᾽ ἂν ὑμᾶς περιστῇ τὰ πράγματα, τοιοῦτοι κριταὶ καὶ τῶν πεπραγμένων αὐτοῖς ἔσεσθε. χρηστὰ δ᾽ εἴη παντὸς εἵνεκα.

***
ΠΙΣΤΕΙΣ (§§ 21-27)
[21] Αξίζει όμως να σκεφθείτε και να αναλογισθείτε την κατάσταση στην οποία βρίσκεται αυτή τη στιγμή ο Φίλιππος. Η σημερινή δηλαδή κατάσταση δεν είναι εύκολη για τον Φίλιππο ούτε και τέτοια ώστε να είναι η καλύτερη γι᾽ αυτόν, όπως φαντάζεται και θα ισχυριζόταν κανείς, αν δεν την εξέταζε με προσοχή. Ούτε θα ξεκινούσε ποτέ εκείνος αυτόν τον πόλεμο, εάν φανταζόταν ότι θα χρειαζόταν να πολεμήσει πραγματικά· αλλά έλπιζε τότε ότι, έτσι και επιτεθεί, θα έχει υπό τον έλεγχό του όλη την κατάσταση, στη συνέχεια όμως διαψεύστηκε. Αυτή λοιπόν η διάψευση των ελπίδων του, επειδή δεν την περίμενε, τον κλονίζει και του δημιουργεί μεγάλη αποθάρρυνση. Έπειτα είναι και η στάση των Θεσσαλών.

[22] Αυτοί από τη φύση τους ήταν βέβαια ανέκαθεν άπιστοι και συνεχίζουν να είναι τέτοιοι προς όλους τους ανθρώπους και γενικά, όπως ακριβώς ήταν στο παρελθόν δύσπιστοι προς άλλους, έτσι και τώρα είναι δύσπιστοι ως προς αυτόν. Πράγματι, έχουν αποφασίσει να ζητήσουν να τους δώσει πίσω τις Παγασές και ήδη τον εμπόδισαν να οχυρώσει με τείχος τη Μαγνησία. Είχα μάλιστα πληροφορίες από κάποιους ότι δεν θα του επιτρέψουν πια να εκμεταλλευτεί ούτε καν τα λιμάνια και τις αγορές τους· γιατί τα έσοδα αυτά, έλεγαν, πρέπει να προορίζονται για τη διοίκηση του κοινού των Θεσσαλών και όχι να τα παίρνει ο Φίλιππος. Αν όμως στερηθεί αυτά τα χρήματα, θα στριμωχθεί γενικώς οικονομικά σε ό,τι αφορά τη μισθοδοσία των μισθοφόρων του.

[23] Επίσης, όσον αφορά τους Παίονες και τους Ιλλυριούς και γενικά όλους αυτούς τους λαούς, πρέπει να παραδεχτούμε ότι θα τους ήταν πιο ευχάριστο να είναι αυτόνομοι και ελεύθεροι παρά δούλοι, καθόσον δεν είναι συνηθισμένοι να είναι υποταγμένοι σε κάποιον, και μάλιστα όταν ο άνθρωπος αυτός είναι αλαζόνας, καθώς λένε. Και μα τον Δία, αυτό δεν είναι καθόλου απίθανο· γιατί για τους ανοήτους η παρ᾽ αξίαν ευτυχία γίνεται αφορμή να μη σκέφτονται σωστά· γι᾽ αυτό, πολλές φορές συμβαίνει να είναι δυσκολότερη η διατήρηση των αγαθών παρά η απόκτησή τους.

[24] Πρέπει λοιπόν, Αθηναίοι, θεωρώντας τις δυσμενείς για εκείνον περιστάσεις ευκαιρία για μας, να πάρουμε με προθυμία την κατάσταση στα χέρια μας, στέλνοντας πρεσβείες, για όσα χρειάζεται, εκστρατεύοντας οι ίδιοι και ξεσηκώνοντας όλους τους άλλους, με τη σκέψη, αν ο Φίλιππος εύρισκε τέτοια ευκαιρία εναντίον μας και γινόταν πόλεμος κοντά στη χώρα μας, με πόση προθυμία φαντάζεσθε ότι θα βάδιζε εναντίον σας; Κι ύστερα δεν ντρέπεστε εάν δεν τολμήσετε, ενώ έχετε την ευκαιρία, να του κάνετε μήτε και αυτά που θα παθαίνατε, αν εκείνος μπορούσε να σας τα κάνει;

[25] Ας μη σας διαφεύγει λοιπόν την προσοχή, Αθηναίοι, μήτε και αυτό (ακόμη), ότι τώρα έχετε να διαλέξετε ένα από τα δύο: ή πρέπει εσείς να πολεμήσετε εκεί ή εκείνος εδώ στη χώρα σας. Γιατί, αν αντέξουν οι Ολύνθιοι, θα πολεμήσετε εσείς εκεί και θα λεηλατήσετε τη χώρα εκείνου απολαμβάνοντας άφοβα τα αγαθά της χώρας που έχετε και είναι δική σας. Αν όμως καταλάβει ο Φίλιππος τα μέρη εκείνα, ποιός θα τον εμποδίσει να βαδίσει προς τα εδώ;

[26] Οι Θηβαίοι; —ας μη πω κανένα πικρό λόγο— μα αυτοί πρόθυμα θα εισβάλουν μαζί του. Μήπως οι Φωκείς; Αυτοί που δεν είναι σε θέση να φυλάξουν τη δική τους χώρα, αν δεν τους βοηθήσετε εσείς; Ή μήπως κάποιος άλλος; «Αλλά, φίλε μου, δεν θα θελήσει», θα πει κάποιος. Θα ήταν όμως από τα πιο απίθανα, αν, όσα τώρα διαλαλεί με κίνδυνο να θεωρηθεί παράφρων, δεν τα πραγματοποιήσει, μόλις μπορέσει.

[27] Επίσης πόσο μεγάλη διαφορά υπάρχει ανάμεσα στο να πολεμήσετε εδώ ή εκεί, νομίζω ότι ούτε καν χρειάζεται να γίνει λόγος. Γιατί, αν χρειαστεί να μείνετε έξω από την πόλη τριάντα μόνο ημέρες και να παίρνετε από την ύπαιθρο χώρα όσα είναι απαραίτητα για τις ανάγκες ενός στρατοπέδου, χωρίς να υπάρχει σ᾽ αυτήν κανένας, εχθρός εννοώ, νομίζω ότι όσοι από σας είναι γεωργοί θα υποστείτε περισσότερες ζημίες από όσα έχετε ξοδέψει σε όλο τον πόλεμο ώς τώρα. Αν όμως έρθει εδώ κάποιος πόλεμος, πόσα πρέπει να υπολογίσετε ότι θα ζημιωθείτε; Και θα προστεθεί σ᾽ αυτά η προσβολή και επιπλέον ο εξευτελισμός από την τροπή των γεγονότων, καθόλου μικρότερος από καμιά άλλη ζημία, όπως θα έκρινε ένας συνετός τουλάχιστον άνθρωπος.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ (§ 28)
[28] Όλα αυτά λοιπόν αφού τα συνειδητοποιήσετε, πρέπει όλοι να βοηθήσετε και να απομακρύνετε τον πόλεμο ωθώντας τον προς τα εκεί· οι εύποροι, θυσιάζοντας λίγα για χάρη των πολλών, που καλά κάνουν και τα έχουν, για να απολαμβάνουν χωρίς φόβο τα υπόλοιπα· οι στρατεύσιμοι για να γίνουν φοβεροί φύλακες της ακεραιότητας της πατρίδας τους, αφού προηγουμένως αποκτήσουν την πείρα του πολέμου στη χώρα του Φιλίππου· οι πολιτικοί για να λογοδοτήσουν εύκολα για τις πολιτικές τους πράξεις· γιατί η κρίση σας γι᾽ αυτές θα είναι ανάλογη με την έκβαση που θα πάρουν για σας τα πράγματα. Είθε να παν όλα καλά για όλους.

ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Η ψυχανάλυση στην Αρχαία Ελλάδα (1)

Είναι γεγονός ότι ακόμα και η ψυχανάλυση γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα! Σύμφωνα με αυτήν ο Σωκράτης στον διάλογό του με κάποιο άλλο άτομο, ξεχνούσε και απαρνιόταν κάθε προκατάληψη και στερεότυπο που είχε για το συγκεκριμένο θέμα. Παράλληλα, προσποιείτο ότι δεν γνώριζε τίποτα για το θέμα, κάτι που ονομάστηκε «Σωκρατική ειρωνεία». Ούτως ή άλλως ο Σωκράτης πραγματικά έλεγε ότι: «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» (= ένα ξέρω ότι δεν ξέρω τίποτα). Στη συζήτηση βοηθούσε τον συνομιλητή του να φθάσει στην αλήθεια, σε ένα συμπέρασμα, με κατάλληλες ερωτήσεις. Έτσι, ο συνομιλητής του κατέληγε σε νέα συμπεράσματα που συχνά αναιρούσαν τα προηγούμενα και τελικά έφτανε στην αλήθεια, μόνος του. Δηλαδή, ο συνομιλητής απαντώντας στις ερωτήσεις και στις θέσεις του Σωκράτη, οδηγούσε το μυαλό του σε νέα συμπεράσματα και τελικά κατέληγε στην αλήθεια. Η μέθοδος ονομάστηκε μαιευτική γιατί είναι σαν τις ωδίνες του τοκετού, επίπονη και επίμονη. Άλλωστε η μητέρα του Σωκράτη, Φαιναρέτη, ήταν μαία!

Την σωκρατική ειρωνεία και την μαιευτική μέθοδο χρησιμοποιούν σήμερα οι ψυχολόγοι και ψυχίατροι. Δυστυχώς, όμως, οι περισσότεροι δεν διδάσκονται να την χρησιμοποιούν σωστά. Καταρχάς, δεν ξεκινάνε με το πρώτο βήμα που είναι η απόρριψη των υφισταμένων κοινωνικών προκαταλήψεων και στερεοτύπων. Ακόμα και τα βιβλία με τα οποία οι ψυχοθεραπευτές έχουν διδαχθεί την ψυχανάλυση, προσφέρουν έτοιμες θεωρίες που τις αποδέχονται ως αληθείς. Έτσι, ο ψυχοθεραπευτής είναι προκατειλημμένος με γνώσεις που τις αποδέχεται ως αδιαμφισβήτητες. Και όμως, τονίζεται ότι στην επιστήμη δεν υπάρχει η λέξη απόλυτο Οι ψυχοθεραπευτές είναι επαγγελματίες που έχουν σκοπό να θεραπεύσουν τον ασθενή, έναντι αμοιβής. Ο Σωκράτης δεν ήταν επαγγελματίας, και δεν έπαιρνε χρήματα. Σκοπός του ήταν να δείξει στους άλλους ότι δεν είχαν γνώση της άγνοιά τους. Ο Σωκράτης είπε στους δικαστές του ότι θα συνεχίσει να το κάνει αυτό και στον άλλο κόσμο, στις ψυχές γνωστών αρχαίων Ελλήνων!!!

Στην ψυχανάλυση, ο ασθενής δεν πρέπει να αποδεχτεί καμία άποψη που αναφέρει δογματικά ο ψυχοθεραπευτής του, αν πρώτα δεν βγει από μέσα του – μαιευτικά. Αλλά πώς να γίνει αυτό όταν υπάρχει το φαινόμενο της ψυχολογικής εξάρτησης από τον ψυχοθεραπευτή; Πώς θα γίνει αντικειμενική θεραπεία εξαιτίας αυτού του γεγονότος; Πώς οι ψυχοθεραπευτές θα απαλλαγούν από τις υφιστάμενες προκαταλήψεις τους, όταν από την πρώτη στιγμή που βλέπουν τον ασθενή, τον κατηγοριοποιούν σε κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο (νεύρωση, ψύχωση, ψυχοπαθολογία και σχιζοειδής κατάσταση) και όταν ουσιαστικά κατευθύνουν εξουσιαστικά την ψυχοθεραπεία, αντί τα συμπεράσματα να εκμαιεύονται από τον ασθενή και μόνο;

Καταρχάς, κάποιος που επιθυμεί να γίνει ψυχολόγος ή ψυχίατρος δεν ελέγχεται, από κάποιον άλλον καθηγητή ψυχοθεραπευτή ή κάποια επιστημονική επιτροπή, αν είναι κατάλληλος για το επάγγελμα ή αν θέλει να το χρησιμοποιήσει ως διέξοδο σε προσωπικά του ψυχολογικά προβλήματα ή αν είναι ψυχοπαθητικό άτομο. Από την άλλη, πολλοί ψυχοθεραπευτές έχουν αλαζονεία και αποκαλύπτουν διάφορα χαρακτηριστικά της προσωπικής ζωής του ασθενή, με υποσυνείδητο σκοπό να τον εντυπωσιάσουν. Έτσι, για παράδειγμα σε κάποιον ασθενή που είχε κακοποιηθεί στην παιδική του ηλικία από τον πατέρα του και αργότερα έγινε βιαστής, του λένε – πριν προλάβει να τους το πει ο ίδιος – ότι στην παιδική του ηλικία κακοποιούσε ή ακόμα και σκότωνε ζωάκια (για να εκδικηθεί υποσυνείδητα τον πατέρα του).

Συχνά οι ψυχοθεραπευτές λένε διάφορα στοιχεία στον ασθενή για την ιδιωτική του ζωή, χωρίς αυτός να τους τα έχει αναφέρει. Έτσι, ο ασθενής εντυπωσιάζεται. Όμως με αυτόν τον τρόπο ο ψυχαναλυτής αποκτά αλαζονεία και κομπορρημοσύνη, σαν να περιμένει από τον ασθενή του που βρίσκεται γενικά σε μειονεκτική και άβολη θέση να του πει ότι είναι καταπληκτικός επιστήμονας. Και όμως, αν κάποιος διαβάσει κάποιο καλό βιβλίο ψυχιατρικής ή ψυχολογίας, μπορεί να κάνει αυτές τις προβλέψεις. Ομοίως και ο γενικός ιατρός, γνωρίζοντας εκ των προτέρων τα συμπτώματα των ασθενειών, θα μπορούσε να κάνει τον έξυπνο στον ασθενή. Αλλά δεν το κάνει. Γιατί κάποιοι ψυχοθεραπευτές το κάνουν, ας το αφήσουμε ασχολίαστο.

Συμπερασματικά, οι ψυχοθεραπευτές μπορεί να προσποιούνται άγνοια, αλλά στην ουσία με τις ερωτήσεις τους κατευθύνουν τον ασθενή σε κάποια συγκεκριμένα συμπεράσματα. Όμως, τα συμπεράσματα αυτά, που εκ των προτέρων έχουν καταλήξει οι ψυχοθεραπευτές και μετά καθοδηγούν τους ασθενείς τους να τα «διαπιστώσουν», μπορεί να είναι λανθασμένα. Εξάλλου, ο ψυχαναλυτής έχει την εξουσία και η γνώμη του παρουσιάζεται ως απόλυτη, ως αλάνθαστη στον ασθενή που είναι επιστημονικά δεδομένο ότι αποκτά με τον ψυχαναλυτή του μια έντονη σχέση εξάρτησης. Επιπρόσθετα, η μαιευτική μέθοδος δεν είναι τόσο μαιευτική, μιας και ο ψυχαναλυτής σε κάθε συνεδρία τονίζει τα συμπεράσματα και δεν αφήνει τον ασθενή να τα αποκαλύψει όλα μόνος του.

Ο μαθητής του Σωκράτη, Πλάτων, ίδρυσε την επιστήμη της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής. Πρώτος χώρισε την ψυχή σε 3 δυνάμεις, 3 μέρη:

α) Το «λογιστικόν» που κυριαρχεί στην ψυχή και είναι η λογική σκέψη.

β) Το «επιθυμητικόν» που είναι οι ορμές του ανθρώπου που τον παρασύρουν στην αναζήτηση των απολαύσεων και της ηδονής.

γ) Το «θυμοειδές» που είναι το μέρος της ψυχής που βοηθάει το «λογιστικόν» να ελέγχει και να χαλιναγωγεί το επιθυμητoν.

Ο μαθητής του Πλάτωνα, Αριστοτέλης, χωρίζει την ψυχή στο ``λόγον έχον μέρος΄΄ ή αλλιώς ``έλλογον΄΄ και στο ``άλογον΄΄ μέρος. Το έλλογον μέρος διακρίνεται στο ``κυρίως έλλογον΄΄ ή αλλιώς ``καθαρά λόγον έχον μέρος΄΄ και στο ``ώσπερ τού πατρός΄΄. Το ``κυρίως έλλογον μέρος΄΄ είναι το διανοητικό μέρος της ψυχής, είναι αυτό που αποκαλούμε νου. Είναι οι διανοητικές αρετές (σοφία, φρόνηση, σύνεση και άλλα). Το ``ώσπερ του πατρός΄΄ μέρος είναι το έλλογον μέρος που έχει σχέση με τη λογική όπως αυτή του γονέα προς το τέκνο του.

Το ``άλογον΄΄ μέρος της ψυχής είναι τα πάθη και οι ασυνείδητες παρορμήσεις. Είναι το μη λογικό μέρος. Το άλογο μέρος χωρίζεται στο ``κυρίως άλογον΄΄ ή αλλιώς ``καθαρά άλογον μέρος΄΄ και στο ``επιθυμητικόν΄΄ ή ``ορεκτικόν΄΄ μέρος (ορέγομαι = επιθυμώ). Το ``καθαρά άλογον μέρος΄΄ δεν έχει σχέση με τις ηθικές αρετές, αλλά με την ομοιόσταση του ανθρώπου. Το μέρος αυτό έχει σχέση με την αύξηση και την ανάπτυξη του ανθρωπίνου οργανισμού. Είναι, θα λέγαμε σήμερα, οι λειτουργικές περιοχές (πεδία όχι κέντρα) του εγκεφάλου που ελέγχουν τις ανθρώπινες λειτουργίες. Το ``επιθυμητικόν΄΄ ή ``ορεκτικόν΄΄ μέρος είναι η ηδονή (με την ψυχιατρική έννοια της λέξεως), τα πάθη, τα ένστικτα και τα ορμέμφυτα του ανθρώπου. Το ``επιθυμητικόν΄΄ μέρος της ψυχής μαζί με το ``ωσπερ του πατρός έλλογον μέρος΄΄ συνιστούν το ``άλογον καί έλλογον μέρος΄΄ της ψυχής, δηλαδή το μέρος που συνδέει τις ορμές και τα πάθη, με τις ηθικές αρετές.

Ο Επίκουρος από τη Σάμο (341-270 π.Χ.) αναφέρει ότι εκ φύσεως ο άνθρωπος έχει την τάση να αποφεύγει ότι του προκαλεί σωματικό ή ψυχολογικό πόνο και να αναζητεί την ευχαρίστηση που είναι ο αυτοσκοπός της ζωής του. Ο Επίκουρος, πριν τον Φρόιντ, εισάγει την ψυχιατρική έννοια της ηδονής. Έτσι, ηδονή δεν είναι μόνον οι σωματικές και οι υλικές απολαύσεις, αλλά και αυτό που ανέφερε ο Επίκουρος. Ο Επίκουρος ανέφερε, επίσης, ότι το λογικό μέρος του ανθρώπου καταπολεμά τον φόβο και τις ψυχικές συγκρούσεις που όπως είπε τις προκαλεί κάθε κατάσταση που αφαιρεί από τον άνθρωπο την ευχαρίστηση, δηλαδή η καταπίεση της ηδονής. Άρα, ο Επίκουρος εισάγει την έννοια των μηχανισμών άμυνας του Εγώ, εναντίον του αλόγου πρωτόγονου μέρους της ψυχής που την καταπιέζει, την ``μαστιγώνει΄΄.

Ο αναγνώστης σίγουρα συνειδητοποιεί ότι αυτοσκοπός του ανθρώπου είναι η ικανοποίηση της ηδονής, ακόμα και όταν αυτή δεν συνδέεται με την απόλαυση σωματικών ή υλικών αγαθών. Για παράδειγμα ένας βουδιστής ή ένας χριστιανός μοναχός έχουν την ηδονή της ηρεμίας που προσφέρει η ενασχόλησή τους με τον Θεό και ο περιορισμός των απολαύσεων που, όπως έλεγε και ο Επίκουρος, προκαλούν ψυχική ταραχή. Άλλο παράδειγμα είναι ο νέος που συμμετέχει σε συμμορίες, κάνει βανδαλισμούς και ξυλοκοπάει ή σκοτώνει άλλα άτομα. Αυτός ίσως να έχει την ηδονή της εκδίκησης των γονιών του που πιθανώς να τον κακοποίησαν ψυχολογικά ή σωματικά ή σεξουαλικά κατά την παιδική του ηλικία. Μπορεί, επίσης, οι γονείς του να έδειξαν αδιαφορία προς αυτόν ή μπορεί να ήταν ορφανός.

Κάποιος ψυχαναλυτής ήδη θα έχει καταλάβει με τα παραπάνω ότι οι αρχαίοι Έλληνες ίδρυσαν την ψυχανάλυση. Για τους μη ειδικούς θα γίνει μια νοηματική σύνδεση. Στην ψυχή, το ``λογιστικόν΄΄ μέρος του Πλάτωνα και το ``έλλογον΄΄ μέρος του Αριστοτέλη είναι το λογικό μέρος της ψυχής. Είναι αυτό που ο Φρόιντ αποκάλεσε ``Εγώ΄΄, δηλαδή το μέρος της ψυχής που μεσολαβεί ανάμεσα στις άλογες ηδονές και ορμές, καθώς και στις απαιτήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος. Το ``επιθυμητικόν΄΄ μέρος της ψυχής του Πλάτωνα και το ``άλογον΄΄ μέρος της ψυχής του Αριστοτέλη, είναι αυτό που ονόμασε ο Φρόιντ ως ``Αυτό΄΄. Είναι η ηδονή για την οποία μίλησε ο Επίκουρος.

