Παρασκευή 10 Ιουνίου 2016

ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, ΗΣΙΟΔΟΣ - Θεογονία (775-819)

ἔνθα δὲ ναιετάει στυγερὴ θεὸς ἀθανάτοισι,
δεινὴ Στύξ, θυγάτηρ ἀψορρόου Ὠκεανοῖο
πρεσβυτάτη· νόσφιν δὲ θεῶν κλυτὰ δώματα ναίει
μακρῇσιν πέτρῃσι κατηρεφέ᾽· ἀμφὶ δὲ πάντῃ
κίοσιν ἀργυρέοισι πρὸς οὐρανὸν ἐστήρικται.
780 παῦρα δὲ Θαύμαντος θυγάτηρ πόδας ὠκέα Ἶρις
† ἀγγελίη πωλεῖται ἐπ᾽ εὐρέα νῶτα θαλάσσης.
ὁππότ᾽ ἔρις καὶ νεῖκος ἐν ἀθανάτοισιν ὄρηται,
καί ῥ᾽ ὅστις ψεύδηται Ὀλύμπια δώματ᾽ ἐχόντων,
Ζεὺς δέ τε Ἶριν ἔπεμψε θεῶν μέγαν ὅρκον ἐνεῖκαι
785 τηλόθεν ἐν χρυσέῃ προχόῳ πολυώνυμον ὕδωρ,
ψυχρόν, ὅ τ᾽ ἐκ πέτρης καταλείβεται ἠλιβάτοιο
ὑψηλῆς· πολλὸν δὲ ὑπὸ χθονὸς εὐρυοδείης
ἐξ ἱεροῦ ποταμοῖο ῥέει διὰ νύκτα μέλαιναν·
Ὠκεανοῖο κέρας, δεκάτη δ᾽ ἐπὶ μοῖρα δέδασται·
790 ἐννέα μὲν περὶ γῆν τε καὶ εὐρέα νῶτα θαλάσσης
δίνῃς ἀργυρέῃς εἱλιγμένος εἰς ἅλα πίπτει,
ἡ δὲ μί᾽ ἐκ πέτρης προρέει, μέγα πῆμα θεοῖσιν.
ὅς κεν τὴν ἐπίορκον ἀπολλείψας ἐπομόσσῃ
ἀθανάτων οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου,
795 κεῖται νήυτμος τετελεσμένον εἰς ἐνιαυτόν·
οὐδέ ποτ᾽ ἀμβροσίης καὶ νέκταρος ἔρχεται ἆσσον
βρώσιος, ἀλλά τε κεῖται ἀνάπνευστος καὶ ἄναυδος
στρωτοῖς ἐν λεχέεσσι, κακὸν δ᾽ ἐπὶ κῶμα καλύπτει.
αὐτὰρ ἐπὴν νοῦσον τελέσει μέγαν εἰς ἐνιαυτόν,
800 ἄλλος δ᾽ ἐξ ἄλλου δέχεται χαλεπώτερος ἆθλος·
εἰνάετες δὲ θεῶν ἀπαμείρεται αἰὲν ἐόντων,
οὐδέ ποτ᾽ ἐς βουλὴν ἐπιμίσγεται οὐδ᾽ ἐπὶ δαῖτας
ἐννέα πάντ᾽ ἔτεα· δεκάτῳ δ᾽ ἐπιμίσγεται αὖτις
† εἰρέας ἀθανάτων οἳ Ὀλύμπια δώματ᾽ ἔχουσι.
805 τοῖον ἄρ᾽ ὅρκον ἔθεντο θεοὶ Στυγὸς ἄφθιτον ὕδωρ,
ὠγύγιον· τὸ δ᾽ ἵησι καταστυφέλου διὰ χώρου.
ἔνθα δὲ γῆς δνοφερῆς καὶ ταρτάρου ἠερόεντος
πόντου τ᾽ ἀτρυγέτοιο καὶ οὐρανοῦ ἀστερόεντος
ἑξείης πάντων πηγαὶ καὶ πείρατ᾽ ἔασιν,
810 ἀργαλέ᾽ εὐρώεντα, τά τε στυγέουσι θεοί περ.
ἔνθα δὲ μαρμάρεαί τε πύλαι καὶ χάλκεος οὐδός,
ἀστεμφὲς ῥίζῃσι διηνεκέεσσιν ἀρηρώς,
αὐτοφυής· πρόσθεν δὲ θεῶν ἔκτοσθεν ἁπάντων
Τιτῆνες ναίουσι, πέρην χάεος ζοφεροῖο.
815 αὐτὰρ ἐρισμαράγοιο Διὸς κλειτοὶ ἐπίκουροι
δώματα ναιετάουσιν ἐπ᾽ Ὠκεανοῖο θεμέθλοις,
Κόττος τ᾽ ἠδὲ Γύγης· Βριάρεών γε μὲν ἠὺν ἐόντα
γαμβρὸν ἑὸν ποίησε βαρύκτυπος Ἐννοσίγαιος,
δῶκε δὲ Κυμοπόλειαν ὀπυίειν, θυγατέρα ἥν.

