Κ. Παλαμάς: Η ποιητική και το ηθικό-κοινωνικό

Κωστής Παλαμάς: 1859-1943

Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου: Ο Ερχομός

Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου είναι το κορυφαίο και το πιο ποιητικό έργο του Παλαμά. Οι κεντρικές φιλοσοφικές του θεμελιώσεις έλκουν την προέλευσή τους από τη φιλοσοφία του Νίτσε και δη από τις συλλήψεις του περί του υπερανθρώπου, του θανάτου των θεών, της καταστροφής των ειδώλων, της «ηθικής» των δούλων, του πολέμου ως ζωοδότη και δημιουργού του ρυθμού, της αρμονίας, κ.λπ. Τέτοια, νιτσεϊκής κυρίως υφής, φιλοσοφικά ερείσματα δημιουργούν τους αναγκαίους ποιητικούς όρους, ώστε να πλημμυρίζει το έργο με οραματικά νοήματα που «ξαναμιλιούνται» (Παλαμάς) με τον τρόπο του αισθήματος και γίνονται ένα διαρκές παρόν στοχαστικής ανάβλεψης. Τελικά τι σημαίνει για τον ποιητή Δωδεκάλογος του Γύφτου; Σημαίνει τους Δώδεκα Λόγους που ο ήρωας του έργου, ο Γύφτος–ποιητής –και ο Γύφτος όχι μόνο ως ο ποιητής– απ-αγγέλλει υπό τη μορφή εκρηκτικών διαχύσεων της λυρικής σκέψης.

Ο Πρώτος Λόγος φέρει τον τίτλο: Ο Ερχομός. Τίνος αγγέλλεται ο Ερχομός; Του Γύφτου και του Ποιητή ως φορέα της ποιητικής σκέψης. Ο Γύφτος δεν κατονομάζεται ευθύς εξαρχής και έτσι αναλαμβάνει να μιλήσει ο Γύφτος- Ποιητής. Τα πρώτα λόγια του συμπυκνώνουν την πεπτουσία όλου του ποιητικού λέγειν ως συλ-λέγειν:

Τ’ αξεδιάλυτα σκοτάδια
τα χαράζει μια λιγνή λευκότη
νυχτοφέρνοντας και αυτή·
και είτανε του νου μου η πρώτη
χαραυγή.
Η αφετηρία, ποιητική και ιστορική, παραπέμπει σε αξεδιάλυτα σκοτάδια: ποιητική –δηλαδή ως δημιουργική πνοή– γιατί ο Ερχομός των Γύφτων στο κέντρο της ιστορικής ζωής [=Βυζάντιο πριν την άλωση, Ευρώπη πριν την Αναγέννηση], αλλά και στην κοινωνική-πολιτική πραγματικότητα της Πόλης [=Κωνσταντινούπολη] συνιστά μια ενατένιση –με την ευαίσθητη χορδή της ποιητικής λύρας– η οποία βαθμιαία θα αρχίσει να προβάλλεται ως συνειδητή πράξη αντίθεσης ανάμεσα στον αν-αρχο λαό των Γύφτων και την οργανωμένη –απόλυτα διεφθαρμένη– κοινωνία, όπως απεικονίζεται στο παράδειγμα της καλπάζουσας παρακμής της Πόλης.

 Η συνειδητή πράξη αναδύεται αργά και κοπιαστικά, ως εναντίωση στο σαπρό, και ως τέτοια νυχτοφέρνει. Ιστορική αφετηρία: όλο το περιεχόμενο της ποιητικής εικόνας [=ερχομός, ενατένιση, βαθμιαία συνειδητοποίηση κ.λπ.] εγγράφεται ως μια ελπιδοφόρα ιστορική αφετηρία, ένα πρώτο μάγμα ενθάρρυνσης για την αναγέννηση του Νέου Ελληνισμού μέσα από τις στάχτες του. Υπό μια γενική επισκόπηση, ο Πρώτος Λόγος επέχει θέση εισαγωγής στο όλο ποιητικό σύνθεμα και πραγματεύεται δυο κυρίως θεματικές, που στους επόμενους Λόγους συγκροτούν επί μέρους ή διεξοδικότερες παρουσιάσεις. Η πρώτη θεματική σχετίζεται με την παρουσία –δια του ποιητή– του λαού των Γύφτων ως του απέναντι, του άλλου, του παρά-νομου, του αντί-θετου προς τη νόμιμη –αλλά αφάνταστα διεφθαρμένη– πολιτεία και κοινωνία, η οποία όμως ιστορικά ιδωμένη είναι καταδικασμένη σε θάνατο από τις ίδιες τις δικές της αμαρτίες. Ο ποιητής εδώ είναι ο Λόγος που καταγγέλλει την πολιτική σήψη και συγχρόνως αγγέλλει την ανόρθωση έξω απ’ αυτήν. Η δεύτερη θεματική αναδεικνύεται ως αντινομία ανάμεσα στο λαό-μάζα των Γύφτων και τον Γύφτο-Ποιητή, το συνειδητό Είναι του ιστορικού γίγνεσθαι. Πάντοτε ο τελευταίος ως τέτοιο Είναι, ως προ-φήτης, ως υπεράνθρωπος, ως το αντίπαλο δέος του μαζάνθρωπου, αυτοπροσδιορίζεται:

Κ’ έτσι στα πανάλαφρα,
στα πανύψηλα έτσι εγώ είμουν
μέσα στους ξεχωριστούς
ο ξεχωριστός εγώ είμουν
όλα μέσα μου τα νιάτα
κι όλα τα γεράματα
και τους σπόρους και τις μήτρες
κλειώντας αξεχώριστα!