Οι ρίζες της ηδονής βρίσκονται στο ασυνείδητο μέρος το εγκεφάλου. Όμως, δίκην δένδρου, επεκτείνουν τα κλαδιά τους στο συνειδητό μέρος του εγκεφάλου στο οποίο η ηδονή γίνεται αντιληπτή, αλλά με αλλοιωμένη μορφή. Είναι η ηδονή των σεξουαλικών απολαύσεων, η ασυνείδητη ηδονή της εκδίκησης των γονιών μας αν μας φέρθηκαν άσχημα στην παιδική μας ηλικία, η ηδονή του θανάτου κ. α. Η ηδονή του θανάτου φαίνεται για παράδειγμα όταν κάποιος παθαίνει έμφραγμα και σωριάζεται στο έδαφος. Τότε όλοι μαζευόμαστε από πάνω του να τον δούμε. Επίσης, φαίνεται από τους πολέμους, από την ζαλάδα που οι άνθρωποι αισθάνονται στο μπαλκόνι (συχνά γιατί η ζωή δεν τους ικανοποιεί και υποσυνείδητα θα ήθελαν να αυτοκτονήσουν) και από πολλά άλλα. Ακόμα, υπάρχει και η ηδονή της καταστροφής που φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά από την τηλεόραση και την ασυνείδητη ηδονή με την οποία βλέπουμε θανάτους και καταστροφές.

H ψυχανάλυση στην Αρχαία Ελλάδα (2)

Το ``Αυτό΄΄ είναι το άλογο, το πρωτόγονο και το αρχέγονο μέρος που σχετίζεται με τις ορμές, τα ένστικτα, τις απωθημένες εμπειρίες, τις επιθυμίες και την ηδονή. Γενικά, υπάρχει μια αλληλοδιαπλοκή μεταξύ στο ``Εγώ΄΄ και στο ``Αυτό΄΄. Υπάρχει, κατά τον Φρόιντ, η ``άμυνα του Εγώ΄΄. Το Εγώ, δηλαδή, απωθεί στο ``υποσυνείδητο΄΄ (είναι το μέρος που μένει μακριά από την συνείδηση η οποία εκφράζεται με το ``συνειδητό΄΄) μια δυσάρεστη εμπειρία όπως είναι για παράδειγμα η κακοποίηση κάποιου στην παιδική του ηλικία από τους γονείς του ή η αδιαφορία τους. Δυστυχώς, η απώθηση καταχώνιασμα όλων των δυσάρεστων εμπειριών ή της ηδονής στην άβυσσο του μυαλού μας, δεν είναι επαρκής και βγαίνει, τελικά, στην επιφάνεια.

Η απώθηση αυτή μπορεί να σχετίζεται και με αρνητικά συναισθήματα όπως για παράδειγμα είναι το μίσος του παιδιού (και μετέπειτα άνδρα) προς τον πατέρα του που τον κακοποιούσε. Επειδή, όμως, όλα αυτά τα συναισθήματα είναι μη αποδεκτά από την κοινωνία, τότε δημιουργούνται τα ψυχολογικά προβλήματα. Στο προηγούμενο παράδειγμα το παιδί δεν επιτρέπεται, κοινωνικά, να δηλώσει το μίσος του για τον πατέρα του ή να τον χτυπήσει, για να τον εκδικηθεί. Άρα, το παιδί αυτό αργότερα αποκτά αντικοινωνική συμπεριφορά, και εκδηλώνει την ανάγκη υποσυνείδητης εκδίκησης με πολλούς τρόπους: μετέχει σε καυγάδες, γίνεται πυγμάχος ή καρατέκα ή στρατιωτικός, εντάσσεται σε αναρχικές ή ακροδεξιές ομάδες ή συμμορίες, γίνεται βιαστής, χτυπά την γυναίκα του, παρακολουθεί θρίλερ στο βίντεο, παίζει βίαια παιχνίδια στους υπολογιστές κ. ο. κ. Στα αγόρια το πρόβλημα εστιάζεται κυρίως στη σχέση τους με την μητέρα και στα κορίτσια στη σχέση τους με τον πατέρα, όπως θα δούμε παρακάτω.

Όλα τα παραπάνω αποδεικνύονται με την ύπνωση και εμφανίζονται στα όνειρα, στο χιούμορ, στις παραδρομές του λόγου, στις προτιμήσεις του ανθρώπου: από τον σεξουαλικό του σύντροφο μέχρι τις πολιτικές του προτιμήσεις κτλ. Τα ψυχολογικά προβλήματα εκδηλώνονται με σωματικά συμπτώματα όπως αϋπνία, άγχος, σπαστική κολίτιδα ή αλλιώς σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, ταχυκαρδία, ``κόμπος στον λαιμό΄΄, τραύλισμα, σεξολογικά προβλήματα, υστερία, κλειστοφοβία, αγοραφοβία, κρίσεις πανικού κ. α. Αυτά λέγονται ψυχοσωματικά συμπτώματα. Από την άλλη μεριά, πολλές ασθένειες έχουν ψυχολογικά αίτια ως υπόβαθρο της εκδήλωσης τους όπως το έλκος από στρες, ο διαβήτης, η ελκωτική κολίτιδα, ο καρκίνος, οι καρδιοπάθειες, η ψωρίαση, το άσθμα, οι αλλεργίες, η παχυσαρκία (από μη ενδοκρινολογικά αίτια) κ. α.

Επιστρέφοντας στην ψυχανάλυση, το ``θυμοειδές΄΄ του Πλάτωνα και το ``άλογον και έλλογον μέρος΄΄ του Αριστοτέλη είναι αυτό που ονομάζει ο Φρόιντ ως ``Υπερεγώ΄΄ και ανήκει στο λογικό μέρος. Το ``Υπερεγώ΄΄ είναι οι αξίες, τα κριτήρια, οι ηθικοί κανόνες, οι φραγμοί και οι επιταγές που επιβάλλει το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον οι οποίες ορίζουν τι πρέπει και τι απαγορεύεται να κάνει το άτομο. Το ``Υπερεγώ΄΄ μαζί με το ``Εγώ΄΄, ελέγχουν το ``Αυτό΄΄. Δηλαδή ελέγχουν το άλογο και μη ηθικό μέρος της ψυχής και το χαλιναγωγούν. Αν το ``Αυτό΄΄ αντιτίθεται με τις κοινωνικές και ηθικές επιταγές, τότε το καταπιέζουν και το καταχωνιάζουν στο υποσυνείδητο μέρος του μυαλού. Αλλά, όπως προαναφέρθηκε, αυτή η απώθηση δεν είναι τέλεια και έτσι οι απωθημένες εμπειρίες, σκέψεις και ηδονές βγαίνουν στην επιφάνεια και επηρεάζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά του ατόμου.

Με τον έλεγχο του ``Εκείνου΄΄ (το ``Αυτό΄΄ λέγεται αλλιώς και ``Εκείνο΄΄), όπως έλεγαν και οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι για το ``άλογον μέρος΄΄, υπάρχει φυσιολογικά μια αρμονία ανάμεσα στις δυνάμεις της ψυχής. Αν η ισορροπία αυτή διαταραχθεί και υπερισχύσει το ``Αυτό΄΄, δηλαδή οι ηδονές, τα ένστικτα, οι επιθυμίες, τα πάθη και οι απωθημένες εμπειρίες, τότε δημιουργούνται τα ψυχολογικά προβλήματα. Με βάση το σκεπτικό αυτό δικαιολογούνται όλα τα σύγχρονα προβλήματα όπως η νεύρωση, τα ψυχολογικά προβλήματα, το υπερβολικό άγχος, τα σεξολογικά προβλήματα (στο 90% των ατόμων οφείλονται σε ψυχολογικά αίτια), η επιθετικότητα των νέων, η βία (στην οικογένεια, στο σχολείο, στον δρόμο και γενικά παντού), η ομοφυλοφιλία, ο βιασμός και πολλά άλλα. Σχετικά με τον βιασμό, μαζί με την πυρομανία, την τοξικομανία, την κλεπτομανία, την επιδειξιμανία, την κοπρολαγνεία, τον φετιχισμό, την κτηνοβασία, την παιδεραστία (παιδοφιλία), την ηδονοβλεψία, την νεκροφιλία και άλλες ``παραφιλίες΄΄ και σεξουαλικές διαστροφές, εντάσσονται όλα στις ψυχοπαθολογίες. Σε όλα τα παραπάνω, ένα κακό οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να οδηγήσει στην εκδήλωση ή την επιδείνωση της ψυχοπαθολογίας. Σε ό, τι αφορά τον τοξικομανή και γενικά τον χρήστη ψυχοτρόπων ουσιών (από κόλλες μέχρι χασίς, μαριχουάνα και ηρωίνη), γίνεται τελικά ψυχοπαθητικό άτομο και επικίνδυνο για τους άλλους.

Το άτομο που λαμβάνει ψυχοτρόπες ουσίες είναι επιρρεπές σε τροχαίο και εργατικό ατύχημα και έχει ισχυρή τάση για ανομία, κυρίως κλοπές, ληστείες και άσκοπη χρήση βίας για να εκδικηθεί υποσυνείδητα τους κακούς ή αδιάφορους ή ανύπαρκτους (εγκαταλελειμμένο ή ορφανό παιδί) γονείς του.

Ο αναγνώστης ίσως να μην αντιλαμβάνεται πλήρως την έννοια της ασυνείδητης σκέψης που αναφέρθηκε παραπάνω. Θα γίνει μια μεγαλύτερη ανάλυση στο θέμα αυτό. Στην φράση ``ασυνείδητη σκέψη΄΄ το ``ασυνείδητη΄΄ προσδιορίζει τη σκέψη που δεν εισέρχεται στη συνείδησή μας άμεσα, δηλαδή δεν μας έρχεται στο νου, αλλά παρουσιάζεται με διαφόρους τρόπους, όπως στα όνειρα, στο λόγο, στα αστεία, στις παραδρομές του λόγου κτλ. Οι υποσυνείδητες σκέψεις εμπεριέχονται στο υποσυνείδητο που είναι το πρωτόγονο μέρος του εγκεφάλου μας που πέρα από τα ένστικτα και τα ορμέμφυτα, εμπεριέχει και σκέψεις για πρόσωπα όπως οι γονείς μας κ. α. Το υποσυνείδητο επηρεάζει τη σκέψη και την αντίληψή μας, τις αποφάσεις μας, τις σχέσεις μας με τους άλλους, το επάγγελμά μας, τα πολιτικά πιστεύω μας και γενικά τη ζωή μας. Για παράδειγμα ένα παραμελημένο παιδί, που υποσυνείδητα αισθάνεται άσχημα για τους γονείς του, εξαιτίας της έλλειψης αγάπης από μέρους τους, μπορεί όταν μεγαλώσει να γίνει στρατιωτικός, αστυνομικός ή πυγμάχος ή πολιτικά να ενταχθεί σε ακραίες ομάδες (αναρχικός ή φασίστας) Όσοι τρέφουν αρνητικά συναισθήματα για τους γονείς τους τους, είναι ``ευνουχισμένοι΄΄ από αυτούς από την παιδική τους ηλικία.

Σχετικά με την έννοια του ``ευνουχισμού΄΄, ο Σίγκμουντ Φρόϋντ την συνέλαβε έχοντας υπόψιν του την ελληνική μυθολογία και συγκεκριμένα τον θεό Ουρανό που καταβρόχθιζε τα αρσενικά παιδιά του (όπως οι ευνουχιστικοί πατεράδες μεταφορικά), γιατί φοβόταν ότι κάποιο από αυτά θα του έπαιρνε τον θρόνο. Η γυναίκα του Ουρανού, Γη, μην αντέχοντας τον αφανισμό των παιδιών της, έδωσε στον υιό της Κρόνο ένα δρεπάνι για να ευνουχίσει τον πατέρα του, όπως και έγινε. Ο Κρόνος στη συνέχεια παντρεύτηκε την αδελφή του Ρέα (ήταν και οι δύο Τιτάνες), όμως επειδή φοβόταν σαν τον πατέρα του ότι κάποιο από τα αρσενικά παιδιά του θα τον εκθρόνιζε τα κατάπινε και αυτός! Αργότερα, όμως, ευνουχίστηκε και ο ίδιος από τον υιό του Δία που τον είχε σώσει η μάνα του Ρέα!!! Γενικά, έχουμε το πρότυπο του ``ευνουχιστικού΄΄ πατέρα και το πρότυπο της αιμομιξίας (όπως Κρόνος- Ρέα) στην κοσμογονία και θεογονία της ελληνικής μυθολογίας.

Το πρότυπο του ``ευνουχιστικού΄΄ πατέρα ειναι πολύ συνηθισμένο σήμερα, με τη μορφή του πατέρα που είναι αυστηρός και επηρεάζει τη σεξουαλική ζωή των παιδιών του, με το να τα μειώνει και να τους προκαλεί σύνδρομο κατωτερότητας. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τη μητέρα. Όταν ο γονέας είναι καταπιεστικός ή αδιάφορος, τότε τα παιδιά του τον απεχθάνονται ή να τον μισούν (συνήθως υποσυνείδητα) και αργότερα έχουν ψυχολογικά και σεξολογικά προβλήματα όπως για παράδειγμα είναι στις γυναίκες η δυσπαρευνία και η ``ψυχρότητα΄΄ στο σεξ. Παράλληλα, παρουσιάζουν επιθετικότητα που μπορεί να εκδηλωθεί ακόμα και με τη χρήση βίας. Επίσης, ο ``ευνουχισμός΄΄ είναι συνήθως η αιτία που τα τέκνα χτυπάνε ή υβρίζουν ή ακόμα και σκοτώνουν τους γονείς τους ή τους κλείνουν στα γηροκομεία.

Ο Φρόϋντ, πέρα από τον μύθο του Κρόνου, χρησιμοποίησε και τον μύθο του Οιδίποδα για να διατυπώσει την θεωρία του περί ``οιδιποδείου συμπλέγματος΄΄, βασιζόμενος στο πρότυπο της αιμομιξίας. Ο Οιδίποδας, βασιλιάς των Θηβών, είχε παντρευτεί την μητέρα του Ιοκάστη χωρίς να γνωρίζει ότι η γυναίκα που παντρεύτηκε ήταν η μητέρα του και απέκτησε δύο υιούς: τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δύο κόρες: την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Όταν συνειδητοποίησε ότι παντρεύτηκε τη μητέρα του, τότε αυτοτυφλώθηκε. Μάλιστα, ο Οιδίποδας είχε σκοτώσει τον πατέρα του, τον βασιλιά της Θήβας, Λάιο χωρίς να γνωρίζει ότι ο άνδρας που σκότωσε ήταν ο πατέρας του. Τα δύο αγόρια του Οιδίποδα ενεπλάκησαν σε ένοπλη διαμάχη για την διεκδίκηση του θρόνου της Θήβας και τελικά ο πατέρας τους τα καταράστηκε. Ο Πολυνείκης πήγε στο Άργος και συμμάχησε με τους 6 βασιλείς της Πελοποννήσου πείθοντάς τους να εκστρατεύσουν κατά της Θήβας. Τελικά οι δυο υιοί του Οιδίποδα αλληλοσκοτώθηκαν σε μονομαχία μεταξύ τους.

Στον μύθο αρχαία ελληνική τραγωδία του Οιδίποδα βλέπουμε τα χαρακτηριστικά του ``οιδιποδείου συμπλέγματος΄΄, καθώς και τις δυσάρεστες συνέπειές του, όταν παραμένει άλυτο σε όλο τους το μεγαλείο. Επίσης, βλέπουμε τον φθόνο μεταξύ των αδελφών που είναι κάτι πολύ συνηθισμένο έστω και υποσυνείδητα στις οικογένειες. Ο φθόνος αυτός ενισχύεται όταν οι γονείς καλομαθαίνουν το πρωτότοκο υιό ή τον Βενιαμίν της οικογενείας (συνήθως τα αγόρια). Παράλληλα, τα κορίτσια πάντα ζηλεύουν υποσυνείδητα τα αγόρια, διότι η οικογένεια και η κοινωνία δίδει μεγαλύτερη σημασία σε αυτά. Ο φθόνος αυτός συνεχίζεται σε όλη τους τη ζωή. Ο Φρόιντ το αποκάλεσε αυτό: ``φθόνος του πέους΄΄. Στον μύθο του Οιδίποδα αξίζει να σημειωθεί πως ο Κρέοντας, αδελφός της Ιοκάστης και νέος βασιλιάς της Θήβας, διέταξε να μην ταφεί το σώμα του νεκρού Πολυνείκη. Αυτό, γιατί ο Πολυνείκης επιτέθηκε εναντίον της πατρίδος του. Εντούτοις, η Αντιγόνη παράκουσε την εντολή, γιατί γνώριζε ότι η ψυχή του άταφου νεκρού περιπλανιέται αιωνίως, μην μπορώντας να ησυχάσει (έτσι πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες).

Έτσι, η Αντιγόνη ``ενταφίασε΄΄ το γυμνό σώμα του νεκρού Πολυνείκη με τον εξής παραδοσιακό, αντί της ταφής τρόπο: πήρε στα χέρια της ξηρή σκόνη και ράντισε γύρω γύρω το νεκρό με τριπλή σπονδή (ρίχνοντας 3 φορές σκόνη) από σφυρηλατημένο κανάτι. Τότε ο θείος της Κρέοντας διέταξε να την κλείσουν σε μια σπηλιά και να σφραγίσουν την πόρτα της, για να πεθάνει από την πείνα. Αυτό το έκανε γιατί η πράξη της Αντιγόνης προς τον Πολυνείκη ήταν απαγορευμένη από τους νόμους. Έτσι, η Αντιγόνη προτίμησε να πεθάνει για τους ηθικούς νόμους και να παραβλέψει τους ανθρώπινους. Αιώνια παρέμεινε η προχριστιανική της φράση: ``εγώ γεννήθηκα για να αγαπώ και όχι για να μισώ. Υπάρχει, όμως, και συνέχεια στο δράμα. Ο Αίμωνας, υιός του Κρέοντα και αγαπημένος της Αντιγόνης, μόλις έμαθε για τον θάνατό της, τότε αυτοκτόνησε. Μετά τον ακολούθησε και η μητέρα της Αντιγόνης, Ιοκάστη… Όλα τα παραπάνω, δηλαδή ο θηβαϊκός κύκλος, αποτέλεσαν το αγαπημένο θέμα των αρχαιοελληνικών τραγωδιών, ιδίως του Σοφοκλή, στα θέατρα των αρχαίων Ελλήνων.

Επιστρέφοντας στην αιμομιξία, είναι γεγονός ότι το έθιμο της αιμομιξίας ακολουθούσαν και πολλοί βασιλείς, όπως οι Φαραώ και η Ελληνίδα βασίλισσα της Αιγύπτου, Κλεοπάτρα (51- 30 π.Χ.) που είχε παντρευτεί τον αδελφό της Πτολεμαίο!!! Η αιμομιξία υπάρχει ως αρχέτυπο στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Για όσους δεν γνωρίζουν, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, με λίγα λόγια, συνίσταται στο γεγονός ότι το παιδί απευθύνει τις σεξουαλικές επιθυμίες του στα συγγενικά του πρόσωπα: κατά κύριο λόγο στους γονείς του και δευτερευόντως στα αδέλφια του. Για το αγόρι το πρώτο σεξουαλικό αντικείμενο είναι η μητέρα του και για το κορίτσι ο πατέρας της. Όμως, ο γονέας που δεν αποτελεί σεξουαλικό αντικείμενο, θεωρείται ενοχλητικός από το παιδί το οποίο δείχνει εχθρικότητα, έχοντας τον υποσυνείδητο φόβο του ευνουχισμού από αυτόν. Όλη αυτή η υποσυνείδητη αιμομικτική κατάσταση είναι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το οποίο διαρκεί από το τρίτο ως περίπου το έβδομο έτος ζωής του παιδιού. Στο κορίτσι το σύμπλεγμα δεν λέγεται οιδιπόδειο αλλά ``σύμπλεγμα της Ηλέκτρας΄΄ πάλι από την ελληνική μυθολογία παρμένο.

Η Ηλέκτρα ήταν κόρη του περίφημου βασιλιά των Μυκηνών, Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Όταν ο Αγαμέμνων γύρισε από τον τρωικό πόλεμο, η γυναίκα του με τον εραστή της Αίγισθο τον δολοφόνησαν σε ενέδρα, με τη βοήθεια άλλων προδοτών. Τότε η κόρη της Ηλέκτρα φυγάδεψε τον αδερφό της Ορέστη, ώστε να μη τον σκοτώσουν και αυτόν. Τελικά, έπειτα από χρόνια ο Ορέστης και η Ηλέκτρα σχεδίασαν και σκότωσαν τους δολοφόνους του πατέρα τους, δηλαδή τη μητέρα τους και τον Αίγισθο. Και σε αυτή την αρχαία ελληνική τραγωδία φαίνεται το αντίστοιχο με το οιδιπόδειο σύνδρομο, από τη μεριά της γυναίκας, καθώς και οι δυσάρεστες συνέπειές του από τη μη επίλυσή του. Σημειώνεται ότι και ο μύθος της Ηλέκτρας και του Ορέστη ήταν αγαπημένο θέμα των αρχαιοελληνικών τραγωδιών. Γνωστή είναι η τραγωδία ``Ηλέκτρα΄΄ του Ευριπίδη.

Η Ψυχανάλυση από τα Ασκληπιεία ως τον Ιπποκράτη

Στην αρχαία Ελλάδα, τη λειτουργία του ψυχαναλυτή, ασκούσαν οι ιερείς του θεού Ασκληπιού, σε θεραπευτικά κέντρα που ονομάζονταν Ασκληπιεία. Ανάμεσα στα πιο σπουδαία Ασκληπιεία ήταν αυτά της Θεσσαλικής Τρίκκης, της Επιδαύρου και της Κω.

Στα Ασκληπιεία, κατέφευγαν ψυχικά άρρωστοι όλων των ειδών, αλλά κυρίως άτομα με παθήσεις που δεν μπορούσαν να θεραπεύσουν, με τα μέσα που διέθεταν οι κοινοί γιατροί. Τέτοιες παθήσεις συμβαίνει συχνά να είναι ψυχικές -και κατά κανόνα- σωματόμορφες, και γενικότερα παθήσεις στις οποίες ο ψυχολογικός παράγοντας παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Κλασικό παράδειγμα η υστερία, η ψυχική αυτή διαταραχή που δυσκολεύεται κανένας να την ξεχωρίσει από παθήσεις που οφείλονται σε οργανικές αιτίες.