***
Εκεί και η θεά η μισητή στους αθανάτους μένει,η φοβερή η Στύγα, η κόρη του Ωκεανού, που ρέοντας γυρνά στον εαυτό τουη πιο μεγάλη. Χώρια από τους θεούς μένει σε φημισμένα δώματαπου τα κυκλώνουνε μεγάλα βράχια. Κι από παντού ολόγυραμε κίονες ασημένιους ακουμπούν στον ουρανό.780Καμιά φορά του Θαύμαντα η κόρη, η Ίριδα η γοργόποδη,έρχεται απεσταλμένη πάνω απ᾽ τη ράχη την πλατιά της θάλασσας:κάθε φορά που φιλονικία κι έριδα σηκώνονται μέσα στους αθανάτουςκαι τύχει ψέματα να πει κάποιος απ᾽ όσους κατοικούν τα Ολύμπια δώματα,τότε ο Δίας στέλνει την Ίριδα να φέρει το μέγα όρκο των θεών,κρύο νερό περίφημο από μακριά μες σε χρυσό σταμνί,νερό που από το βράχο στάζει υψηλό και απόκρημνο.Άφθονο ρέει το νερό από το ιερό ποτάμι μέσα στη μαύρη νύχτακάτω απ᾽ τη γη με τους πλατιούς τους δρόμους,κέρας του Ωκεανού που της δόθηκε το ένα δέκατο απ᾽ τα νερά του.790Γιατί στα εννιά του δέκατα ο Ωκεανός γύρω απ᾽ τη γη κι από τη ράχη την πλατιά της θάλασσαςστριφογυρνά με ασημένιες δίνες και χύνεται στον πόντο,ενώ το ένα δέκατο κυλά απ᾽ το βράχο, μεγάλη συμφορά για τους θεούς.Όποιος απ᾽ τους αθάνατους που κατέχουνε την κορυφή του χιονισμένου Ολύμπουκάνει σπονδή με το νερό αυτό και δώσει όρκο ψεύτικοκείτεται άπνοος για έναν πλήρη χρόνο. Κι ούτε ποτέ σιμώνει για φαΐνέκταρ και αμβροσία, μα κείτεται δίχως πνοή, δίχως μιλιά,σε απλωμένο στρώμα και τον τυλίγει λήθαργος κακός.Και μόλις φτάσει στο τέλος της αρρώστιας, στο μέγα χρόνο απάνω,800άλλος μετά τον άλλον τον περιμένει μόχθος δυσκολότερος:χρόνια εννιά στερείται τους θεούς που ζουν αιώνια,κι ούτε ποτέ σε σύσκεψη μαζί τους συμμετέχει, ούτε σε συμπόσιογια εννέα χρόνια ολόκληρα. Μα τη δέκατη χρονιά και πάλιστα συμβούλια συμμετέχει των αθάνατων που κατέχουν τα Ολύμπια δώματα.Τέτοιον ορίσανε όρκο οι θεοί το αθάνατο νερό της Στύγας,το παμπάλαιο. Κι η Στύγα μέσα από τόπο απόκρημνο το ρίχνει.Εκεί της ζοφερής της γης, του νεφελώδη Τάρταρου,του πόντου του ατρύγητου και τ᾽ ουρανού του έναστρουείναι στη σειρά οι πηγές και τα πέρατα όλων,810πικρά και μουχλιασμένα, που κι οι θεοί μισούνε.Εκεί οι πύλες οι λαμπρές και το κατώφλι το ακλόνητο,το χάλκινο, στερεωμένο με ρίζες ατελεύτητες,αυτοφυές. Πέρα απ᾽ αυτό, χώρια απ᾽ όλους τους θεούς,οι Τιτάνες μένουνε στου ζοφερού του χάους την άκρη.Μα οι ξακουστοί του Δία του μεγαλόβροντου οι σύμμαχοιδώματα κατοικούν πλάι στα θεμέλια του Ωκεανού,ο Κόττος και ο Γύγης. Ενώ τον Βριάρεω, επειδή γενναίος ήταν,τον έκανε γαμπρό του ο Ποσειδώνας ο βαρύβροντος που σείει τη γηκαι του ᾽δωσε να παντρευτεί την Κυμοπόλεια, τη θυγατέρα του.