Μία από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους θεραπείας ψυχικών διαταραχών στα Ασκληπιεία ήταν η ερμηνεία των ονείρων, τόσο του αρρώστου όσο και του ιεροφάντη, που αναλάμβανε την θεραπεία του.

Τα όνειρα θεωρούνταν: 1) ότι χρησίμευαν ως μέσα επικοινωνίας με κάποια θεότητα που είχε σχέση με την αρρώστια του ατόμου, ή 2) ότι αντανακλούσαν την ψυχική κατάσταση του άρρωστου ατόμου, υποδεικνύοντας συγχρόνως την μυστική της αιτιολογία.

Ανάμεσα στους Ασκληπιάδες ιερείς του θεού της ιατρικής στην αρχαία Ελλάδα, υπήρξαν ερευνητικά πνεύματα, όπως ο Αλκμαίων, ο οποίος ήταν μαθητής του Πυθαγόρα, και επιδόθηκε στην ανατομική του ανθρώπινου σώματος και ιδιαίτερα του βολβού του ματιού, από την οποία έβγαλε το συμπέρασμα ότι η έδρα των αισθήσεων είναι ο εγκέφαλος.

Ένας άλλος ερευνητής γιατρός ήταν ο Ιπποκράτης. Κατά την παράδοση, ο Ιπποκράτης ήταν απόγονος του θεού Ασκληπιού, μαθήτευσε στο Ασκληπιείο της Κω τον 4ο π.Χ. αιώνα. Πρώτος ο Ιπποκράτης διακήρυξε πως όλες οι αρρώστιες, αρχίζοντας από την επιληψία, την ''ιερή νόσο'' της ανθρωπότητας, οφείλονται σε κάποια δυσλειτουργία του οργανισμού ή σε κάποια δυσμενή επίδραση του περιβάλλοντος και όχι σε υπερφυσικές δυνάμεις, όπως υποστήριζαν οι ιερείς του Ασκληπιού. Γι' αυτό και θεωρείται ο πατέρας της ιατρικής.

Ο Ιπποκράτης περιέγραψε τις βασικές ψυχικές διαταραχές-τις λεγόμενες φρενίτιδες-δίνοντάς τους ονόματα που χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα (υστερία, μανία, μελαγχολία, άνοια, παράνοια), όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Προκειμένου για την υστερία, την οποία θεώρησε ως οργανική μάλλον παρά ψυχολογική πάθηση και την αναγνώρισε αποκλειστικά στις γυναίκες. Ο Ιπποκράτης επισήμανε τον σεξουαλικό χαρακτήρα της υστερίας, αποδίδοντάς την σε μία υπερκινητικότητα της μήτρας (της λεγόμενης υστέρας) και συνιστώντας ως θεραπεία τον γάμο.

Βέβαια αξίζει να σημειωθεί, ότι η ιδέα πως η υστερία οφείλεται σε κάποια ανώμαλη σεξουαλική κατάσταση, που υποτίθεται ότι αφορά τις γυναίκες και ιδιαίτερα το όργανο της μήτρας (υστέρας), υπάρχει ήδη στην Αίγυπτο από την 2η π.Χ. χιλιετηρίδα. Εξάλλου ανεξάρτητα από τον Ιπποκράτη, αναφέρεται και από τον Πλάτωνα, για τον οποίο η μήτρα είναι ένα ζώο με δική του θέληση και ανάγκες.

Κατά τον Ιπποκράτη, οι περισσότερες ψυχικές διαταραχές οφείλονται σε κάποια ανώμαλη έκκριση, σύσταση ή θερμοκρασία των "χυμών" του σώματος, που τους προσδιόρισε σε τέσσερις: το αίμα, την λέμφο, την κίτρινη και την μαύρη χολή. Εξάλλου η αναλογία των σωματικών αυτών "χυμών" προσδιορίζει τον ανθρώπινο χαρακτήρα, που κατά το ιπποκράτειο σύστημα διακρίνεται σε αιματώδη, λεμφατικό και χολερικό.

Η Ψυχανάλυση και η Φιλοσοφία

Στην αρχαία Ελλάδα, εκτός από τον Ιπποκράτη, και οι φιλόσοφοι είχαν αναπτύξει διάφορες ιδέες, για την προέλευση των ψυχικών διαταραχών. Μάλιστα, ο ατομικός φιλόσοφος Δημόκριτος, φαίνεται να επηρέασε άμεσα τις θεωρίες του πατέρα της ιατρικής, του Ιπποκράτη. Σχεδόν σύγχρονός τους, ήταν ο Πλάτων, που αν και είχε μεγάλη εκτίμηση στον Ιπποκράτη, δεν ακολούθησε τις ιδέες του, για την οργανική προέλευση των ψυχικών διαταραχών του ανθρώπου. Αντίθετα υιοθέτησε μία θέση ιδεαλιστική και αντιεμπειρική. Κατά τον Πλάτωνα, οι ψυχικές διαταραχές δεν είναι τίποτα άλλο, παρά ειδικές και αναπόφευκτες εκφράσεις της ανθρώπινης ψυχής, οι οποίες δεν έχουν ανάγκη από εξωτερικές επιδράσεις ή αιτίες για να υπάρχουν. Ωστόσο, προκειμένου για τα συναισθήματα, τα συσχέτισε με την λειτουργία του εγκεφάλου περισσότερο, παρά της καρδιάς, όπως άλλοι σύγχρονοί του και μεταγενέστεροι φιλόσοφοι, ψυχαναλυτές, ψυχολόγοι και ψυχίατροι.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι κατά τον Όμηρο, το κέντρο των συναισθημάτων και, γενικά, των ψυχικών λειτουργιών, ήταν το διάφραγμα ή οι φρένες, εξού και φρενοβλαβεία, φρενοκομείο, παραφρένεια, σχιζοφρένεια κλπ, όροι οι οποίοι είναι βασικά αναχρονιστικοί, που δημιουργήθηκαν και επικράτησαν σε μια πιο πρόσφατη εποχή.

Κοντά στον Πλάτωνα, είναι σωστό να αναφερθεί και ο Εμπεδοκλής. Αν και λίγο αρχαιότερος του Πλάτωνα, ο ποιητής-φιλόσοφος και ανατόμος Εμπεδοκλής, έδωσε μεγάλη σημασία στα συναισθήματα, κυρίως στον έρωτα και το μίσος, στην αδιάκοπη σύγκρουση των οποίων απέδωσε την ύπαρξη κάθε ζωής, και γενικά την ύπαρξη του κόσμου.

Τόσο ο Πλάτων στην αρχαιότητα, όσο και ο Φρόυντ στην σύγχρονη εποχή, κατέληξαν σε μία παρόμοια θεωρία. Από την μία μεριά η πλατωνική άποψη, ότι οι ιδέες και γενικά η αντίληψη που σχηματίζουμε για την πραγματικότητα πηγάζουν από μέσα μας και όχι από την εμπειρία, ότι δηλαδή έχουν μάλλον μία φυλογενετική παρά οντολογική προέλευση, βρήκε απήχηση στην ψυχολογία που ανέπτυξε ο Κάντ τον 18ο αιώνα, και πιο τελευταία στην θεωρία του ασυνείδητου που ανέπτυξε ο Φρόυντ, και γενικότερα στην δομική θεωρία που αντιπροσωπεύουν ο κοινωνιολόγος Κλωντ Λεβί-Στρως και ο γλωσσολόγος Νόαμ Τσόμσκυ.

Ο μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης συστηματοποίησε την ψυχολογία του ανθρώπου, δημιουργώντας μία ακαδημαϊκή παράδοση που διατηρήθηκε ζωντανή ως τις μέρες μας. Είναι ο πρώτος που περιέγραψε τις ψυχικές λειτουργίες με τρόπο αναλυτικό ως σκέψη, θυμικό και βούληση. Όπως ο Ιπποκράτης, υποστήριξε την οργανική προέλευση κάθε αρρώστιας, σωματικής ή ψυχικής, αλλά αντί να τις αποδώσει σε διάφορους «χυμούς» και την πυκνότητά τους, επικαλέστηκε την ύπαρξη αερίων ή πνευμάτων, τα οποία κυκλοφορώντας από σώμα και εγκέφαλο και ανάλογα με την υγρότητα ή την ξηρότητά τους, προκαλούν τις διάφορες ψυχικές διαταραχές.

Τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη τον διαδέχθηκαν ο Επίκουρος και ο Ζήνων, που δεν δημιούργησαν απλώς φιλοσοφικές σχολές(τους επικούρειους και τους στωικούς), αλλά κοινότητες με δικά τους ιδανικά και τρόπους συμπεριφοράς. Και οι δύο αυτές φιλοσοφικοκοινωνικές σχολές υπογράμμισαν την σημασία της εμπειρίας και των διαπροσωπικών σχέσεων για την ανάπτυξη του ψυχικού κόσμου, που πίστευαν λίγο-πολύ, όπως οι Άγγλοι εμπειριστές στα πρόθυρα της εποχής μας, ότι γεννιέται σαν μάζα άγραφη, άχρωμη και άμορφη.

Αρχαία τραγωδία και ψυχανάλυση

Ο άνθρωπος νομίζει πως μπορεί να ξεγελάσει τους Θεούς του. Στην πραγματικότητα αυτή του η προσπάθεια να τους κοροϊδέψει, να τους αποφύγει, με λίγα λόγια να επαναστατήσει απέναντί τους, στο τέλος γίνεται δίκοπο μαχαίρι. Οι αρχαίοι ήρωες είναι στασιαστές ενάντια στο Θείο. Ο στασιαστικός χαρακτήρας αναδύεται από τη μανία με την οποία τα πρόσωπα των τραγωδιών αγωνίζονται ενάντια στην επιβεβλημένη από τους Θεούς κοσμική τάξη. Στις τελετές εκείνες μέσα στις οποίες πλάστηκε το αρχαίο δράμα, θυσίαζαν ένα τράγο. Τιμωρούσαν τον εαυτό τους που στασίαζαν, ένιωθαν ένοχοι και προσπαθούσαν να φανούν υπάκουοι και ευσεβείς, σκοτώνοντας ένα πλάσμα που προφανώς ήταν μια συλλογική προβολή τους. Η αρχαία ελληνική τραγωδία γεννήθηκε από την ενοχή των υποκειμένων. Την ίδια στιγμή όμως, σαν σκανταλιάρικα παιδιά, στους χορούς τους και στις ιστορίες τους επαναλάμβαναν την επανάστασή τους.

Από την άλλη στο περίφημο Γιομ Κιπούρ, την εβραϊκή γιορτή εξιλέωσης των αμαρτιών, απέβαλλαν από την κοινωνία τους έναν τράγο – τον γνωστό αποδιοπομπαίο τράγο και τον έστελναν να περιφέρεται «μολυσμένος» στην ερημιά. Hircus (τράγος) Sacer κατά το γνωστό Homo Sacer, για να μιλήσουμε με αγκαμπενικούς όρους. Δεν τον θανάτωναν, τον εξόριζαν. Άφηναν το «μιαρό» αποτύπωμά τους σε κοινή θέα ώστε να το βλέπουν, να τους θυμίζει την ενοχή τους. Σε αντίθεση, η ενοχή των αρχαίων Ελλήνων ήταν τόσο μεγάλη που δεν μπορούσαν να αφήσουν ζωντανό το Πράγμα που την αντιπροσώπευε. Στην ψυχανάλυση κεντρικό ρόλο στη δομή της Επιθυμίας διαδραματίζει ακριβώς αυτή η έννοια του Πράγματος (Das Ding), το άπιαστο και κενό από κάθε έννοια αντικείμενο της επιθυμίας. Πάντα το Πράγμα θα διαφεύγει των δυνατοτήτων της γλώσσας και της φαντασίας, είναι αυτό το κάτι που βρίσκεται πέρα από τα όρια της αντίληψής μας. Μέσα στις πολιτισμικές συνδηλώσεις βέβαια μπορεί να λάβει διάφορες απεικονίσεις, όπως π.χ τη μητέρα. Μπράβο, Οιδίποδα, «κέρδισες» τη μητέρα σου! Γιατί τότε είσαι δυστυχισμένος; Γιατί πλάκωσε την πόλη σου λοιμός; Δεν μπορεί να ζήλεψαν οι Θεοί που εκπλήρωσες την αιμομικτική σου επιθυμία, οι ίδιοι Θεοί που ήταν παντρεμένοι μεταξύ τους, όντας αδέρφια, ξαδέρφια κτλ. Και όμως! Η μόνη αιμομικτική πράξη που δεν αναπαράχθηκε ήταν αυτή της μητέρας με τον γιο. Μια απαγόρευση ανώτερη και από τους Θεούς. Η μόνη περίπτωση που υπήρξε τέτοια επαφή, ήταν όταν η Γαία γέννησε τον Ουρανό και αυτός την τεκνοποίησε (αν και εξαιτίας της έλλειψης του πατέρα δεν αναπαράγεται η γνωστή τριάδα του πατέρα, της μητέρας και του παιδιού). Η συνέχεια γνωστή. Ο Κρόνος, ένας από τους γιους τους, ευνούχισε τον πατέρα του.

Η τραγική ενοχή

Ο Οιδίποδας δηλαδή τιμωρήθηκε ώστε να μην προλάβει να ευνουχίσει τους Θεούς; Ο τράγος των τελετών θανατώθηκε σαν τιμωρία επειδή οι ίδιοι οι πρόγονοι των αρχαίων Ελλήνων απέκτησαν αυτό που δεν έπρεπε να αποκτήσουν και ύστερα από τόσες γενεές ακόμα αυτομαστιγώνονται και αυτοτιμωρούνται; Σκοτώνουν τον φροϋδικό «τοτεμικό» πατέρα; Μπορεί, αλλά τότε ο Οιδίποδας γιατί δεν βρήκε κάποιον άγριο θάνατο σε κάποια τελετή, αλλά πέθανε μολυσμένος και ταυτόχρονα ιερός, ήρεμα και απλά κάπου στην Αθήνα; Αυτό θυμίζει περισσότερο την τελετή του Γιομ Κιπούρ, παρά τις «βάρβαρες» τελετές της αρχαίας Ελλάδας. Hircus Sacer /Oedipus Sacer. Πως γίνεται ο Οιδίποδας, ο στασιαστής που ανέτρεψε το ταμπού της αιμομιξίας, ο «απόβλητος» Οιδίποδας, να βρίσκει έναν γαλήνιο θάνατο που όπως λέει και ο αγγελιαφόρος στον Οιδίποδα επί Κολωνώ: «έφυγε άντρας χωρίς να αναστενάζει και χωρίς απ’ αρρώστιες να είναι βασανισμένος, μα παραπάνω απ’ όλους ήταν θαυμαστός»;

Ο ήσυχος θάνατος δεν ταιριάζει στους Οιδίποδες αυτού του κόσμου. Θα έπρεπε να πεθαίνουν οργιαστικούς και αποκαλυπτικούς θανάτους μέσα σε δίνες άγριας και πρωτόγονης ευχαρίστησης. Αντιθέτως, αν και γνώρισε το ύψιστο αγαθό, που ήταν ταυτόχρονα το απαγορευμένο αγαθό, οι γνωστοί για τον φθόνο τους Ολύμπιοι Θεοί δεν τον σκοτώσανε μέσα σε μια έκρηξη οργής. Περισσότερο τον αφήσανε να πεθάνει από οίκτο. Ίσως είδανε πως το Πράγμα που απέκτησε ο Οιδίποδας, στην ουσία είναι κενό, άδειο. Δεν έκρυβε κάποια «μυστική ουσία», δεν βρήκε πρόσβαση σε μια ηδονή επέκεινα των ηδονών του ταπεινού μας κόσμου. Έτσι ο άνθρωπος ο οποίος εκπλήρωσε την «απαγορευμένη επιθυμία», δεν έγινε Θεός, δεν έγινε υπεράνθρωπος, δεν έγινε πιο ευτυχισμένος. Δεν έγινε τίποτα. Η «απόκτηση» του Πράγματος δεν οδηγεί πουθενά. Ο Οιδίποδας έγινε το ζωντανό παράδειγμα της αποτυχίας, πλησίασε τόσο πολύ στο ενοχικό όνειρο των ανθρώπων, το άγγιξε και το γεύτηκε και τελικά άδειασε και ο ίδιος όταν ανακάλυψε πως η ευτυχία βρίσκεται όσο πιο μακριά γίνεται από τον απαγορευμένο πόθο.

Ο Οιδίποδας λοιπόν είναι ένοχος. Όχι όμως επειδή εκπλήρωσε κάποιου είδους συλλογική φαντασιακή ονείρωξη, αλλά επειδή απέδειξε πόσο μάταιη είναι αυτή. Το περίφημο σύμπλεγμα του Οιδίποδα δεν αφορά την επιθυμία για τη μητέρα, αλλά την αίγλη του απαγορευμένου. Κάτι θα απαγορεύεται παντού και πάντοτε και θα είμαστε εσαεί αποχωρισμένοι από αυτό που μας απαγορεύεται και αυτός είναι ένας Ρουβίκωνας που δεν γίνεται να τον περάσουμε. Δεν υπάρχει κάτι το τραγικό στο ότι είμαστε για πάντα αποχωρισμένοι από το αντικείμενο της επιθυμίας. Τραγικός είναι ο αγώνας μας παρά ταύτα να το αποκτήσουμε, να γίνουμε Οιδίποδες.

Σύγκρουση Ορμών

Ο κάθε τραγικός ήρωας είναι διχασμένος. Μέσα του χάσκει ένα σχίσμα ανάμεσα σε δυο διαφορετικές αξίες. Στο σύνολο των τραγωδιών τίθεται αργά ή γρήγορα ένα δίλημμα, μια απόφαση που πρέπει να πάρουν, πράγμα το οποίο τους ωθεί στον «τόπο της μεγάλης Άρνησης», αντίθετα με ό,τι θα υποστήριζε ο Φουκώ. Η Αντιγόνη και ο Κρέοντας. Θα ταφεί ή όχι ο Αίας; Θα σκοτώσει ή όχι η Μήδεια τα παιδιά της; Να θυσιάσουμε ή όχι την Ιφιγένεια; Και από την πλευρά των Θεών (οι Θεοί των αρχαίων Ελλήνων είναι εξίσου τραγικοί), θα τη σώσουμε ή όχι; Θα αθωώσουμε τον Ηρακλή και τον Ορέστη; Και ο κατάλογος μπορεί να συνεχιστεί. Το τραγικό υποκείμενο είναι αποτέλεσμα μιας έκρηξης ανάλογης του Bing Bang. Όλες του οι μοριακές επιθυμίες, η μαύρη τρύπα στο κέντρο της ύπαρξής του, η διαστολή της υποκειμενικότητάς του, ακόμα και η σκοτεινή ύλη που «κολλάει» τους μυριάδες γαλαξίες του ψυχισμού του, είναι αποτέλεσμα της αρχέγονης σύγκρουσης ανάμεσα σε δυο θεμελιακά σωματίδια. Μια εναντιοδρομία δυο «θετικών» αξιών μέσα από τους ίδιους τους φορείς τους. Και οι δυο αυτές αξίες είναι υψηλές (βλέπε το παράδειγμα της Αντιγόνης) και ακριβώς αυτή η σύγκρουση και η αναγκαστική επιλογή της μιας είναι που κάνει το υποκείμενο τραγικό.

Εάν δεν γίνει φανερή αυτή η εσωτερική σύγκρουση, τότε ένα πρόσωπο δεν είναι τραγικό. Είναι γνωστή η διάκριση ανάμεσα στην ορμή της ζωής και στην ορμή του θανάτου, μια φροϋδική ανακάλυψη που την ακολούθησε και η λακανική ψυχανάλυση. Αυτές οι δυο ορμές που στροβιλίζονται ένθεν του υποκειμένου αντιστοιχούν στις δυο «θετικές» αξίες που έρχονται αντιμέτωπες και στον τραγικό ήρωα. Η δύναμη της ζωής και του θανάτου, της ενότητας και της καταστροφής. Σε πόσες τραγωδίες δεν έχει αναπαραχθεί το ίδιο μοτίβο στον πυρήνα της πλοκής; Ο δυϊσμός αυτός των ορμών έχει γίνει αντικείμενο παρεξήγησης, καθώς η μια δεν υπάρχει αυτονομημένη από την άλλη. Υπάρχει μια ορμή της ζωής η οποία ενέχει εγγενώς της αρνητικότητά της. Κάθε ορμή είναι ταυτόχρονα ορμής της ζωής και οιονεί ορμή του θανάτου. Η ορμή του θανάτου δεν σημαίνει πως είναι μια αρνητική ορμή per se, καθώς δεν στοχεύει πάντα στο φυσικό τέλος, αλλά στην «καταστροφή» του αντικειμένου της επιθυμίας, διατηρώντας έτσι την επιθυμία και συντηρώντας την θεμελιακή για το υποκείμενο έλλειψη.

Ο Hume, υποστήριζε πως στοιχείο της τραγωδίας είναι ο τρόπος με τον οποίο τα ανοίκεια αισθήματα που προκαλούνται από τη θέαση ενός γεγονότος κινητοποιούν εσωτερικές δυνάμεις που στο τέλος ανατρέπουν και μαλακώνουν τη θλίψη, προκαλώντας ευχαρίστηση. Περίπου το παιχνίδι ορμής της ζωής και ορμής του θανάτου. Σε μια από τις τρομερές τραγωδίες, στην Εκάβη του Σοφοκλή, όση αποστροφή και αν νιώθουμε για τις πράξεις της Εκάβης, άλλη τόση ευχαρίστηση αποκομίζουμε.

Ανάμεσα σε αυτές τις δυο ορμές, στο σταυροδρόμι των αντικρουόμενων αξιών, η θέση του τραγικού υποκειμένου είναι ρευστή . Σε αυτό το σημείο μηδέν, η ελευθερία γίνεται μάλλον ιδέα και συναίσθημα (affect) παρά μια πραγματική κατάσταση. Τόσο η ψυχανάλυση και η τραγωδία μας μαθαίνουν ένα πράγμα. Μπορεί να είμαστε ένοχοι, μπορεί να επιθυμούμε κάτι το άπιαστο (αφού δεν υπάρχει), μπορεί ο ψυχισμός μας να είναι ένα πεδίο μάχης, μπορεί ακόμα και να μην ελευθερωθούμε ποτέ από τις συγκρούσεις μας. Αλλά μπορούμε να είμαστε υπεύθυνοι απέναντι στις επιλογές μας και αυτός είναι ο δρόμος που οφείλει να ακολουθήσει το υποκείμενο. Ακόμα και αν το πληρώσουμε αυτό, όπως τόσοι και τόσοι τραγικοί ήρωες.

Γνώθι σαυτόν, η ψυχοθεραπεία στην Αρχαία Ελλάδα

Ο πρώτος γνωστός ψυχοθεραπευτής της αρχαιότητος ήταν ο Μελάμπους. Κατά την μυθολογία οι θεοί του χάρισαν την ικανότητα να θεραπεύει όλες τις ασθένειες. Ο Μελάμπους με την ψυχοθεραπευτική του μέθοδο θεράπευσε τον Άλκανθο, βασιλιά των Μεγάρων, από χρόνια μελαγχολία. Θεράπευσε, επίσης, τον Ίφικλο, γιό του βασιλιά της Θεσσαλίας Φυλάκου, από ψυχογενή ανικανότητα, βρίσκοντας το ψυχικό τραύμα της παιδικής ηλικίας που του είχε προκαλέσει φόβο ευνουχισμού και είχε ως συνέπεια τα σεξουαλικά του προβλήματα!! (Ο Φρόιντ είναι 2.500 χρόνια μετά)

Πόση μεγάλη σημασία έδιναν οι Έλληνες στην αυτογνωσία φαίνεται από το γεγονός ότι στο μαντείο των Δελφών, τον κατεξοχήν χώρο προγνώσεως του μέλλοντος, οι πιστοί που διένυαν μεγάλες αποστάσεις και αντιμετώπιζαν σοβαρούς κινδύνους για να μάθουν από τον θεό το μέλλον τους, όταν έφταναν εκεί διάβαζαν στο αέτωμα του ναού ” γνώθι σαυτόν ” δηλαδή γνώρισε τον εαυτό σου για να γνωρίσεις τους Θεούς.

Η πίστη αυτή αποτυπώνεται και στους μύθους τους π.χ. στο μύθο του Ηρακλή. Σύμφωνα μ’ αυτόν, όταν γεννήθηκε ο Ηρακλής, ο Δίας ανέθεσε στον Ερμή να θηλάσει τον μικρό από το στήθος της Ήρας, όταν εκείνη κοιμόταν, για να γίνει αθάνατος. Η Ήρα όμως το αντιλήφθηκε και τραβήχτηκε. Από το γάλα που έσταξε δημιουργήθηκαν οι γαλαξίες και τα αστέρια.

Σύμφωνα με την αποκωδικοποίηση της Ελληνικής γλώσσας από τον Σημαιοφόρο Θεολόγο, ΉΡΑ σημαίνει την ενέργεια που ρέει πάνω και κάτω σε ισορροπία. Οπότε οι γαλαξίες και τα αστέρια δημιουργήθηκαν από την ενέργεια που ρέει σε ισορροπία!

Ηρακλής είναι το κλέος (η δόξα) της Ήρας. Είναι ο άνθρωπος που έχει φθάσει σε ισορροπία. Οι 12 άθλοι του είναι μυητικές διαδικασίες της ψυχής για να φθάσει στην Αθανασία π.χ. ο Μύθος της Λερναίας Ύδρας.

Η όγδοη αποστολή του Ηρακλή ήταν να οδηγηθεί σε ένα βρωμερό έλος, δίπλα στον ποταμό Αμωμώνη και να σκοτώσει ένα βρωμερό τέρας που κατοικεί σε αυτό και καταστρέφει την ύπαιθρο. Το τέρας είχε εννέα κεφαλές. Είχε και μια η οποία ήταν αθάνατη. Η ιδιαιτερότητα σε αυτές τις κεφαλές ήταν ότι, κόβοντας την μια κεφαλή στη θέση της ξεφύτρωναν δύο. Ο Ηρακλής την βρήκε εύκολα. Η δυσκολία βρισκόταν στον τρόπο που θα χρησιμοποιούσε για να βγει το θηρίο από το έλος. Μετά από ένα τέχνασμα τα κατάφερε. Όταν έκοβε ένα κεφάλι, για να μη βγουν δύο ο Ιόλαος του έδινε έναν πυρσό με τον οποίο το έκαιγε.

Η Ύδρα συμβολίζει το θηρίο που κουβαλάμε όλοι μέσα μας και ο βούρκος μέσα στον οποίο κατοικεί τις υποσυνείδητες, ενστικτώδεις παρορμήσεις μας. Το ξερίζωμα της μιας κεφαλής και το φύτρωμα της άλλης, δείχνει ότι ενώ αποκόβεται μια ποταπή σκέψη, επιθυμία, μια άλλη αμέσως παίρνει τη θέση της. Το ακόρεστο των υλικών αναγκών!!

Όσο ο Ηρακλής πολεμούσε μέσα στον βούρκο δεν μπορούσε να νικήσει την Ύδρα. Για να το καταφέρει έπρεπε να βρει άλλη προοπτική. Την σήκωσε στον αέρα. Έτσι το θηρίο αποδυναμώθηκε και εξοντώθηκε.

Ο μύθος λέει ότι το ένατο κεφάλι ήταν αθάνατο γι’ αυτό ο ήρωας το έθαψε και έβαλε από πάνω μια πέτρα. Η αθάνατη κεφαλή ίσως να δείχνει ότι όποια και αν είναι η αιτία που δημιουργεί ένα πρόβλημα μπορούμε να το αδρανοποιήσουμε έστω και αν αυτό με την πρώτη αφορμή θα ξεφυτρώνει να μας δείχνει τα σημάδια του.

Όλοι μας κάποιες φορές καταλαβαίνουμε ότι μέσα στις υπόγειες περιοχές της συνειδήσεως μας κουβαλάμε ένα τέρας με πολλά κεφάλια. Ο μόνος τρόπος να το νικήσουμε είναι να ανυψώσουμε το πρόβλημα μας σε μια υψηλότερη διάσταση, στο καθαρό φως της συνείδησής μας.

Ο τελευταίος άθλος του είναι η κάθοδος στον Άδη. Ο Άδης συμβολίζει το Υποσυνείδητο. Μετά την κάθοδο στο Υποσυνείδητο ανέβηκε στον Όλυμπο και έγινε αθάνατος.

Η θεραπεία της Ελληνικής ψυχής γινόταν στα αρχαία θέατρα μέσω της Τραγωδίας και της Κωμωδίας. Στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχαν 800 θέατρα!! (απίστευτος αριθμός).

Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει:

Η Τραγωδία ” δι ελέου και φόβου ” περαίνει την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.

Η Κωμωδία ”δι ηδονής και γέλωτος” περαίνει την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.

Οι θεατές παρακολουθώντας τα παθήματα των ηρώων έρχονταν σε επαφή με τον δικό τους απωθημένο ψυχικό πόνο, τα δικά τους παθήματα και έτσι επιτελείτο η προσωπική τους κάθαρση. Επιτύγχαναν την επανασύνδεση του νοητικού (Απολλώνιου πνεύματος) και του συναισθηματικού κόσμου (του Διονυσιακού).

Αυτή η σύνδεση δημιούργησε την Συνείδηση.

Για τους Έλληνες άνθρωπος είναι αυτός που έχει συνείδηση, δηλαδή γνωρίζει τί νιώθει και δεν φοβάται να νιώθει και να αισθάνεται…

Ο Όμηρος γνωρίζει πόσο σημαντικό είναι για την σωματική, ψυχική και πνευματική υγεία η βίωση του πόνου. Οι ήρωες της Ιλιάδας-Οδύσσειας δεν διστάζουν να εκδηλώσουν και μάλιστα δημόσια όλο το φάσμα των συναισθημάτων τους (τον θυμό, την θλίψη, την ντροπή, το κλάμα).

Έτσι ο Αχιλλέας, ο μεγάλος ήρωας των Ελλήνων, δεν διστάζει να θρηνήσει απαρηγόρητος τον χαμό του φίλου του, Πάτροκλου. Όταν ο Πρίαμος, ο πατέρας του Έκτορα πήγε να ζητήσει το σώμα του γιού του, οι δύο άντρες έκλαψαν αγκαλιασμένοι, ο καθένας για το δικό του προσωπικό πένθος. Οι δύο βασιλείς παραμέρισαν την αλαζονεία. Τα κοινά οδυνηρά συναισθήματα (για τον χαμό του φίλου και τον χαμό του γιού) τους ένωσαν. Η ανθρώπινη επικοινωνία συντελέσθη.

Η Ελληνίστρια, γαλλίδα ακαδημαϊκός Ζακλίν ντε Ρομίγυ στο βιβλίο της ” Έκτωρ ” γράφει:

”Η τελευταία ραψωδία του ποιήματος είναι αφιερωμένη στην ταφή του Έκτορα και στις τελευταίες λέξεις του έργου ηχεί για ύστατη φορά το όνομά του…

Αυτή η φροντίδα να δοξαστεί ένας ήρωας του εχθρικού στρατοπέδου, να προκαλέσει οίκτο ένας ηττημένος, η φροντίδα να φανεί ως άνθρωπος κτυπημένος από τον πόλεμο και ο θάνατός του να σκορπίζει ένα πένθος σπαρακτικό, αποτελεί, στην έναρξη της δυτικής λογοτεχνίας, αναφορά εξαιρετικής ανθρωπιάς. Και στη σύγχρονη εποχή μας, εποχή πολέμων και σφαγών, εποχή γεμάτη βαρβαρότητες, όπου αποκαλύπτονται ξαφνικά με τον εντοπισμό ομαδικών τάφων, η προβολή τόσης ανθρωπιάς, αποτελεί μια απάντηση στις αγωνίες μας. Οι Έλληνες συνεχίζουν σ’ αυτή την πορεία…

…Η Ιλιάδα είναι ένα ποίημα για τον πόλεμο, αλλά όχι ένα ποίημα φιλοπόλεμο. Η τύχη που επιφυλάσσεται στο σώμα του Έκτορα οδηγεί στις υψηλότερες βασικές αρχές της ανθρωπότητας, για της οποίες είμαστε ευγνώμονες στην Ελλάδα ”

Οι Έλληνες γνώριζαν ότι δεν μπορείς να θεραπεύσεις τον κόσμο αν δεν θεραπεύσεις πρώτα τον εαυτό σου. Ο κόσμος είναι πιστή εικόνα των ψυχικών μας καταστάσεων.

Πόσο σημαντική είναι η κάθαρση του πόνου για την σωματική, ψυχική και πνευματική υγεία αποδεικνύεται πλέον από την Νευροβιολογία.

Ο Dr. ARTHUR JAΝΟV, ένας από τους σημαντικότερους κλινικούς ψυχολόγους διδάσκει ότι έχουμε 3 εγκεφάλους σ’ ένα:

Α) Το εγκεφαλικό στέλεχος ή ερπετοειδής εγκέφαλος (Η εξέλιξή του διήρκησε ένα δισεκατομμύριο χρόνια)

Β) Ο συναισθηματικός ή λιμβικός εγκέφαλος (Ο εγκέφαλος των θηλαστικών. Η εξέλιξη του διήρκησε τετρακόσια εκατομμύρια χρόνια)

Γ) Ο Νεόφλοιος (Η χρονική εξέλιξή του διήρκησε περίπου Δέκα εκατομμύρια χρόνια)

(Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν την τριτή διαίρεση του εγκεφάλου. Αυτό φαίνεται στο γεγονός ότι ονομάζουν την θεά Αθηνά, θεά της λογικής και της Σοφίας, Τριτογένεια. Η Σοφία επιτυγχάνεται με την εναρμόνιση των τριών στοιχείων (Νόησις – Θυμικόν - Ενστικτώδες)

Το τραυματικό γεγονός ανάλογα με τη χρονική περίοδο που συνέβη αποτυπώνεται σε διαφορετικό τμήμα του εγκεφάλου. Όταν συμβαίνει ένα τραυματικό γεγονός, επειδή ο πόνος είναι μεγάλος για να επιβιώσουμε, ο οργανισμός μας τον απωθεί. Αυτός ο πόνος δεν εξαφανίζεται αλλά παραμένει μέσα στο σώμα μας (σπλάχνα) και στον συναισθηματικό εγκέφαλο. Αποτέλεσμα είναι οι σωματικές, συναισθηματικές, νοητικές ασθένειες. Επειδή δεν είμαστε σε επαφή με τον απωθημένο πόνο μας αντιδρούμε στα σημερινά ερεθίσματα σαν να βρισκόμαστε στο παρελθόν. Ο παραμένων πόνος (σωματικός – συναισθηματικός) προκαλεί παραλογισμό σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο. Ο άνθρωπος γίνεται αυτοκαταστροφικός για τον εαυτό του και τους άλλους. Καταστρέφει τη φύση που τον τρέφει, δημιουργεί πολέμους γιατί η ανθρώπινη ζωή δεν έχει καμία αξία, αφήνει παιδιά να πεθαίνουν από πείνα, ταυτίζει την ευτυχία με τα υλικά αγαθά, θεοποιεί το χρήμα, προωθεί την παγκοσμιοποίηση. Βασικός σκοπός της παγκοσμιοποίησης είναι ο εκμηδενισμός της κοινωνίας και των ανθρώπων αφού ισοπεδώνει την Ιστορία, τους πολιτισμούς, τις αξίες, τα ήθη και τα έθιμα.

Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε μάζα, έτσι μπορεί να τον ελέγχει το σύστημα καλύτερα. Το άτομο έχει κριτική σκέψη και αντίληψη, η ύπαρξή του είναι απειλητική…

Ο πόνος, ό,τι κι αν κάνουμε για να τον αποφύγουμε, θα μας ακολουθεί σαν τον ίσκιο μας. η μόνη σωτηρία είναι η ενσωμάτωση (η κάθαρσις) δηλαδή σκέψη και συναίσθημα να γίνουν ολότητα. Να σκεφτόμαστε αυτό που αισθανόμαστε και να αισθανόμαστε αυτό που σκεπτόμαστε. Σημαίνει τέλος της υποκρισίας. Μόνο τότε η ανθρωπότητα θα έχει μέλλον…

Η ΔΟΥΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ὥς ἐδῶ ἀφήσαμε νά περάσει ἀσχολίαστο τό γεγονός ὅτι ἕνα μεγάλο μέρος τῆς βιομηχανικῆς ἐργασίας γινόταν ἀπό δούλους. Πρέπει λοιπόν τώρα νά στραφοῦμε στό θέμα τῆς δουλείας, πού προκαλοῦσε ἀνέκαθεν κάποια ἀμηχανία στούς θαυμαστές τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Ἀξιοσέβαστοι ἐπιστήμονες ἔπεισαν ἀπεγνωσμένα τόν ἑαυτό τούς ὅτι ἡ δουλεία στήν ἀρχαία Ἑλλάδα πρέπει νά ὑπῆρξε θεσμός κάπως πιό ἀνθρώπινος ἀπό ὅ,τι φαίνεται· καί μολονότι αὐτη ἡ παραποίηση τῶν γεγονότων εἶναι τώρα λιγότερο διαδομένη, ἐξακολουθεῖ νά προκαλεῖται σύγχυση ἀπό τή συζήτηση γιά τό ἐπίμαχο θέμα τοῦ χαρακτήρα τῆς δουλείας τῶν νέγρων τῆς Ἀμερικῆς καί ἀπό τή μαρξιστική ἔμφαση στή δουλεία ὡς βάση τοῦ ἀρχαίου πολιτισμοῦ. Σέ πολύ γενικές γραμμές, ἡ δουλεία ἦταν κάτι βασικό γιά τόν ἑλληνικό πολιτισμό, μέ τήν ἔννοια ὅτι ἡ κατάργησή της καί ἡ ἀντικαταστασή της ἀπό τήν ἐλεύθερη ἐργασία, ἄν εἶχε περάσει ἀπό τό νοῦ κανενός νά προχωρήσει σέ τέτοιες καινοτομίες, θά σήμαιναν τήν ἀποδόμηση ὁλόκληρής τῆς κοινωνίας καί τήν ἐκμηδένιση τοῦ ἐλεύθερου χρόνου τῶν ἀνώτερων τάξεων τῆς Ἀθήνας καί τῆς Σπάρτης. Ὁ μέσος Ἀθηναῖος εἶχε βαθιά ριζωμένη τήν πεποίθηση ὅτι ἕνας ἐλεύθερος ἄνθρωπος ἦταν ἀδύνατο νά ἐργάζεται ἔχοντας κάποιον ἄλλο ἄμεσο ἀφεντικό του. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι καί ἐλεύθεροι καί δοῦλοι ἀπασχολοῦνταν στίς περισσότερες μορφές τοῦ ἐμπορίου καί τῆς βιομηχανίας· ἡ ἀπομάκρυνση ὅμως τῶν δούλων ἀπό τά ἔργα αὐτά θά συνεπαγόταν μιά ἐξαιρετικά ἄβολη ἀναδιοργάνωση τῆς ἐργασίας καί τῆς ἰδιοκτησίας. Ὡστόσο, τό πρόβλημα ἄν μποροῦσε νά εἶναι ἀλλιώτικο τό σύστημα δέν πρέπει νά μᾶς ἀπασχολήσει πάρα πολύ. Τό πρῶτο ἐρώτημα εἶναι πῶς λειτουργοῦσε στήν πραγματικότητα ὁ θεσμός τῆς δουλείας.

Στή μυκηναϊκή ἐποχή ἡ διάκριση ἀνάμεσα σέ δούλους καί ἐλευθέρους πρέπει νά εἶχε κάποια σημασία, ἀφοῦ οἱ πινακίδες τῆς Γραμμικῆς Β δέν παραλείπουν νά ἀναφέρουν τή διάκριση· δέν εἴμαστε ὅμως σέ θέση νά πούμε τί σημασία εἶχε νά εἶναι κανείς δοῦλος στή μυκηναϊκή Πύλο, ἀφοῦ δέν γνωρίζουμε ὥς ποιό βαθμό ἦταν ἐλεύθερος ὁ μή δοῦλος. Παρόμοιες ἀμφιβολίες δυσκολεύουν τίς ἀπόπειρες νά ξεκαθαριστεῖ ποιά ἦταν ἡ κατάσταση τῶν δούλων στήν ὁμηρική ἐποχή. Βασικά ὁ Ὅμηρος μᾶς παρουσιάζει τήν παραδοσιακή εἰκόνα πόλεων πού λεηλατοῦνται καί γυναικῶν πού σκλαβώνονται, κι αὐτό δέν φαίνεται νά ἐνοχλεῖ τήν εὐαισθησία του. Γιά μία ἀκόμη φορά, ὁ κόσμος τῶν ἀρχόντων ἑλκύει περισσότερο τήν προσοχή του: τά αἰσθήματα τοῦ Ἀχιλλέα γιά τήν αἰχμάλωτη πριγκίπισσα Βρισηίδα, καί τά δικά της γι’ αὐτόν, ἀφοῦ ὁ Ἀχιλλεας εἶχε σκοτώσει τόν πατέρα της καί εἶχε λεηλατήσει τήν πόλη της· ἤ ἡ ζωή πού περιμένει τήν Ἀνδρομάχη, ὅταν σκοτωθεῖ ὁ ἄντρας της, ὁ Ἕκτορας, καί κυριευτεῖ ἡ Τροία. Οἱ ἄπιστες οἰκιακές δοῦλες τοῦ Ὀδυσσέα, πού εἶχαν κοιμηθεῖ μέ τούς μνηστῆρες τῆς Πηνελόπης, ἄνηκαν σέ μιά τάξη διαφορετική, καί ἦταν εὔκολο νά τίς κρεμάσουν χωρίς πολλή φασαρία καί σχόλια. Ὁ Εὔμαιος, ὁ πιστός χοιροβοσκός, πού τόν εἶχαν ἀπαγάγει στήν παιδική του ἡλικία φοίνικες ἔμποροι, μᾶς δείχνει ἕναν ἄλλο τρόπο ἀπόκτησης δούλων καί ἕνα ἄλλο στερεότυπο, τόν πρόθυμο ἀφοσιωμένο δοῦλο πού ἐξελίσσεται σέ οἰκογενειακό φίλο· καί ἡ Εὐρύκλεια, πού εἶχε ἀγοραστεῖ μέ ἀντάλλαγμα, ἦταν ἡ τροφός τοῦ Ὀδυσσέα καί ἀργότερα ἔγινε ἡ οἰκονόμος τοῦ παλατιοῦ, ἡ πρώτη σέ μιά μακρά σειρά ἀπό θετές μητέρες, τροφούς καί κηδεμόνες, πού τίς ἀγαπούσαν οἱ οἰκογένειες στίς ὁποῖες ἀνῆκαν, καί οἱ περισσότερες μᾶς εἶναι γνωστές μόνο ἀπό τή γνήσια ἀγάπη πρός τό πρόσωπό τους πού μαρτυροῦν οἱ ἐπιτύμβιες ἐπιγραφές.

Καί ἐδῶ πάλι θά ἦταν εὐκολότερο νά ἀναλύσουμε τήν κατάσταση τῶν δούλων, ἄν γνωρίζαμε πιό καλά ποιά ἦταν ἡ θέση τῶν ἐλεύθερων πού ἦταν ἐξαρτημένοι ἀπό τό παλάτι τοῦ Ὀδυσσέα. Τό παλάτι ἐκεῖνο ἀποτελοῦσε μιά στενά δεμένη καί σχεδόν αὐτάρκη μονάδα, στήν ὁποία ἦταν βαθιά ἀφοσιωμένοι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι κάθε τάξης, καί γιά τήν ὁποία ἐργάζονταν ὅλοι μέ τόν τρόπο τούς —ἀκόμη καί ἡ Πηνελόπη ὑφαίνει μέ τά ἴδια τῆς τά χέρια. Ὑπῆρχαν, φυσικά, μεγάλες διακρίσεις περιωπῆς καί διαφοροποιήσεις ἀνάμεσα στά καθήκοντα πού ἐκτελοῦσε ὁ καθένας —μόνο οἱ οἰκοδεσπότες καί οἱ φιλοξενούμενοί τους εἶχαν τό προνόμιο νά λούζονται καί νά ντύνονται ἀπό ἄλλους— ἀλλά ἡ διαχωριστική γραμμή ἀνάμεσα στά ἔργα ἑνός δούλου καί ἑνός ἐλευθέρου δέν εἶναι πολύ σαφής. Ἡ ἀπόσταση ἀνάμεσα στoύc ἄρχοντες καί στούς ὑπολοίπους εἶναι πολύ μεγαλύτερη ἀπό ὁποιαδήποτε ἀπόσταση ἀνάμεσα στίς διάφορες τάξεις πού τούς ὑπηρετοῦσαν. Ἄν ἡ διάκριση ἀνάμεσα σέ δούλους καί σέ ἐλευθέρους ἔγινε βαθύτερη καί σαφέστερη κατά τήν κλασική περίοδο, αὐτό ὀφείλεται στό ὅτι τό νόημα τῆς ἐλευθερίας εἶχε πιά ξεκαθαριστεῖ καί ἡ ἀξία της εἶχε αὐξηθεῖ ἀφάνταστα

Ὁ Ἕλληνας τῆς κλασικῆς περιόδου διέτρεχε τόν κίνδυνο νά γίνει δοῦλος, ἄν πιανόταν αἰχμάλωτος στόν πόλεμο· ὑπάρχουν ἀρκετές περιπτώσεις πόλεων πού εἶδαν τούς ἄνδρες τους νά ἐκτελοῦνται καί τά γυναικόπαιδά τους νά γίνονται δοῦλοι, ἄν καί, γιά νά εἴμαστε δίκαιοι, πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι δέν ἔλειψαν καί κάποιες διαμαρτυρίες γιά τίς ἀγριότητες αὐτές. Ἀλλά οἱ αἰχμάλωτοί τοῦ πολέμου δέν ἦταν δυνατό νά πλησιάσουν οὔτε κατά προσέγγιση τόν ἀπαιτούμενο ἀριθμό δούλων. Οἱ περισσότεροι δοῦλοι ἔρχονταν διά μέσου δουλεμπόρων ἀπό τά σκλαβοπάζαρα τῆς Ἀνατολῆς, ἤ ἦταν αἰχμάλωτοι ἀπό πολέμους μεταξύ βαρβάρων, πού τούς πουλοῦσαν οἱ νικητές, ἤ, ὅπως μᾶς λέει ὁ Ἡρόδοτος, ἦταν ἀπό τή Θράκη, ὅπου οἱ ἴδιοι οἱ γονεῖς πουλοῦσαν ἀπευθείας τά παιδιά τους ὡς δούλους. Πολλοί ἀνειδίκευτοι ἐργάτες ἔρχονταν ἀπό τόν Βορρᾶ, ἀπό τή Θράκη ἡ τή Φρυγία (ὑπῆρχαν ὅμως ἀπό τά μέρη αὐτά καί μερικοί πεπειραμένοι μεταλλωρύχοι)· Οἱ πιό ἀποδοτικοί ἐργάτες προέρχονταν κυρίως ἀπό τή Συρία καί τήν Ἀνατολή. Πρωταρχικό γεγονός γιά τήν Ἀθήνα τῆς κλασικῆς ἐποχῆς εἶναι ὅτι ἡ προσφορά ἐργασίας ἦταν ἄφθονη καί σχετικά φτηνή. Συνήθως ἕνας δοῦλος δέν κόστιζε πολύ περισσότερο ἀπό τή συντήρησή του γιά ἕνα χρόνο.

Οἱ ἐκτίμησεις τοῦ συνολικοῦ ἀριθμοῦ τῶν δούλων τῆς Ἀττικῆς διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους, ἀλλά ἴσως ὁ πιθανότερος ἀριθμός νά ἦταν περίπου 80-100 χιλιάδες τήν ἐποχή πού ἡ Ἀθήνα εἶχε τή μεγαλύτερη εὐημερία καί τό μεγαλύτερο πληθυσμό πολιτῶν —κατά μέσον ὅρο δηλαδή ἀναλογοῦσαν περίπου ἕνας δοῦλος καί μισός γιά κάθε ἐνήλικο ἀθηναῖο πολίτη, ἤ ἕνας δοῦλος γιά κάθε τέσσερα ἄτομα τοῦ συνολικοῦ πληθυσμοῦ. Μεγάλο μέρος τῶν ἀπασχολουμένων δούλων ἦταν οἰκιακοί ὑπηρέτες.[1] Αὐτό δέν ἴσχυε μόνο γιά τούς εὐγενεῖς πού ἡθελαν νά ἐπιδειχθοῦν, ἀλλά ἐπεκτεινόταν καί σέ πολύ κατώτερες τάξεις, ὅπως στήν περίπτωση τοῦ συγκριτικά φτωχοῦ ἀνθρωπάκου πού ἐμφανίζεται ὡς ἥρωας σέ τόσο πολλές κωμωδίες τοῦ Ἀριστοφάνη καί συνέχεια φωνάζει τό δοῦλο ἤ τούς δούλους του. Ἀκόμη καί μεμονωμένες οἰκογένειες, πού καλλιεργοῦσαν ἕναν μικρό ἀγρό, εἶχαν συνήθως στήν κατοχή τούς δούλους· σ’ αὐτή τήν τυπική μικρή μονάδα παραγωγῆς οἱ δοῦλοι βοηθοῦσαν σέ ὁλες τίς ἐργασίες, οἰκιακές ἤ ἀγροτικές, δουλεύοντας μαζί μέ τους, κυρίους τους· στίς οἰκιακές ἐργασίες περιλαμβάνονταν τό ψήσιμο τοῦ ψωμιοῦ καί ἡ ὑφαντική. (Στό σημεῖο αὐτό ὑπάρχει μεγάλη διαφορά ἀπό τό σύστημα στίς φυτεῖες τῶν νότιων πολιτειῶν τῆς Ἀμερικῆς, ὅπου οἱ περισσότεροι δοῦλοι ἀποτελοῦσαν ἰδιοκτησία μίας μικρῆς μειονότητας τοῦ λευκοῦ πληθυσμοῦ, ἐνῶ οἱ ὑπόλοιποι λευκοί, μέ λιγότερη ἄνεση, ἔκαναν τίς δουλειές τους μόνοι τους.) Μέσα στήν πόλη, ἕνας ἐλεύθερος εἶχε ἐλπίδες νά βρεῖ κάποιο δοῦλο, γιά νά τόν βοηθᾶ στό ἐμπόριό του ἤ ἀκόμη καί νά τό ἀναλάβει ἐξ ὁλοκλήρου. Ἕνα παράδειγμα, πού τό ἀναφέρουν συχνά καί ἀσφαλῶς ἔχει σημασία, εἶναι ὁ ἀνάπηρος γιά τόν ὁποῖο ἔγραψε ἕνα λόγο ὁ Λυσίας,[2] ὑποστηρίζοντας μπροστά στή βουλή τό δικαίωμά του νά παίρνει ἕνα μικρό ἐπίδομα ἀπό τό κράτος: ὁ ἀνάπηρος σημειώνει παρεκβατικά ὅτι δυσκολεύεται στήν ἄσκηση τοῦ ἐπαγγέλματός του καί ὅτι δέν εἶχε καταφέρει ὡς τότε νά ἀγοράσει ἕνα δοῦλο γιά νά τό ἀναλάβει. Στά δημόσια ἔργα, πάλι, ἐλεύθεροι καί μέτοικοι δούλευαν μαζί μέ τούς δούλους τους σέ μικρές ὁμάδες.

Σέ ἐργασίες ὅπως αὐτή, μολονότι ὅλοι ἔκαναν τήν ἴδια δουλειά καί εἶχαν τήν ἴδια ἀμοιβή, τίς ἀποδοχές τοῦ δούλου τίς εἰσέπραττε ὁ κύριός του, τοῦ ὁποίου τό κέρδος ἦταν ἡ διαφορά ἀνάμεσα στίς ἀποδοχές τοῦ δούλου καί στά ἔξοδα τῆς συντήρησής του. Μέ ὅμοιο τρόπο, οἱ μεγαλύτερες μονάδες ἀντιπροσώπευαν μιά ἐπένδυση σέ μιά ὁμάδα δούλων. Τό εἰσόδημα γιά τό ὁποῖο μιλᾶ ὁ Δημοσθένης (βλ. σ. 177) εἶναι ἡ τιμή πού εἰσέπραττε γιά τά προϊόντα πού παρῆγαν οἱ δοῦλοι, ἀπ’ ὅπου ἔπρεπε νά ἀφαιρεθοῦν τά ἔξοδα συντήρησής τους καί κάποιο ποσό ὥσπου νά ἀποσβεστεῖ ἡ τιμή πού εἶχε ἀρχικά πληρωθεῖ γιά τήν ἀπόκτησή τους —ἀλλά ἡ ὁμάδα τῶν δούλων μέ τά ὑλικά καί τά ἐργαλεῖα τους ἦταν στήν περίπτωση αὐτή τό μόνο πράγμα πού ἐνδιέφερε τόν Δημοσθένη. Ἕνας ἄλλος συνηθισμένος τρόπος γιά νά εἰσπράττει κανείς εἰσόδημα ἦταν νά ἀφήσει τό δοῦλο νά δουλεύει μόνος του στή μικροεπιχείρηση, νά μεριμνᾶ ὁ ἴδιος γιά τή συντήρησή του, ἀλλά νά πληρώνει ἕνα τακτικό ποσό στόν κύριό του. Αὐτό τό βλέπουμε ἰδιαίτερα συχνά στήν Ἀθήνα, ὅπου ἡ «χωριστή ζωή» ἔγινε τεχνικός ὅρος γιά τούς δούλους πού ἐργάζονταν μέ αὐτούς τούς ὅρους. Μερικοί μάλιστα ἀπό αὐτούς ἔγιναν ἐντυπωσιακά πλούσιοι.

Ἕνας ἄλλος τρόπος ἐκμετάλλευσης τῶν δούλων ἦταν ἡ ἐκμίσθωσή τους σέ κάποιον ἐλεύθερο ἐργοδότη, ὁ ὁποῖος πάλι φρόντιζε γιά τή συντήρησή τους καί πλήρωνε ἕνα συμφωνημένο ποσό στόν ἰδιοκτήτη γιά τήν ἐργασία τοῦ δούλου. Αὐτό μποροῦσε νά γίνει καί σέ πολύ μικρή κλίμακα: συναντοῦμε μάλιστα τήν περίπτωση ἐνός ἀνθρώπου πού ξεκίνησε γιά ἕνα μακρινό ταξίδι μέ σκοπό νά εἰσπράξει τό ποσό ἀπό τήν ἐκμίσθωση ἑνός καί μόνο δούλου. Ἀλλά ἕνας πλούσιος μποροῦσε νά ἐπενδύσει πολλά χρήματα σέ αὐτοῦ τοῦ εἴδους τήν ἐπιχείρηση, ὅπως ὁ ἀθηναῖος στρατηγός Νικίας στά τέλη τοῦ 5ου αἰώνα, πού λέγεται ὅτι εἶχε στήν ἰδιοκτησία του χίλιους τέτοιους δούλους.

Ἀριθμοί ὅπως αὐτοί θά μποροῦσαν νά μᾶς ὑποβάλουν νά ἐξετάσουμε πάλι τό ἐνδεχόμενο νά ὑπῆρχαν μεγάλοι ἐργολάβοι πού ἀπασχολοῦσαν πολλά ἐργατικά χέρια. Ὑπῆρχε μιά περιοχή, τά ἀργυρωρυχεῖα στό Λαύριο, ὅπου χρησιμοποιοῦσαν εὐρύτατα δούλους ἐργάτες, ἄν καί πιθανόν ὄχι παραπάνω ἀπό μιά ὀλιγοπρόσωπη ὁμάδα σέ κάθε ὀρυχεῖο. Τά ὀρυχεῖα αὐτά τά ἐκμεταλλεύτηκαν ἐντατικά ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 5ου αἰώνα ὡς τίς τελευταῖες φάσεις τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου, καί ἀργότερα, μετά ἀπό μιά περίοδο μικρότερης δραστηριότητας, τόν 4ο αἰώνα. Ὅπως καί ἄλλα ὀρυχεῖα στόν ἑλληνικό κόσμο, ἀποτελοῦσαν καί αὐτά μιά μορφή κρατικῆς ἰδιοκτησίας, μολονότι δέν εἶναι ξεκαθαρισμένο ἄν ἡ ἐπιφάνεια τῆς γῆς ἀποτελοῦσε ἰδιωτική περιουσία ἡ ἀνῆκε στό δημόσιο. Χαρακτηριστικά, ἡ δημοκρατία τά ἐκμίσθωνε γιά σχετικά μικρές περιόδους σέ ἰδιῶτες ἐπιχειρηματίες, συνήθως μικρῆς κλίμακας, πού χρησιμοποιοῦσαν ἐγκαταστάσεις ἐπιφανείας, δικές τους ἡ τοῦ γείτονα, καί ἀποκόμιζαν ὅσα κέρδη τούς ἔφερνε ἡ τύχη, ἀφοῦ πρῶτα πλήρωναν στό κράτος τά δικαιώματα ἐκμετάλλευσης. Τά ἀρχεῖα τῶν ἀρχόντων πού πουλοῦσαν τά μεταλλευτικά δικαιώματα σώζονται κατά ἕνα μέρος χαραγμένα σέ λίθο, μεταξύ 367 καί 307, καί περιλαμβάνουν μεγάλο ἀριθμό σημαντικῶν ἀθηναϊκῶν ὀνομάτων. Τό ὕψος τῶν κερδῶν τους δέν εἶναι εὔκολο νά ὑπολογιστεῖ, ἀλλά ὁ Ξενοφῶν, στό σχέδιό του γιά τήν ἐκμίσθωση δούλων τοῦ δημοσίου στά ὀρυχεῖα, ὑπολογίζει, μέ βάση τά συμφωνητικά τοῦ Νικία καί ἄλλων ἰδιωτῶν δουλοκτητῶν, ὅτι κάθε δοῦλος θά μποροῦσε νά ἀποδίδει καθαρά ἕναν ὀβολό τήν ἡμέρα. Ἔτσι, μιά δύναμη ἕξι χιλιάδων δούλων ἐργατῶν θά ἀπέφερε εἰσόδημα ἑξήντα τάλαντα τό χρόνο (ποσό πού θά μποροῦσε, λόγου χάρη, νά καλύψει τό μισθό τῶν κωπηλατῶν ἑνός στόλου ἑξήντα πλοίων γιά δύο μῆνες). Αὐτό μᾶς δίνει μία ἰδέα γιά τό μέγεθος τῶν κερδῶν πού ἔλπιζαν νά ἔχουν οἱ ἐκμισθωτές δούλων. Ὅσο γιά τόν συνολικό ἀριθμό τῶν δούλων στήν ἐκμετάλλευση τῶν ὀρυχείων, ἔχει ὑπολογιστεῖ πώς, ὅταν οἱ ἐργασίες ἦταν σέ πλήρη ἀνάπτυξη, ἀπασχολοῦνταν ἐκεῖ κάπου τριάντα χιλιάδες δοῦλοι. Πολλοί ἀπό αὐτούς ἦταν Θράκες ἡ Παφλαγόνες, ἄνθρωποι πού ὑποθέτουμε ὅτι θά εἶχαν κάποια πείρα ἀπό ὀρυχεῖα στίς ἰδιαίτερες πατρίδες τους· ἄλλοι ἀπό διάφορα μέρη δούλευαν ὡς ἀνειδίκευτοι ἐργάτες. Τέλος, στά ὀρυχεῖα τοῦ Λαυρίου δούλευαν καί μερικοί ἐλεύθεροι Ἀθηναῖοι.

Συχνά τίθεται τό ἐρώτημα γιατί ὁ ἀρχαῖος κόσμος δέν ἀνέπτυξε ποτέ τεχνολογία πιό ἀποτελεσματική—γιατί π.χ. ἡ ἀτμομηχανή πού ἐφεῦρε ὁ Ἥρων ἀπό τήν Ἀλεξάνδρεια δέν ἐξελίχτηκε ποτέ σέ κάτι περισσότερο ἀπό ἐνδιαφέρον παιχνίδι—καί ἄν ἡ δουλεία εἶχε καθόλου συντελέσει σ’ αὐτή τήν ὁλοφάνερη τεχνολογική καθυστέρηση. Τό ἴδιο ἐρώτημα μπορεῖ νά τεθεῖ, μέ διαφορετική ἔμφαση, καί ἀναφορικά μέ ὁποιονδήποτε πολιτισμό πρίν ἀπό τή βιομηχανική ἐπανάσταση, καί αὐτό ἀρκεῖ γιά νά δείξει ὅτι ἡ δουλεία δέν ἦταν ἡ μόνη αἰτία πού ἐπενέργησε. Ἀναμφίβολα, πάντως ἡ δουλεία ἀποτέλεσε μιά, ἀπό τις αἰτίες, ἀπό τήν ἄποψη ὅτι ἡ παρουσία φτηνῶν ξένων δούλων ἦταν το κύριο μέσο με το ὁποῖο οἱ ἀνώτερες τάξεις τῆς Ἀθήνας ξεπέρασαν τήν ἀνάγκη νά ἀφιερώνουν μεγαλύτερο μέρος τοῦ χρόνου τους στήν καλλιέργεια τῆς γῆς γιά τό βιοπορισμό τους, καί μπόρεσαν ἔτσι να ἀποκτήσουν τήν ἄνεση χρόνου πού τούς καρπούς της ἐξακολουθοῦμε νά θαυμάζουμε ὥς σήμερα. Μιά πού οἱ πνευματικές καί οἱ καλλιτεχνικές ἀνησυχίες τους ἔβρισκαν ἱκανοποιητικές διεξόδους, εἶχαν λιγότερη διάθεση νά ἐπανεξετάσουν τά θεμέλια τῆς ἄνεσης αὐτῆς καί νά ἐρευνήσουν ἄν μποροῦσαν νά τή βελτιώσουν. Μιά ἄλλη πλευρά τῆς ἴδιας περίπτωσης εἶναι ὅτι οἱ μορφωμένοι Ἀθηναῖοι (καί οἱ λιγότερο μορφωμένοι, πού ἀναπόφευκτα ἀκολουθοῦσαν τό παράδειγμα τους) ἔβλεπαν μέ ὁλοένα μεγαλύτερη περιφρόνηση τά μηχανικά ἐπαγγέλματα, πού δεν ἄφηναν τόν ἄνθρωπο νά χαρεῖ τόν ἐλεύθερο χρόνο του. Ἀλλά δέν εἶναι ἐξίσου ἰσχυρό τό ἐπιχείρημα, ὅσο ἀληθινό καί ἄν εἶναι, ὅτι τά καλύτερα μυαλά τῆς Ἑλλάδας ἐνδιαφέρονταν μόνο γιά τή θεωρία καί πραγματοποίησαν μεγάλες προόδους στά μαθηματικά και στήν ἀστρονομία ἀλλά παραμέλησαν τίς πρακτικές ἐφαρμογές. Ἄλλωστε, καί οἱ δικές μας τεχνικές πρόοδοι ἀπό τόν 17ο αἰώνα καί πέρα ἔγιναν σέ μεγάλο βαθμό ἀπό ἀνθρώπους πού εἶχαν στραμμένα τά νῶτα στούς θεωρητικούς καί στά πανεπιστήμια. Ἐνῶ ὁ Πλάτων ἦταν βυθισμένος στούς στοχασμούς του, κάποιος ἀπό τούς δούλους πού «ζοῦσαν χωριστά» θά μποροῦσε εὔκολα νά ἔχει ἐπινοήσει κάποια ἐπαναστατική μηχανική ἐφεύρεση· καί δέν πρέπει νά ἦταν ἰδιαίτερα δύσκολο νά χρηματοδοτηθεῖ ἡ ἀνάπτυξή της. Δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι στήν πραγματικότητα ὅλοι ἐνδιαφέρονταν ἁπλῶς καί μόνο γιά τίς δουλειές πού εἶχαν μπροστά τους, καί τό ἐρώτημα δέν ἔχει τεθεῖ σωστά: δέν πρέπει νά ρωτοῦμε τί ἐμπόδισε τόν ἀρχαῖο κόσμο νά ἀναπτύξει τήν ἀτμομηχανή, ἀλλά γιά ποιό λόγο ἡ ἀτμομηχανή ἀποτέλεσε βιώσιμη ὑπόθεση τήν ἐποχή τοῦ Watt καί τοῦ Newcomen.

Τό χαμηλό ἐπίπεδο οἰκονομικῆς ὀργάνωσης βοήθησε νά ἀποφευχθεῖ μιά ἄλλη πιθανή ἐπιπλοκή τῆς δουλείας, δηλαδή ἡ ὑποτίμηση τῆς ἀξίας τῆς ἐργασίας τῶν ἐλευθέρων ἐξαιτίας τῆς ἐργασίας τῶν δούλων. Κανένας ἕλληνας βιοτέχνης ἡ γαιοκτήμονας δέν εἶχε τόσο εὐρύ κύκλο ἐργασιῶν, ὥστε μιά τέτοια ὑποτίμηση νά μπορεῖ νά ἔχει συνέπειες. Ὅπως ἔχει παρατηρηθεῖ, δέν ὑπῆρχε ἐκμετάλλευση τῆς γῆς ἀπό ὁμάδες δούλων μέ τόν τρόπο πού λειτουργοῦσαν τά ρωμαϊκά λατιφούντια. Ἀκόμη καί σέ μικρῆς κλίμακας βιοτεχνίες, τό περιθώριο κέρδους ἦταν πάρα πολύ μικρό γιά νά προσφέρει κανείς ἀγαθά ἡ ὑπηρεσίες σέ τιμή αἰσθητά κατώτερη ἀπό τήν τρέχουσα τιμή τῆς ἀγορᾶς. Μέ ὅσο μεγαλύτερη προσέγγιση μᾶς ἐπιτρέπει ἡ ἐπικίνδυνα ἀνεπαρκής πληροφόρησή μας, μποροῦμε νά ὑπολογίσουμε ὅτι ὁ δοῦλος ὡς ἐπένδυση ἀπέδιδε ἀρκετά χαμηλό εἰσόδημα, πού δέν ἦταν τόσο ἀσφαλές καί ἱκανοποιητικό ὅσο τῆς γῆς, ἀλλά ἦταν ἀσφαλέστερο, ἄν καί σημαντικά μικρότερο, ἀπό ὅσα ἀπέφερε ἡ δανειοδότηση γιά θαλάσσια ἐμπορικά ταξίδια. Ἡ ἐπένδυση χρημάτων σέ δούλους, ὅσο ἡ προμήθειά τους ἦταν ἄφθονη καί φτηνή, ἄξιζε τόν κόπο, ἀλλά δέν προσφερόταν γιά ἀνταγωνιστική ἐκμετάλλευση τοῦ εἴδους πού ἔρχεται ἀμέσως στό νοῦ μας. Ἔτσι, βρίσκουμε δούλους καί ἐλευθέρους νά δουλεύουν μαζί σέ οἰκοδομές. Δέν ὑπάρχει ἔνδειξη ὅτι τά προϊόντα τῶν ἐργαστηρίων πού γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν δούλους τά πουλοῦσαν σέ διαφορετική τιμή, οὔτε ἔχουμε πληροφορίες γιά παράπονα ἀνταγωνισμοῦ σχετικά μέ δούλους.

Δέν μποροῦμε νά προχωρήσουμε σέ εὔκολες γενικεύσεις γιά τίς σχέσεις ἀνάμεσα στό δοῦλο καί στόν κύριό του στόν ἀρχαῖο Ἕλληνικό κόσμο, ἀφοῦ οἱ ἀπόψεις τῶν δούλων, ὅπως συνήθως συμβαίνει, δέν μᾶς εἶναι γνωστές. Στό κλειστό περιβάλλον τῆς ἑλληνικῆς οἰκιακῆς ζωῆς, δέν ἦταν δυνατό νά κρατηθεῖ καμιά ἀπόσταση σάν αὐτή πού συνήθιζαν νά κρατοῦν οἱ ἀγγλικές μεσοαστικές οἰκογένειες ἀπό τούς ὑπηρέτες τους —καί ὁ ἀρχαῖος Ἕλληνας ἦταν ἀδύνατο νά κρατήσει τό στόμα του κλειστό σέ ὁποιεσδήποτε περιστάσεις. Ἡ στενή σχέση ἀνάμεσα στήν τροφό και το παιδί, στό γραμματοδιδάσκαλο καί τό μαθητή, μεταβαλλόταν εὔκολα σέ ἀγάπη, καί δέν ὑπάρχει λόγος νά δυσπιστοῦμε στίς ἱστορίες γιά τόν πιστό δοῦλο πού ἔσωσε τη ζωή τοῦ κυρίου του στο πεδίο τῆς μάχης, καί τά παρόμοια. Ἀλλά καί στήν καλύτερη μορφή της ἡ σχέση αὐτή ἦταν ἀναπόφευκτο νά ἔχει καί θλιβερά παρεπόμενα, ὅπως ὅταν ἐπιβαλλόταν τιμωρία στό δοῦλο μέ δυνατά χτυπήματα τοῦ εἴδους πού δέν θά ἀνεχόταν ἕνας ἐλεύθερος ἄνθρωπος. Μποροῦμε νά πάρουμε ἕνα παράδειγμα ἀπό τόν Ἀριστοφάνη, πού ὑπερηφανευόταν γιά τήν ἀπέχθειά του πρός τά στερεότυπα ἀστεῖα. Ἀρχίζει τούς Βατράχους παρουσιάζοντας τόν Διόνυσο νά ἀπαγορεύει στό δοῦλο του, τόν Ξανθία, νά κάνει τά συνηθισμένα ἀστεῖα του γιά τίς σωματικές ταλαιπωρίες τῆς ζωῆς τοῦ δούλου. Στή διάρκεια τοῦ πρώτου μισοῦ τῆς κωμωδίας κύριος καί δοῦλος συζητοῦν μέ ἀπόλυτη σχεδόν ἐλευθερία: ὡστόσο, ἡ τελευταία φορά πού ἐμφανίζεται ὁ Ξανθίας ἀποτελεῖ γελοιογραφία, εἶναι δηλαδή μιά σκηνή ὅπου αὐτός καί ἕνας ἄλλος δοῦλος ἀλληλοσυγχαίρονται γιά τήν κατεργαριά τους. Ἐδῶ βέβαια δέν ἔχουμε τήν αὐθεντική φωνή τοῦ δούλου, ἀλλά τήν ἐκδοχή τοῦ ἐλεύθερου γιά τόν τύπο τοῦ δούλου —καί πάλι θά μπορούσαμε νά συγκρίνουμε τά ἀστεῖα πού κυκλοφοροῦσαν γιά τούς ἄγγλους ὑπηρέτες πρίν ἀπό μιά δύο γενιές, ἀστεῖα πού τώρα εὐτυχῶς μᾶς εἶναι σχεδόν ἀκατανόητα. Ὡστόσο οἱ ξυλιές τοῦ Ξανθία ἀποτελοῦν ἀναμφισβήτητη πραγματικότητα, μόνιμο χαρακτηριστικό τῆς κατάστασης τῶν δούλων ὅσο καί ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου.

Ὁ οἰκιακός,δοῦλος πού διατηροῦσε καλές σχέσεις μέ τόν κύριό του εἶχε κάποια πιθανότητα νά ἀπελευθερωθεῖ, καί ὁ δοῦλος πού ζοῦσε χωριστά και ἀσκοῦσε τη μικροεπιχείρησή του εἶχε ἐλπίδες να κερδίσει ἀρκετά, ὥστε να ἐξαγοράσει την ἐλευθερία του. Ἡ χειραφέτηση δέν ἦταν καθόλου ἀσυνήθιστη, μολονότι ἡ πρακτική καί οἱ τυπικές διαδικασίες της παρουσίαζαν μεγάλες διαφορές ἀπό τόπο σέ τόπο. Συχνά ὁ κύριος διατηροῦσε τό δικαίωμα νά τοῦ προσφέρει ὁ πρώην δοῦλος του, ἀκόμη καί μετά τή χειραφέτησή του, διάφορες ὑπηρεσίες γιά ὁρισμένο χρονικό διάστημα, ἡ καί ἰσόβια. Μερικοί ἀπό τούς δούλους πού «ζοῦσαν γωριστά» εὐημεροῦσαν ἐντυπωσιακά, προκαλώντας σχόλια ἀποδοκιμασίας τῶν ὀλιγαρχικῶν ὅτι στούς δρόμους τῆς Ἀθήνας κυκλοφοροῦν δοῦλοι ντυμένοι καλύτερα ἀπό τούς ἐλευθέρους. Ἐντελῶς ἐξαιρετική ἦταν ἡ περίπτωση τοῦ τραπεζίτη Πασίωνα τόν 4ο αἰώνα, ὁ ὁποῖος κατάφερε ὄχι μόνο νά ἐξαγοράσει τήν ἐλευθερία του ἀλλά καί νά γίνει ἀθηναῖος πολίτης. Ἀλλά ὁ οἰκιακός δοῦλος πού εἶχε δύστροπο ἀφεντικό βρισκόταν σέ ἄσχημη θέση, καί εἶχε πολύ λίγες ἐλπίδες νά τή βελτιώσει, ἐνῶ οἱ προοπτικές ἦταν ὅπωςδήποτε ζοφερότερες γιά ὅσους εἶχαν ἐκμισθωθεῖ στά ὀρυχεῖα καί σέ ἄλλα ἔργα —καί δέν ἔχει σωθεῖ τίποτε πού νά μᾶς δίνει ἔστω καί μία παραμορφωμένη εἰκόνα τοῦ πῶς ἔνιωθαν. Ὅταν ὅμως οἱ Σπαρτιάτες ὀχύρωσαν τίς θέσεις τούς ἔξω ἀπό τήν Ἀθήνα τό 413,[3] πάνω ἀπό εἴκοσι χιλιάδες δοῦλοι, μᾶς λέει ὁ Θουκυδίδης, δραπέτευσαν καί πέρασαν στίς γραμμές τοῦ ἐχθροῦ, οἱ περισσότεροι δημιουργοί (ὁ ὅρος καλύπτει κάθε εἶδος εἰδικευμένων ἐργατῶν, καί δέν χρειάζεται νά τόν περιορίζουμε μόνο στούς μεταλλωρύχους τοῦ Λαυρίου, ἄν καί δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι πολλοί ἀπό τους δραπέτες προέρχονταν ἀπό ἐκεῖ). Δέν γνωρίζουμε τί ὑποσχέσεις τούς εἶχαν δώσει οἱ εἰσβολεῖς, οὔτε τί ἀπέγιναν τελικά, ἀλλά ἀπό τό περιστατικό αὐτό φαίνεται καθαρά ὅτι ὁ δοῦλος, ἀκόμη και ἄν ἦταν εἰδικευμένος ἐργάτης, ζοῦσε τέτοια ζωή, πού ἦταν ἕτοιμος νά τήν ἐγκαταλείψει, ἀκόμη κι ἄν οἱ προοπτικές ἦταν πολύ ἀβέβαιες.

Γιά νά διαφωτίσουμε περισσότερο τήν εἰκόνα αὐτή πρέπει νά ἐξετάσουμε τή δουλεία ἔξω ἀπό τήν Ἀθήνα, ἀκόμη καί τήν περίπτωση τῶν σπαρτιατῶν εἱλώτων, πού ἀποτελεῖ κάτι ἰδιαίτερο.

Οἱ εἵλωτες ἦταν δοῦλοι στήν κυριολεξία, καί συχνά ὀνομάζονται μέ αὐτή τή λέξη. Κάθε ἄλλη ὀνομασία, παρμένη ἀπό διαφορετικά ἱστορικά συμφραζόμενα, θά ἦταν παραπλανητική. Ὅταν ἀρχαῖοι κριτικοί τούς κατατάσσουν ὡς κάτι «ἀνάμεσα σέ δοῦλο καί ἐλεύθερο», ὁπωςδήποτε δέν ἀναφέρονται στίς συνθῆκες τῆς ζωῆς τους, ἀλλά στό γεγονός ὅτι οἱ ἰδιῶτες κύριοι εἶχαν πάνω τους λιγότερες ἐξουσίες ἀπ’ ὅσες εἶχαν ἀλλοῦ πάνω στά ἀνδράποδα, πού τά ἀγόραζαν καί τά πουλοῦσαν ἐλεύθερα. Ὁ Ἀθηναῖος Κριτίας, θαυμαστής τοῦ σπαρτιατικοῦ συστήματος, πλησίαζε περισσότερο στήν ἀλήθεια ὅταν ἔλεγε ὅτι στή Σπάρτη, περισσότερο ἀπό ὅπουδήποτε ἀλλοῦ, οἱ ἐλεύθεροι ἦταν πιό ἐλεύθεροι καί οἱ δοῦλοι πιό πολύ δοῦλοι. Ὁ μεγάλος ἀριθμός τῶν μεσσήνιων εἱλώτων καί ἡ ἀδιάσπαστη ἐθνική τους συνείδηση ἀποτελοῦσαν μόνιμο κίνδυνο γιά τή σπαρτιατική ἀριστοκρατία. Ἡ βιαιότητα τῆς καταπίεσής τους ἦταν περιβόητη. Ὁ Θουκυδίδης [5, 80, 3-4] ἀναφέρει μιά περίπτωση, λίγο πρίν ἀπό τό 424, ὅταν οἱ ἀρχές διακήρυξαν ὅτι θά ἄφηναν ἐλεύθερους ὅσους μποροῦσαν νά ἀποδείξουν ὅτι εἶχαν προσφέρει ἰδιαίτερα πολύτιμες ὑπηρεσίες στόν πόλεμο: ἀπό αὐτούς πού ἔκαναν αἴτηση ἐπιλέχτηκαν περίπου δύο χιλιάδες, ἀλλά ἀμέσως ἔπειτα ἐξαφανίστηκαν, ἄγνωστο πῶς. Λεγόταν ὅτι μιά φορά τό χρόνο οἱ σπαρτιάτες ἄρχοντες κήρυσσαν πόλεμο στούς εἵλωτες, ὥστε νά μή βαραίνουν τή συνείδησή τους οἱ φόνοι εἱλώτων πού γίνονταν στή διάρκεια τοῦ ἔτους. Ὁ θεσμός πού λεγόταν κρυπτεία σήμαινε, κατά τόν Ἀριστοτέλη, ὅτι ἕνα σῶμα ἀπό νέους Σπαρτιάτες περνοῦσαν μιά περίοδο τῆς ζωῆς τους μέ τό νά κρύβονται τήν ἡμέρα καί νά περιφέρονται τή νύχτα στήν ὕπαιθρο σκοτώνοντας εἵλωτες. Ὅποια καί ἄν εἶναι ἡ ἀλήθεια,[4] μιά σαφής ἔνδειξη τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ὁ κίνδυνος ἀπό τούς εἵλωτες ἐπηρέαζε τήν ὁμαλή ζωή περιέχεται στόν Ξενοφώντα, ὁ ὁποῖος λέει, χωρίς ἔμφαση καί παρεμπιπτόντως, ὅτι οἱ Σπαρτιάτες στίς ἐκστρατεῖες κρατοῦσαν τούς δούλους μακριά ἀπό τά ὅπλα τους καί δέν ἄφηναν τό ἀκόντιο ἀπό τό χέρι τους, ὅπου κι ἄν πήγαιναν. Ἀκόμη καί οἱ πιό εὐνοϊκοί πρός τή Σπάρτη συγγραφεῖς δέν προσπαθοῦν νά ὑπερασπιστοῦν τό σύστημα. Καί ὅμως, ἀκόμη καί ὑπό αὐτές τίς ἀπαίσιες συνθῆκες, παρατηροῦμε μιά δυσεξήγητη ἀνωμαλία, τό γεγονός δηλαδή ὅτι οἱ Σπαρτιάτες δέν δίσταζαν καθόλου νά χρησιμοποιοῦν ἔνοπλους εἵλωτες ἡ εἵλωτες εἰδικά ἀπελευθερωμένους γιά ἐκτέλεση στρατιωτικῆς ὑπηρεσίας (βλ. σ. 241) στίς ἐκστρατεῖες τους ἔξω ἀπό τή Σπάρτη. Οἱ ἄνθρωποι αὐτοί ἦταν ἐκπαιδευμένοι, ὁ ἀριθμός τους ὄχι πολύ μικρότερος ἀπό τό ἴδιο τό στρατιωτικό σῶμα τῶν πολιτῶν, καί ὅμως δέν ὑπάρχει ὁ παραμικρός ὑπαινιγμός σχετικά μέ τήν ἀφοσίωσή τους. Ἡ ἄγρυπνη ἐχθρότητα πού ἀφήνει νά ἐννοηθεῖ ὁ Ξενοφῶν δέν ἀντιπροσώπευε ὅλη τήν ἀλήθεια γιά τίς σχέσεις ἀνάμεσα στούς Σπαρτιάτες καί τούς εἵλωτες, οὔτε ἴσχυε πάντοτε.

Μολονότι ἄκουμε ὅτι στήν ἀρχαιότητα ὑπῆρχε μεγάλη ὁμοιότητα ἀνάμεσα στούς θεσμούς τῆς Σπάρτης καί τῆς Κρήτης, ἡ Κρήτη ἀκολούθησε στό θέμα τῶν δούλων διαφορετικό σύστημα. Μετά τήν κατάχτησή της ἀπό τους Δωριεῖς, στό ἀνατολικό ἄκρο τοῦ νησιοῦ ἐπέζησε ἕνα προελληνικό ὑπόλειμμα πληθυσμοῦ, μέ τή δική του ἀκατανόητη γιά τούς ἄλλους γλώσσα: κατά τά ἄλλα, οἱ ἀπόγονοι τῶν Μινωιτῶν πού ἐπέζησαν ἔγιναν δοῦλοι. Οἱ φιλολογικές πηγές μᾶς παραδίδουν ἕναν ἀριθμό εἰδικῶν ὅρων γιά τή δουλεία, γιά τούς ὁποίους συνήθως τό μόνο πού μποροῦμε νά πούμε εἶναι ὅτι πρόκειται γιά λέξεις τῆς κρητικῆς διαλέκτου πού δήλωναν κάποια κατηγορία δούλων· ἔχουμε ἐπίσης τή γενική πληροφορία ὅτι ἡ γεωργία στήν Κρήτη βρισκόταν στά χέρια μίας τάξης πού ἔμοιαζε μέ τούς εἵλωτες. Ἀλλά οἱ νόμοι τῆς Γόρτυνας, ἄν καί γενικά εἶναι γραμμένοι σέ διάλεκτο ἀρκετά ἰδιωματική, ὥστε νά τήν καταλαβαίνουν μόνο οἱ εἰδικοί, ἀποφεύγουν τήν πολύπλοκη ὁρολογία καί χρησιμοποιοῦν, ἐντελῶς ἰσοδύναμα, δύο κοινόχρηστες ἑλληνικές λέξεις γιά τούς δούλους. Οἱ διατάξεις τους ἀναφέρονται ἀποκλειστικά σέ δούλους πού ἀνῆκαν σέ ἰδιῶτες, τούς ὁποίους ἀγόραζαν καί πουλοῦσαν στήν ἀγορά· ὡστόσο, ὁ κώδικας τῆς Γόρτυνας ἀποτελεῖ μιά πολύ ποικίλη συναγωγή διατάξεων, καί ἡ σιωπή του γιά δούλους πού ἀνῆκαν στό δημόσιο δέν ἀποτελεῖ ἀπόδειξη ὅτι δέν ὑπῆρχαν καθόλου.

Ἀπό ἀρκετές ἀπόψεις τό δουλοκτητικό σύστημα τῆς Κρήτης ἦταν πιό φιλελεύθερο ἀπό της Ἀθήνας, λόγου χάρη, τήν ἴδια ἐποχή. Ὁ δοῦλος μποροῦσε νά ἔχει ἰδιοκτησία, πού περιλάμβανε ἴσως πρόβατα καί βόδια, καί τά δικαιώματά του ἦταν προσεκτικά διασφαλισμένα ὅταν ὁ ἰδιοκτήτης πέθαινε καί οἱ κληρονόμοι του μοίραζαν τήν περιουσία. Οἱ γάμοι δούλων ἀναγνωρίζονταν ἀπό τό νόμο καί, μετά τίς διατάξεις πού πρόβλεπαν τήν τύχη τῆς περιουσίας ὅταν ὁ γάμος ἐλεύθερων πολιτῶν λυόταν ἐξαιτίας διαζυγίου ἡ θανάτου, ὑπῆρχε καί μιά μικρή παράγραφος πού προστάτευε τήν περιουσία τῆς δούλης συζύγου. Τά παιδιά ἀπό γάμο δούλων ἀναπόφευκτα ἀνῆκαν στόν ἰδιοκτήτη τοῦ ἑνός ἤ τοῦ ἄλλου ἀπό τούς δύο γονεῖς, ἀλλά ὑπάρχει μία ἀπροσδόκητη διάταξη πού προβλέπει γιά τά τέκνα ἀπό δοῦλο πατέρα καί ἐλεύθερη μητέρα. Ἡ νομική θέση τοῦ παιδιοῦ ἀποφασιζόταν ἀνάλογα μέ τό ἄν ἡ ἐλεύθερη γυναίκα εἶχε πάει νά ζήσει μέ τό δοῦλο ἡ ἀντίστροφα. Οἱ πιθανές ἐπιπλοκές ἴσως ἐπηρεάσουν κάποιον νά σκεφτεῖ ὅτι αὐτό ἀποτελοῦσε σπάνια περίπτωση, ὁ νόμος ὅμως παρακάτω ρυθμίζει τήν περίπτωση ὅπου μιά γυναίκα εἶχε καί δοῦλα καί ἐλεύθερα παιδιά, γεγονός πού ὑποδηλώνει ὅτι στήν πράξη πρόκυπταν πράγματι ἐπιπλοκές. Αὐτό ἔχει κάποια σημασία γιά τό γενικότερο πρόβλημα τῶν δούλων παιδιῶν καί τοῦ ζευγαρώματος ὡς πηγῆς προμήθειας δούλων —πού παραπάνω παραλείψαμε νά τό ἀναφέρουμε, γιατί ἡ πηγή αὐτή δέν φαίνεται νά εἶχε σοβαρή σημασία σέ πόλεις-κράτη ὅπως ἡ Ἀθήνα, πού εἶχαν ἀναπτύξει στήν ἐντέλεια τό σύστημα τῆς πώλησης τῶν δούλων ὡς κινητῆς περιουσίας. Αὐτό συνέβαινε ἴσως ἐπειδή στήν Ἀθήνα τό κόστος διατροφῆς καί ἐκπαίδευσης ἑνός δούλου παιδιοῦ ἦταν σημαντικά μεγαλύτερο ἀπό τό κόστος ἀγορᾶς ἑνός ἐνήλικου καί ἐξασκημένου δούλου· ἄλλωστε, ὁ ἀποκλειστικά ἀντρικός πληθυσμός δούλων τῶν ἀθηναϊκῶν μεταλλωρυχείων δέν μποροῦσε νά συμβάλει στήν ἀναπαραγωγή. Ἀντίθετα, δέν πρέπει νά ξεχνοῦμε ὅτι ὁ πληθυσμός τῶν εἱλώτων τῆς Λακωνίας καί τῆς Μεσσηνίας, παρά τίς ὄχι ἰδεώδεις συνθῆκες τῆς ζωῆς του, ἐξακολουθοῦσε νά πολλαπλασιάζεται, καί δέν ὑπάρχουν ἐνδείξεις ὅτι ἐλαττωνόταν μέ τό πέρασμα τοῦ χρόνου. Ὁ κώδικας τῶν νόμων τῆς Γόρτυνας ὑποδηλώνει ὅτι ὁ ἀριθμός δούλων παιδιῶν πού γεννιοῦνταν στίς ἀποκλεισμένες ἀγροτικές κοινότητες τῆς Κρήτης ἦταν σημαντικός.

Ἀλλά καί στή Γόρτυνα ὁ δοῦλος ἐξακολουθοῦσε νά εἶναι ἀντικείμενο ἀγοροπωλησίας, δέν εἶχε ὁ ἴδιος δικαίωμα νά προσφύγει στά δικαστήρια, καί στίς περισσότερες περιπτώσεις ἦταν ἀβοήθητος στή διάθεση τοῦ ἰδιοκτήτη του. Τό γεγονός ὅτι οἱ νόμοι πού διάλεξαν νά χαράξουν σέ δημόσιες ἐπιγραφές περιέχουν ἀναφορές σχετικές μέ τά δικαιώματα τῶν δούλων σημαίνει, ὅπως σημαίνουν πάντοτε αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ δημοσιεύσεις, ὅτι τά δικαιώματα αὐτά ἦταν ἐνδεχόμενο νά καταπατοῦνται. Σ’ αὐτές τίς περιπτώσεις δέν πρέπει νά ἦταν εὔκολο γιά τό δοῦλο νά βρεῖ τό δίκιο του· ὡστόσο παραμένει ἐντυπωσιακό ὅτι ἡ κοινότητα δέχτηκε ἔστω νά παραχωρήσει τά δικαιώματα αὐτά. Ἡ λογική τῆς δουλείας δέν εἶναι, εὔκολο νά ἐφαρμόζεται, σέ ὅλες τίς ἐποχές καί σέ ὅλα τά σημεῖα της.

Στή Γόρτυνα βρίσκουμε ἐπίσης ἀνθρώπους πού βάζουν ὑποθήκη τόν ἑαυτό τους σέ ἄλλους ἀνθρώπους —θεσμός πού στήν Ἀθήνα καταργήθηκε ἀπό τόν Σόλωνα. Στόν κώδικα δέν περιγράφεται ἡ φύση αὐτῆς τῆς διαδικασίας, γιατί ὁ νόμος περιστασιακά μόνο ἀσχολεῖται μέ τούς ἀνθρώπους αὐτούς καί τή νομική τους θέση, πού διατηρεῖ μερικά ἀπό τά χαρακτηριστικά τῆς δουλείας. Γιά τόν ἄλλο συμβαλλόμενο, στόν ὁποῖο κάποιος βάζει ὑποθήκη τόν ἑαυτό του, τό κείμενο τοῦ κώδικα δέν χρησιμοποιεῖ τόν κοινόχρηστο ὅρο «κύριος», ἀλλά μιά μετοχή πού σημαίνει στήν πραγματικότητα «πιστωτής». Ὁ νόμος προβλέπει ὅτι ὁ δοῦλος ἦταν ἐνδεχόμενο νά ἀπελευθερωθεῖ ἐξοφλώντας τό χρέος του, ἄν καί δέν μποροῦμε νά πούμε κατά πόσο αὐτό ἦταν ἐφικτό. Ἐπίσης, ὅποιος ἔχανε μιά ὑπόθεση στό δικαστήριο μποροῦσε νά βρεθεῖ σέ παρόμοια θέση, ὥσπου νά ἐξοφλήσει τό χρέος του· καί ὅποιος πλήρωνε τά λύτρα γιά νά ἐξαγοράσει τήν ἐλευθερία ἑνός αἰχμαλώτου πολέμου εἶχε εὐρύτατα δικαιώματα πάνω του, ὥσπου νά ἐξοφληθοῦν τά λύτρα. Τό ἀθηναϊκό δίκαιο μόνο σ’αὐτή τήν τελευταία περίπτωση ἀναγνώριζε τέτοια δικαιώματα σέ ἰδιώτη «πιστωτή», ἐνῶ ὅποιος δέν ἐξοφλοῦσε τίς ὀφειλές του στό δημόσιο διέτρεχε τόν κίνδυνο νά φυλακιστεῖ.

Ἀπό ἄλλες πόλεις-κράτη πού ἱδρύθηκαν μέ κατάκτηση δέν γνωρίζουμε θεσμούς δουλείας πού νά ἀξίζει νά τούς συζητήσουμε διεξοδικά. Ἡ Κόρινθος καί ἡ Αἴγινα, τῶν ὁποίων ἡ εὐνοϊκή γιά τό ἐμπόριο γεωγραφική θέση συνδυαζόταν μέ περιορισμένη ἔκταση γιά καλλιέργεια, ἀναπτύχθηκαν, φυσικά, μέ διαφορετικό τρόπο. Οἱ πόλεις αὐτές ἦταν πασίγνωστες γιά τόν μεγάλο ἀριθμό τῶν δούλων τους, ἄν καί τά στοιχεῖα πού μᾶς σώζονται ἀπό τήν ἀρχαιότητα εἶναι ὑπερβολικά. Οἱ δοῦλοι αὐτοί πρέπει νά εἶχαν εἰσαχθεῖ ὡς ἀνδράποδα. Γενικά, ἡ κατάσταση στίς πόλεις αὐτές ἀναφορικά μέ τό θέμα τῆς δουλείας πρέπει, κατά τά φαινόμενα, νά ἔμοιαζε περισσότερο μέ τῆς Ἀθήνας παρά μέ τῶν δωρικῶν πόλεων, πού ἦταν ἀμιγέστερα γεωργικές.

Στή γενιά τοῦ Σωκράτη, πού δέν ἄφηνε τίποτε ἀνεξέταστο, συζητήθηκε καί ἡ ὀρθότητα τοῦ θεσμοῦ τῆς δουλείας. Ἀκούστηκαν μεμονωμένες φωνές ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἐξίσου ἄνθρωποι, καί ὅτι ἡ δουλεία εἶναι ἀντίθετη πρός τή φύση. Ἡ ἀντίκρουση τοῦ Ἀριστοτέλη, ὅτι μερικοί εἶναι «ἐκ φύσεως» δοῦλοι, ἀνίκανοι γιά πλήρη ἀνθρώπινη λογική, καί χρειάζονται τή θέληση ἑνός κυρίου γιά νά συμπληρώνει τή δική τους, μᾶς φαίνεται ἀσύστατη, κι ἄν ἀκόμη δέν λαμβάναμε ὑπόψη τό γεγονός ὅτι «φύσει ἐλευθεροι» Ἕλληνες ἦταν ἐνδεχόμενο νά γίνουν δοῦλοι σέ κάποιον ἄτυχο πόλεμο. Ἔχουμε μπροστά μας ἕναν κόσμο ὅπου ἡ δουλεία, μέ τή μιά ἡ τήν ἄλλη μορφή, ἦταν φαινόμενο καθολικό, καί δέν ὑπῆρχε στή μνήμη κανενός ἔθνους μιά ἐποχή ὅπου ἡ κατάσταση νά ἦταν διαφορετική. Δέν πρέπει νά μᾶς ἐκπλήσσει τό γεγονός ὅτι ποτέ δέν ζητήθηκε ἔντονα ἡ χειραφέτηση τῶν δούλων. Ἔχει ὑποστηριχτεῖ πειστικά ὅτι στήν ἀρχαία Ἑλλάδα τό οἰκονομικό περιθώριο πέρα ἀπό τήν ἁπλή ἐπιβίωση ἦταν τόσο στενό, ὥστε τό πλεόνασμα πού χρειαζόταν γιά νά χαρίσει στή μειονότητα ἄνεση χρόνου μποροῦσε νά ἐξασφαλιστεῖ μόνο μέ τεχνητά φτηνή ἐργασία. Ἄν αὐτό εἶναι σωστό, δέν ὑπῆρχαν πολλές ἐναλλακτικές λύσεις στήν ἀρχαία Ἑλλάδα. Ἡ Ἀθήνα στίς ἀρχές τοῦ 6ου αἰώνα εἶχε νά διαλέξει ἀνάμεσα στόν ὑποβιβασμό τῶν πολιτῶν της σέ δούλους καί στή μαζική εἰσαγωγή δούλων μέ ἀγορά ἀπό τό ἐξωτερικό. Μόνο μιά πολύ πιό προοδευμένη τεχνολογία, κάτι σάν βιομηχανική ἐπανάσταση, θά μποροῦσε νά ἔχει ἐπηρεάσει ἀποφασιστικά αὐτές τίς διαπιστώσεις.

Τέλος, ὑπάρχει τό πρόβλημα κατά πόσο μπορεῖ νά εἶχε ἐπηρεάσει τήν πολιτική τοῦ κράτους ὅλη αὐτή ἡ οἰκονομική δραστηριότητα, κατανεμημένη ὅπως ἦταν ἀνάμεσα στούς ἐλεύθερους, τούς μετοίκους καί τούς δούλους, καί σέ ποιούς τομεῖς τῆς οἰκονομίας τό ἴδιο τό κράτος αἰσθανόταν ὑποχρεωμένο νά παρεμβαίνει. Ἡ πίεση πού μποροῦσε νά ἀσκήσει κάποια ἀπό αὐτές τίς μικρές ἰδιωτικές ἐπιχείρησεις ἦταν, φυσικά, ἀμελητέα σέ σύγκριση μέ ὅ,τι μπορεῖ νά συμβεῖ σήμερα ὕστερα ἀπό παρασκηνιακές πιέσεις μεγάλων συμφερόντων, ἄν καί συλλογικά οἱ βιοτέχνες καί οἱ ἔμποροι μποροῦσαν γενικότερα νά ἐπηρεάζουν τήν πολιτική τοῦ κράτους. Ἔτσι, στήν ’Ἀθήνα, ὁ χωρικός πού ζοῦσε σέ κάποιο ἀπόμακρο χωριό ἔπρεπε ἴσως νά ἀφήσει δύο μέρες τή δουλειά του γιά νά ἔρθει νά ψηφίσει στήν ἐκκλησία τοῦ δήμου, καί ἀπό τήν ἄποψη αὐτή μειονεκτοῦσε σαφῶς σέ σύγκριση μέ τό βιοτέχνη πού ζοῦσε μέσα στό ἄστυ· ὑπῆρχαν μερικοί πού ἐξέφραζαν δυσαρέσκεια γιά τό πόσο πολύ οἱ μάζες πού ζοῦσαν μέσα στό ἄστυ μποροῦσαν να ρυθμίζουν τή μοίρα τῆς Ἀθήνας. Ἀλλά, ἐκτός ἀπό τίς περιπτώσεις πού ἀφοροῦσαν τά ὑλικά τους συμφέροντα, θέματα δηλαδή σχετικά μέ τήν προμήθεια τροφίμων, τίς δικαστικές ἀμοιβές ἤ τή διανομή γῆς σέ κληρουχίες, οἱ μάζες αὐτές ἀποζητοῦσαν πάνω ἀπ’ ὁλα δόξα καί μεγαλεία. Ἡ ἐπέκταση τῆς ἡγεμονίας τῆς Ἀθήνας τόν 5ο αἰώνα δέν συντελέστηκε μέ τήν πίεση τῶν ἐπιχειρηματιῶν.

Ὅπως ἔχουμε πεῖ, τό κράτος ἐνδιαφερόταν νά ἐξασφαλίσει τήν εἰσαγωγή βασικῶν ἀγαθῶν, καί σημαντικότερη ἀπ’ ὅλες ἦταν ἡ εἰσαγωγή δημητριακῶν. Βλέπουμε τήν Ἀθήνα νά ἀπονέμει ἐπίσημα τιμές σέ ἄρχοντες τῆς Κριμαίας, σέ ἀναγνώριση τῶν λιμενικῶν προνομίων πού παρεῖχαν στούς Ἀθηναίους. Μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου πολλές πόλεις-κράτη, καί ὄχι μόνο οἱ δημοκρατίες, διόριζαν εἰδικούς ἄρχοντες νά φροντίζουν γιά τήν προμήθεια, σιτηρῶν: κακές σοδειές καί λιμός ἀνάμεσα στούς φτωχούς ἦταν γεγονότα μέ πολιτική σημασία καί ἔπρεπε νά προλαμβάνονται. Στόν πόλεμο οἱ προμήθειες τοῦ ἔχθροῦ ἀποτελοῦσαν, φυσικά, τόν ἀντικειμενικό στόχο τῶν ἀντιπάλων. Ἔτσι, τό 427, λίγα δηλαδή χρόνια μετά τήν ἔναρξη τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου, ἡ Ἀθήνα ἔστειλε μέ πλοῖα στή Σικελία ἕνα ἐκστρατευτικό σῶμα, πού ἀνάμεσα σέ ἄλλα εἶχε σκοπό νά διερευνήσει καί τή δυνατότητα τῆς κατάκτησης τοῦ νησιοῦ, πράγμα πού θά εἶχε ὡς συνέπεια νά ἀποκοπεῖ στήν πηγή της ἡ προμήθεια τροφίμων πού προορίζονταν κυρίως γιά τήν Πελοπόννησο. Ἡ προμήθεια ὑλικῶν ναυπήγησης ἀποτελοῦσε ἄλλο μεγάλο πρόβλημα· εἰσαγωγέας ἐδῶ ἦταν τό ἴδιο τό κράτος, ὅπως βλέπουμε ἀπό μιά συμφωνία πού συνομολογή- θηκε τό 409 μέ τό βασιλιά Ἀρχέλαο τῆς Μακεδονίας γιά τήν εἰσαγωγή ξυλείας στήν Ἀθήνα, καί ἀπό μερικές ἄλλες συμφωνίες.

Ἦταν ἐπίσης ἀναγνωρισμένο (καί ὄχι μόνο ἀπό τόν Ξενοφώντα. στήν πραγματεία πού ἀναφέραμε παραπάνω) ὅτι τό κράτος ἔπρεπε νά ἐνδιαφέρεται γιά τή γενική ροή τοῦ ἐμπορίου, πού τοῦ ἀπέφερε λιμενικά τέλη καί δασμούς. Γι’ αὐτό ἡ Ἀθήνα καί ἄλλα ἐμπορικά κέντρα ἔδιναν ἰδιαίτερη σημασία στήν κατασκευή λιμενικῶν ἐγκαταστάσειον καί ἄλλων συναφῶν κτιρίων καί στή γρήγορη διεκπεραίωση τῶν δικαστικῶν ὑποθέσεων πού σχετίζονταν μέ τό ἐμπόριο. Κατά τόν 5ο αἰώνα ἦταν ἡδη συνηθισμένο νά συνάπτουν οἱ πόλεις-κράτη εἰδικές συνθῆκες, πού ἔδιναν στούς πολίτες καθεμιᾶς κάποια δυνατότητα πρόσβασης στά δικαστήρια της ἄλλης, γεγονός πού ἀποτελοῦσε σημαντικό βῆμα γιά τήν ἀνάπτυξη τοῦ ἐμπορίου ἀνάμεσά τους. Στούς δικανικούς λόγους πού μᾶς σώζονται καί ἀναφέρονται σέ ἐμπορικές ὑποθέσεις στήν Ἀθήνα, ὁ ἀριθμός τῶν μή ἀθηναίων διαδίκων εἶναι, φυσικά, μεγάλος —οἱ πιό πολλοί εἶναι ξένοι πέρα γιά πέρα, περισσότεροι ἀκόμη καί ἀπό τούς ἐγκαταστημένους στήν πόλη μετοίκους. Ὑπῆρχε ἐπίσης ὁ θεσμός τῶν προξένων, πού τά καθήκοντά τους ἔμοιαζαν κάπως μέ τῶν προξένων πού διατηροῦν σήμερα τά κράτη σέ χῶρες τοϋ ἔξωτερικοῦ· ὁ πρόξενος ὅμως τῆς Μιλήτου ἤ τῆς Σπάρτης στήν Ἀθήνα ἦταν ἀθηναῖος πολίτης, πού ἀναλάμβανε ἐθελοντικά νά φροντίζει γιά τά συμφέροντα, δημόσια καί ἰδιωτικά, τῶν Σπαρτιατῶν ἤ τῶν Μιλησίων στήν Ἀθήνα.

Ἀλλά πέρα ἀπό τή γενική αὐτή φροντίδα γιά τήν ὁμαλή διεξαγωγή τοῦ ἐμπορίου, τό κράτος δέν ἔκανε σχεδόν τίποτε γιά νά προωθήσει τά συμφέροντα τῶν πολιτῶν του στό ἐξωτερικό ἐμπόριο. Ἡ ἀναζήτηση ἀγορῶν γιά ἐξαγωγές δέν ἀποτελοῦσε ποτέ μέρος τῆς κρατικῆς πολιτικῆς. Οἱ Ἕλληνες, φυσικά, γνώριζαν κατά ἕναν γενικό τρόπο ὅτι οἱ ἀναγκαῖες εἰσαγωγές τους ἔπρεπε νά ἐξισορροποῦνται ἀπό ἐξαγωγές ἀποδεκτές ἀπό τίς ἄλλες πόλεις, ἀλλά αὐτό ἦταν ὑπόθεση τοῦ ἰδιώτη ἐμπόρου· καί, ἄν πιστέψουμε τόν Ξενοφώντα, ἡ Ἀθήνα δέν εἶχε προχωρήσει πολύ στή θεωρητική ἐξέταση τῶν θεμάτων αὐτῶν. Ἐκτός ἀπό αὐτό, τήν κλασική ἐποχή μεγάλο μέρος τῆς βιομηχανίας καί τοῦ ἐμπορίου πού εἶχε ἕδρα τήν Ἀθήνα βρισκόταν στά χέρια μή ἀθηναίων πολιτῶν, ἰδιαίτερα τῶν μετοίκων· καί, μολονότι ἀναγνωριζόταν ἴσως ἡ χρησιμότητά τους γιά τήν Ἀθήνα, ἡ πόλη δέν θά ἦταν διατεθειμένη νά ὑποβληθεῖ σέ μεγάλες θυσίες, καί πολύ λιγότερο νά κηρύξει πόλεμο, γιά χάρη τῶν συμφερόντων τους.

Ὡστόσο, τίθεται τό ἐρώτημα ἄν τό κράτος ἦταν ἐντελῶς ἀδιάφορο σέ παλαιότερες ἐποχές, προτοῦ ἀναπτυχθεῖ τό σύστημα τῶν μετοίκων καί ἐπικρατήσει τόσο πολύ στίς ἀνώτερες κοινωνικές τάξεις τό ἰδανικό τοῦ ἐλεύθερου χρόνου γιά πνευματική καλλιέργεια. Δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι τά κίνητρα τῶν ἡγετῶν τῆς ἀποικιακῆς κίνησης ἦταν, ἀποκλειστικά σχεδόν, ἀγροτικά· ὅπως ὅμως ἀναφέραμε παραπάνω, μᾶς εἶναι δύσκολο νά ὑποθέσουμε ὅτι τό κράτος τῆς Μιλήτου δέν εἶχε ἐπίγνωση ὅτι θά ἀποκόμιζε κάποια ἐμπορικά ὀφέλη, ἄν ἵδρυε πολλές ἀποικίες Μιλησίων στίς παραλίες καί στίς προσβάσεις τῆς Μαύρης Θάλασσας, ἤ ὅτι ἡ Χαλκίδα δέν εἶχε στό νοῦ της τά ταξίδια τῶν ἐμπορικῶν της πλοίων, ὅταν Χαλκιδεῖς ἀποίκιζαν καί τίς δύο πλευρές τῶν Στενῶν τῆς Μεσσήνης. Πολλές τέτοιες εἰκασίες ἔχουν γίνει καί σχετικά μέ τόν πρωιμότατο πόλεμο ἀνάμεσα στίς δύο μεγάλες πόλεις τῆς Εὔβοιας, τή Χαλκίδα καί τήν Ἐρέτρια, δηλαδή γιά τή σύγκρουση πού ὀνομάστηκε, ἀπό τό ὄνομα τῆς εὐβοϊκῆς πεδιάδας[5] γιά τήν ὁποία πολέμησαν, Λιλάντιος Πόλεμος. Γνωρίζουμε ὅτι ὁ πόλεμος αὐτός ὑπῆρξε σημαντικό γεγονός πού ἔζησε στή μνήμη τῶν ἀνθρώπων, γιατί ὁ Θουκυδίδης [1, 15, 3] τόν ἀναφέρει ὡς ἐξαίρεση τοῦ κανόνα ὅτι δέν ὑπῆρξαν σπουδαῖες συμπράξεις ἀνάμεσα σέ ἑλληνικές πόλεις-κράτη τήν πρώιμη ἐκείνη ἐποχή, καί λέει ὅτι γενικά ὁ ἑλληνικός κόσμος τάχθηκε τότε μέ τό μέρος τοῦ ἕνος ἡ τοῦ ἄλλου ἀπό τους ἐμπολέμους. Οἱ πενιχρές μαρτυρίες μας συγκλίνουν στά τέλη τοῦ 8ου αἰώνα καί μᾶς παραδίδουν δύο περιπτώσεις ὅπου ἄποικοι ἕνος κράτους πού εἶχε ταχθεῖ μέ τό μέρος τοῦ ἑνός ἐξορίστηκαν ἀπό μιά ἀποικία ἀπό ἐκείνους πού εἶχαν ταχθεῖ μέ τό μέρος τοῦ ἄλλου. Ἡ συμπαγής παρουσία τῶν χαλκιδικῶν ἀποικιῶν στή βορειοανατολική Σικελία ἀνήκει χρονικά στήν ἐποχή περίπου τοῦ Λιλάντιου Πολέμου, ἐνῶ μετά τήν ἵδρυση τῆς Κύμης (μιά γενιά πιό πρίν) ἡ Ἐρέτρια δέν παίζει πιά ρόλο στόν ἀποικισμό τῆς Δύσης· ἀπό τήν ἄλλη, στήν Ἀνατολή, δύο ἀπό τους συμμάχους τῆς Ἐρέτριας, ἡ Μίλητος καί τά Μέγαρα, πέτυχαν τόν 7ο αἰώνα τή μονοπώληση σχεδόν τοῦ ἀποικισμοῦ πρός τήν κατεύθυνση τῆς Μαύρης Θάλασσας. Ὅποιο κι ἄν ἦταν τό ἀποτέλεσμα τοῦ πολέμου στήν πατρίδα τους, τήν Εὔβοια, μιά ἀπό τίς συνέπειές του στό ἐξωτερικό ἦταν, ὅπως φαίνεται, κάποια διαίρεση τῆς περιοχῆς ἀποικισμοῦ σέ σφαῖρες ἐπιρροῆς. Δέν πρέπει, ὡστόσο, νά συμπεράνουμε ὅτι ὁ πόλεμος ἔγινε γιά νά διευθετηθοῦν τέτοια θέματα. Ὁ Λιλάντιος Πόλεμος ἀνήκει στά γεγονότα πού ἀπέχουν πολύ ἀπό τήν πρώτη τους καταγραφή, καί δέν ἔχουμε πολλές ἐλπίδες νά ἐπιβεβαιώσουμε τό συμπέρασμα αὐτό· μᾶς λείπει ἐπίσης ἡ γνώση τῶν ἱστορικῶν συμφραζομένων πού θά μποροῦσαν νά τό ἐξηγήσουν· οἱ συνέπειες τοῦ πολέμου ἐκείνου ἐνδέχεται νά εἶναι συμπτωματικές.

Πρόκειται γιά κάτι διαφορετικό, ὅταν προβάλλονται οἰκονομικά αἴτια γιά τόν Πελοποννησιακό Πόλεμο πρός τό τέλος τοῦ 5ου αἰώνα, μέσα στό ἄπλετο φῶς τῆς ἱστορίας τῆς κλασικῆς ἐποχῆς. Ἡ ὑπόθεση αὐτή εἶναι ἐδῶ περισσότερο βάσιμη, γιατί ἡ τελευταία ἐνέργεια τῆς Ἀθήνας πρίν ἀπό τήν ἔναρξη τοῦ πολέμου μοιάζει σάν μέτρο οἰκονομικοῦ πολέμου: τό περιβόητο μεγαρικό ψήφισμα, μέ τό ὁποῖο ἀποκλείονταν οἱ μεγαρεῖς ἔμποροι ἀπό ὅλες τίς ἀγορές καί τά λιμάνια τῆς Ἀθηναϊκῆς Συμμαχίας· καί γιατί οἱ σύγχρονοι εἶχαν διάφορες θεωρίες γιά τούς ὕποπτους, ἴσως, καί μυστικούς λόγους γιά τούς ὁποίους ὁ Περικλῆς δέν ἄφησε νά ρυθμιστεῖ ἡ διαμάχη, μιά καί οἱ δημόσιες ἐξηγήσεις του δέν εἶναι ἐντελῶς πειστικές. Θά ἔκανε ὅμως κανείς πολύ κακή χρήση τῶν μαρτυριῶν, ἄν ἔβλεπε πίσω ἀπό τόν Περικλῆ τήν ὀλέθρια ἐπιρροή μίας ὁμάδας ἐμπόρων, πού ἐπιδίωκαν τήν ἐπεκταση τοῦ ἐμπορίου τοῦ Πειραιᾶ, ἤ ἀκόμη καί τήν ἐπιρροή μεμονωμένων πλουσίων. Ὅπως ἔχουμε πεῖ, τό ἑλληνικό ἐμπόριο δέν ἦταν ὀργανωμένο ἔτσι ὥστε νά μπορεῖ νά ἀσκεῖ τέτοιες πιέσεις, καί εἶναι ἀπίθανο ὅτι ἕνα γεγονός τέτοιου εἴδους θά ξέφευγε ἐντελῶς ἀπό τήν προσοχή τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς. Ὅταν ἡ σπαρτιατική λαϊκή συνέλευση, ἡ ἀπέλλα, ἀποφάσισε μέ ψηφοφορία τόν πόλεμο, καί ἡ ἀθηναϊκή λαϊκή συνέλευση, ἡ ἐκκλησία τοῦ δήμου, ἀπέρριψε τό σπαρτιατικό τελεσίγραφο, οἱ ψηφοφόροι ἀσφαλῶς ἐπηρεάστηκαν ἀπό τό εἶδος τῶν ἐπιχειρημάτων πού πρόβαλαν οἱ σύγχρονοί τους: δηλαδή ἀπό τή μιά πλευρά ὅτι ἡ Σπάρτη εἶχε ἀγανακτήσει μέ τήν τυραννία τῆς Ἀθήνας, καί ἀπό τήν ἄλλη ὅτι ἡ Ἀθήνα εἶχε χάσει τήν ὑπομονή της, ἐπειδή ἡ Σπάρτη τῆς ὑπαγόρευε ποιά πολιτική θά ἀκολουθήσει.

Οἱ συζητήσεις γύρω ἀπό τήν οἰκονομία τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας φαίνεται ὅτι βρίσκονται ἀκόμη στό στάδιο τοῦ καθορισμοῦ τῶν ἀρχῶν στίς ὁποῖες πρέπει νά βασιστεῖ ἀπό δῶ καί πέρα ἡ ἐπιχειρηματολογία. Ὁ πρῶτος ἐνθουσιασμός πού προκάλεσε ἡ δοκιμή τῆς χρήσης οἰκονομικῶν θεωριῶν ὁδήγησε σέ ἀβάσιμες νεοτεριστικές ἑρμηνεῖες, πού πρέπει ἀσφαλῶς νά πεταχτοῦν στό καλάθι τῶν ἀχρήστων· εἶναι ὀρθό, καί πρέπει νά ἐπιμείνουμε σ’ αὐτό, ὅτι στήν οἰκονομία τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας δέν εἶναι ἐφαρμόσιμες οἱ παραδεδεγμένες ἀρχές τῆς οἰκονομίας τοῦ 19ου αἰώνα· ὡστόσο ἡ ἀντίδρασή μας δέν ὑπάρχει λόγος νά ὑπερβεΐ τά ὅρια, σέ σημεῖο νά ἀγνοήσουμε τήν ἐπίδραση τοῦ ἐμπορίου σέ ὁλόκληρη τήν ἱστορία τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας. Ἕνα ἄλλο παράδοξο εἶναι ὅτι ἡ μαρξιστική ἑρμηνεία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς ἱστορίας, στήν Ἀγγλία τουλάχιστον, προσπαθοῦσε πάντοτε νά βρίσκει τά ἐμφανῆ οἰκονομικά κίνητρα, καί νά ἀρκεῖται, λόγου χάρη, στή θεωρία ὅτι ὁ ἀθηναῖος τύραννος Πεισίστρατος ἦταν μεγιστάνας τῶν μεταλλωρυχείων. Ὑποθέτω ὅτι οἱ μαρξιστές θά κατέληγαν σέ χρησιμότερα συμπεράσματα ἄν προσπαθοῦσαν να ἀποκαλύψουν τήν κρυφή οἰκονομική βάση τῶν τάσεων γιά πολιτική δύναμη καί δόξα, πού φαινομενικά παρακινοῦσαν τίς ἑλληνικές πόλεις-κράτη στίς ἐνέργειές τους. Οἱ μαρτυρίες πού ἔχουμε γιά τήν ἀρχαία ἑλληνική οἰκονομία θά παραμείνουν πάντα πάρα πολύ ἀποσπασματικές γιά νά μπορέσουμε νά προχωρήσουμε σέ ὁποιοδήποτε εἶδος ποσοτικῆς ἀνάλυσης: πάντως, ἔτσι ἤ ἀλλιῶς, ὑπάρχουν ἀκόμη περιθώρια γιά νά διερευνηθεῖ περισσότερο ἡ θέση πού εἶχαν πράγματι στή ζωή τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς κοινωνίας τό ἐμπόριο καί ἡ βιομηχανία.

---------------------

[1] [Οἱ οἰκιακοί δοῦλοι λέγονταν οἰκέται.]

[2] [Ὑπέρ ἀδυνάτου.]

[3] [Στή Δεκέλεια, ἀπ’ ὅπου καί ἡ ὀνομασία Δεκελεικός Πόλεμος γιά τήν τελευταία μεγάλη περίοδο (413-404) τοῦ Πελοποννησιακοϋ Πολέμου.]

[4] Ὁ Πλάτων παρουσιάζει τήν κρυπτεία ὡς μέσο ἄσκησης τῶν νέων Σπαρτιατῶν γιά νά ἀντέχουν στίς κακουχίες (βλ. σ. 307-308) καί δέν ἀναφέρει τίποτε γιά φόνους εἱλώτων.

[5] [Ὀνομαζόταν Λιλάντιον (ἤ Λήλαντον) πεδίον, ἀπό τόν ποταμό Λίλαντον (ἤ Λήλαντον).]

Είμαστε μία «πνευματική πύλη» μέσα από την οποία, ολόκληρο το σύμπαν συνειδητοποιεί τον εαυτό του.

Ο κόσμος είναι αυθύπαρκτος, και κάθε τμήμα του αποτελεί ένα αλληλοσυνδεόμενο δίκτυο, το οποίο λειτουργεί αυτόματα προς όφελος του Όλου, κατά τον ίδιο τόπο με τον οποίο τα κύτταρα στον μικρόκοσμο του ανθρώπινου οργανισμού, το σώμα μας αποτελείται από κύτταρα, όργανα και συστήματα οργάνων.

Από την άλλη μεριά, το ίδιο το σώμα αποτελεί κομμάτι ενός ανθρώπου, μιας οικογένειας, μιας κοινότητας, ενός οικοσυστήματος, του κόσμου όλου. Αν αντιληφθούμε την αξία αυτών των δύο στοιχείων, θα καταλάβουμε ότι κάθε στοιχείο βρίσκεται σε μια συνεχή διαπραγμάτευση με απώτερο σκοπό την εκτόνωση των εντάσεων και τη δημιουργία και διατήρηση ενός σχήματος συνεργασίας που να μπορεί να επιβιώσει.

Ολόκληρος ο ανθρώπινος οργανισμός αποτελείται από 10¹⁴ κύτταρα. Κάθε κύτταρο με την σειρά του αποτελείται από 7 χιλιάδες δισεκατομμύρια άτομα, οργανωμένα σε έναν αριθμό οργανιδίων που το καθένα είναι από την φύση του εντεταλμένο/ προγραμματισμένο να υπηρετήσει έναν συγκεκριμένο σκοπό. Κατ’ αντιστοιχία, αν δούμε τον ανθρώπινο οργανισμό ως ένα κύτταρο, αυτός αποτελείται από επί μέρους συστήματα που το κάθε του σύστημα διενεργεί ένα έργο. H συνεργασία και η διαπραγμάτευση αυτών των συστημάτων δημιουργεί ένα υγιές σώμα.

Μια από τις βασικότερες λειτουργίες του οργανισμού είναι η ανα - πνόη. Αναπνέουμε για όσο ζούμε δίχως να το σκεφτόμαστε, οι μυς, τα κύτταρα μας, ο εγκέφαλός μας λειτουργούν δίχως να τον ελέγχουμε εμείς πλήρως. Όταν εισπνέεις παίρνεις το οξυγόνο μέσα σου, όταν εκπνέεις δίνεις διοξείδιο τού άνθρακα. Τα δέντρα εισπνέουν το διοξείδιο τού άνθρακα και εκπνέουν οξυγόνο. Μπορείς να το δεις. Υπάρχει μία διαρκής επικοινωνία. Είμαστε συντονισμένοι.

Όσο περισσότερο αισθάνεσαι συνδεδεμένος με την μητέρα Γη, την φύση, το σύμπαν, τόσο περισσότερο αντιλαμβάνεσαι πως ολόκληρη η ύπαρξη είναι μέρος σου κι εσύ είσαι μέρος ολόκληρης της ύπαρξης, ενωμένος με το όλον. Όπως επάνω έτσι και κάτω, όπως μέσα έτσι και έξω. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μάρκος Aυρήλιος: «..Aυτό να αναλογίζεσαι πάντα: ποια είναι η Φύση του παντός και ποια η δική μου φύση, και πώς σχετίζεται η μια με την άλλη και ποιο μέρος ποιου συνόλου είναι η δική μου. Και πως κανείς δεν σ’ εμποδίζει να κάνεις και να λες ό,τι είναι σύμφωνο με τη Φύση, της οποίας είσαι μέρος.»

Απ΄ την στιγμή που αντιληφθείς, πως είμαστε μέλος ο ένας τού άλλου, τότε ξαφνικά αλλάζει η οπτική σου. Τότε τα δέντρα δεν είναι κάτι ξένο, είναι ένα κομμάτι σου, που προετοιμάζει τροφή για σένα. Τα πάντα είναι ένας ατελείωτος, ενωμένος ωκεανός ενέργειας.

Ο Μάρκος Αυρήλιος αναφέρει σχετικά με τον τρόπο συντονισμού σε αυτή την ατραπό γνώσης και δράσης : «Μη συντονίζεις μόνο την ανάσα σου με τον αέρα που σε περιβάλλει, μα και τη διάνοια σου με τον Νου που εμπεριέχει τα πάντα. Πολύ περισσότερο από τον αέρα, η νοερή δύναμη έχει διαχυθεί και βρίσκεται παντού διαθέσιμη για όποιον έχει τη βούληση να την τραβήξει μέσα του, όπως ο αέρας είναι διαθέσιμος για όποιον μπορεί να αναπνεύσει...Σκάβε μέσα σου. Μέσα σου είναι η πηγή του καλού και θα αναβλύζει πάντα αν πάντα την αναζητείς.... Την ύπαρξή σου έλαβες ως μέρος ενός συνόλου. Θα εξαφανισθείς αργότερα μέσα σ’ εκείνο που σε γέννησε. Ή μάλλον θα μεταβληθείς και θ’ αναληφθείς στον λόγο που σε δημιούργησε.»

Η πραγματικότητα κρύβει μία ενότητα, με την αντίληψη όμως του «εμένα», τού «εσύ», τού «εγώ», βγαίνεις εκτός πραγματικότητας. Κι απ΄ την στιγμή που μπαίνει μέσα σου αυτή η λανθασμένη αντίληψη, τότε ολόκληρη η ύπαρξη αναποδογυρίζεται. Και τότε αρχίζει η λάθος αντίληψη και δράση, αρχίζει η αρρώστια…

Εάν καταφέρουμε να αποστασιοποιηθούμε από την απατηλή εικόνα των αισθήσεων και του περιορισμένο ατομικού «Εγώ», θα ανακαλύψουμε έναν κόσμο που λειτουργεί από μόνος του, αντί να βλέπουμε τον κόσμο που διαμορφώνουμε εμείς. Όταν κοιτάς τη φύση, κοιτάς τον εαυτό σου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Π. Ουσπένσκι:

«Είναι αδύνατον κανείς να μελετήσει ένα σύστημα του σύμπαντος χωρίς να μελετήσει τον άνθρωπο. Ταυτόχρονα είναι αδύνατον να μελετήσει κανείς τον άνθρωπο χωρίς να μελετήσει το σύμπαν. Ο άνθρωπος είναι μία εικόνα του κόσμου. Δημιουργήθηκε από τους ίδιους νόμους που δημιούργησαν ολόκληρο τον κόσμο. Αν ο άνθρωπος γνώριζε και καταλάβαινε τον εαυτό του, θα γνώριζε και θα καταλάβαινε ολόκληρο τον κόσμο, όλους τους νόμους που δημιουργούν και κυβερνούν τον κόσμο. Και αντίστροφα, μελετώντας και κόσμο και τους νόμους που κυβερνούν τον κόσμο, θα μάθαινε και θα καταλάβαινε τους νόμους που κυβερνούν τον ίδιο... Γι αυτό, η μελέτη του κόσμου και η μελέτη του ανθρώπου θα πρέπει να βαδίζουν παράλληλα και η μία να βοηθάει την άλλη, πρέπει να επιστρέψουμε στην πραγματική μας φύση, που συμπεριλαμβάνει τον εξωτερικό κόσμο, ο οποίος δεν είναι και τόσο «εξωτερικός» όσο φαίνεται».

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την παγκοσμιοποίηση, σε μία εποχή κρίσεων και συγκρούσεων είναι η «πνευματικότητα», διότι κάτι τέτοιο θα οδηγούσε τον άνθρωπο στην ιεράρχηση των πραγματικών αναγκών του, και συνεπώς στην αμφισβήτηση, και ανατροπή του ανταγωνιστικού συστήματος και δομών των κοινωνιών μας.

Κατά το παρελθόν, οι ατραποί που οδηγούσαν στην «συνειδησιακή αφύπνιση» , η οποία είχε ως σκοπό την συνειδητοποίηση της ενότητας με τον κόσμο, περνούσε κυρίως μέσα από την άρνηση της υλικής ανθρώπινης υπόστασης, αλλά και της ύλης γενικότερα.

Σήμερα δίνεται εξίσου η ίδια μεταφυσική αξία, τόσο στην υλική όσο και στην πνευματική ανθρώπινη υπόσταση. Η ενασχόληση με τον εαυτό μας, η ενδοσκόπιση, και η γνώση που σε αντίθεση με το παρελθόν είναι πιο εύκολα προσβάσιμη σε όποιον την αναζητά, στέκει αρωγός στην «αυτοπραγμάτωση», και στην αποκατάσταση της σχέσης μας με την φύση. Εάν δεν γνωρίσουμε τον εαυτό μας, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε και τις πραγματικές μας ανάγκες σε αυτό το υπέροχο ταξίδι που λέγεται ζωή.

Η φιλοσοφία ως η αδογμάτιστη σκέψη, και διαρκής αναζήτηση, επανέρχεται στο προσκήνιο καθώς σύμφωνα με τον Επίκουρο, πρέπει και οφείλει να ασχολείται με ζητήματα που έχουν άμεση σχέση με τις ανάγκες της ζωής. Η αυτογνωσία προϋποθέτει την ενσυνείδητη βούληση να μάθουμε να αφουγκραζόμαστε και να ακολουθούμε την πορεία του «ανώτερου μας εαυτού», κάτι που οδηγεί τελικά στην εσωτερική αρμονία και ισορροπία.

Στην κατώτερη φύση του ο άνθρωπος αρχικά ασχολείται μόνο με τον εαυτό του, ανταγωνίζεται τους υπολοίπους, αλλά σταδιακά οφείλει να ωριμάσει και να γίνει όχι μόνο συνεργάσιμος, αλλά αλτρουιστής, έχοντας στο μυαλό του το καλό του συνόλου. Στην ανώτερη φύση του ο άνθρωπος οδηγείται αβίαστα στην συνειδητοποίηση ότι το άτομο είναι ενωμένο και εναρμονισμένο με τη φύση και την ζωή, και ότι υπάρχει ένα μόνο πάθος που ικανοποιεί την ανάγκη του ανθρώπου για την ενότητα με τον κόσμο, το πάθος αυτό είναι η αγάπη...

Ο άνθρωπος σε ένα ανώτερο συνειδησιακό επίπεδο είναι μία «πνευματική πύλη» μέσα από την οποία, ολόκληρο το σύμπαν συνειδητοποιεί τον εαυτό του. Πάει να είναι ένα περιορισμένο «εγώ», και γίνεται μια υπόσταση που δεν περιορίζεται στον χωροχρόνο, με την κλασσική έννοια του όρου.

Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να επιτευχθεί δίχως την «εις εαυτό διείσδυση», που οδηγεί στην αυτογνωσία. Η αυτογνωσία δεν είναι βέβαια κάτι εύκολο που επιτυγχάνεται δίχως ισχυρή θέληση, και μακρόχρονη προσπάθεια ανίχνευσης των αγνώστων περιοχών του υποσυνείδητου, των παθών και των συναισθημάτων του. Αφορά μια βιωματική διαδικασία που είναι δύσκολο λεκτικά να περιγραφεί. Η ιδέα της ενότητας των πάντων μπορεί σίγουρα να υπάρξει στην θεωρητική σκέψη, αλλά στην ακριβή της σχέση με την πολυμορφία, δεν μπορεί να εκφραστεί εύκολα με λόγια. Για αυτό τον λόγο στο παρελθόν, οι άνθρωποι που κατείχαν αυτή την γνώση, προσπάθησαν να εκφράσουν την ιδέα της ενότητας με μύθους και με σύμβολα.

Το σίγουρο είναι πως η διεύρυνση της συνειδητότητας μας αφορά, μια εκπαίδευση σ έναν καινούργιο τρόπο σκέψης, και κυρίως δράσης.

Οι αλλαγές της νέας χιλιετίας, έχουν ήδη τεθεί σε κίνηση. Ίσως δεν το αντιλαμβανόμαστε αλλά εμείς συνειδητά ή ασυνείδητα είμαστε οι φορείς της αλλαγής. Θα πρέπει να «σκοτώσουμε» όλα αυτά που στερούν το σήμερα, και το αύριο του ανθρώπου. Μέσα από τον θάνατο ανακυκλώνεται η ζωή.

Εάν «σκοτώσουμε», τις συνήθειες, την καθημερινότητα μας, τις καταστάσεις εκείνες του πνεύματος, με τις οποίες έχουμε μάθει να δρούμε, και να αυτό αξιολογούμε τα πραγματικά πολύτιμα πράγματα στην ζωή, όταν μάθουμε να «σκεφτόμαστε», και να «δρούμε» τότε ίσως κάτι να αλλάξει. Το αύριο είναι ήδη εδώ.. Ένα αύριο, που ήδη είναι σήμερα, με βάση τις επιλογές μας. Το σίγουρο είναι ένα. Ακόμα και εάν δεν το επιθυμούν οι περισσότεροι άνθρωποι, λόγω της κρίσης της εποχής, θα αναγκαστούν αργά ή γρήγορα, να συνειδητοποιήσουν ότι η πνευματική μας φύση είναι ένας σταθμός, ανάμεσα στο χωροχρόνο και στο εικονικό βασίλειο ανάμεσα στην Γη και στον Ουρανό...