Ο ΣΑΠΦΙΚΟΣ ΕΡΩΤΑΣ

       Στην περιγραφή του πάθους στο ποίημα «Όμοια θεού μου φαίνεται η θωριά του» υποφώσκει από πάντα το ερώτημα αν ο σαπφικός έρωτας έβρισκε ή όχι σωματική εκπλήρωση, ζήτημα εντελώς υποδεέστερης σημασίας για την παρουσίαση της ζωής και του ποιητικού έργου της Σαπφώς. Αν τώρα στο ερώτημα αυτό δοθεί καταφατική απάντηση, αυτό γίνεται κατ’ αναλογία προς την παιδεραστία, όπου η σωματική προσφορά είναι τεκμηριωμένη. Από τα εκφραζόμενα από την Σαπφώ στα ποιήματά της - κι αυτό ας ξεκαθαριστεί μια για πάντα - δεν μπορεί να υπάρξει οριστική διαπίστωση ως προς το θέμα. Η υψηλή συναισθηματική ένταση που εκδηλώνεται με σωματικά συμπτώματα, έτσι όπως περιγράφονται στο ποίημα της Σαπφώς, είναι ακριβώς χαρακτηριστική του ανεκπλήρωτου, «ιπποτικού έρωτα» της εποχής των τροβαδούρων. Ο νους μας πάει στον Δάντη και τον Πετράρχη· αλλά και στους μυστικιστές της δύσης που περιέγραψαν τις έντονες συγκινήσεις που τους προκάλεσαν διάφορα θεϊκά οράματα - κάθε φορά αναδύονται τα ίδια ψυχοσωματικά συμπτώματα. Ακόμα λοιπόν κι αν θελήσουμε να δούμε τις σχέσεις της Σαπφώς προς τα κορίτσια της μέσα από το πρίσμα της ομοφυλοφιλίας, επιστρατεύοντας σύγχρονους ψυχολογικούς ορισμούς, αυτό δε σημαίνει πως θάχουμε μια οριστική, μονοσήμαντη απάντηση. «Ομοφυλοφιλία... είναι μια συναισθηματική τάση, που οδηγεί σε μια στενή, οικεία επαφή ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου και που μπορεί να προκαλέσει, όχι όμως απαραίτητα, την εκδήλωση μιας σεξουαλικής συμπεριφοράς», γράφει η Charlotte Wolff. Από δω θα ήταν άκρως ευνόητο να περάσει κανείς από μια έντονη, ίσως μάλιστα υπερτονισμένη συναισθηματικότητα της Σαπφώς σε μια ανεκπλήρωτη σωματική σχέση. Η εισαγωγή πάντως της έννοιας της ομοφυλοφιλίας ή λεσβιακής αγάπης όπως αλλιώς λέγεται, εμφανίζεται άκρως προβληματική. Η έννοια αυτή δεν είναι σωστό να περιοριστεί μονάχα στη Σαπφώ, θα πρέπει κατά συνέπεια να επεκταθεί και στις άλλες διευθύντριες κύκλων νεανίδων. Και τι γίνεται με τον Αρχίλοχο και τον Αλκαίο που ήσαν παιδεραστές; Πώς είναι δυνατό να θεωρείται μονάχα η Σαπφώ «λεσβία», άρα ομοφυλόφιλη - μήπως η ελληνική κοινωνία δεν ήταν σε γενικές γραμμές ομοφυλοφιλική, τη στιγμή που η παιδεραστία ήταν κάτι το καθιερωμένο; Η ομοφυλοφιλία αποτελεί εξ ορισμού μια λίγο ως πολύ αποκλειστική προσήλωση στο ίδιο φύλο που συνδέεται με την απόρριψη ατόμων του άλλου ως σεξουαλικών συντρόφων. Δεν μπορεί να γίνει λόγος για κάτι τέτοιο στην ελληνική κοινωνία. Ο Σόλων τονίζει τον παροδικό χαρακτήρα της παιδεραστίας, όταν μιλάει για τις απολαύσεις του άντρα στη ζωή
Πρώτα να 'ναι παιδί κι όταν σημάνει η ώρα, τις ηδονές θα μάθει
απ' τη γυναίκα,
κι όταν σε ηλικία φτάσει, μόνος του θα τη βρει τη λύση.
                                                      (Προς Φιλόκυπρον 33 f)
Η Σαπφώ προετοίμαζε τα κορίτσια της για το γάμο κι όχι μονάχα έγραφε επιθαλάμια αλλά τα εκτελούσε δοκιμαστικά πριν τα παρουσιάσει’ ένας αρχαίος συγγραφέας αναφέρει ότι της είχαν επιπλέον αναθέσει την ετοιμασία του νυφικού κοιτώνα και την εκτέλεση του τυπικού τελετουργικού μέρους κατά την υποδοχή της νύφης. Ο γάμος κι η δημιουργία οικογένειας είναι αυτονόητος σκοπός της κοπέλας και του νέου άντρα. Η παιδεραστία κι ο λεσβιακός έρωτας συνδέονται, την εποχή της επικράτησης του αριστοκρατικού ιδεώδους, με την παιδαγωγική λειτουργία. Από ψυχολογική άποψη το είδος αυτό του έρωτα θα πρέπει να το αντιμετωπίσουμε σαν ένα φαινόμενο, που λαμβάνει υπ' όψη του ένα φυσιολογικό στάδιο ανάπτυξης του ανθρώπου: κάθε άνθρωπος περνάει μια ομοφυλοφιλική φάση, αφού η ανακάλυψη του εγώ του νέου ανθρώπου περνάει μέσα από την ταύτισή του μ’ έναν ερωτικό σύντροφο του ίδιου φύλου. Μέρος της ταύτισης αυτής αποτελεί η ερωτική έξαψη η οποία μπορεί να οδηγήσει στην ερωτική επαφή, όχι όμως υποχρεωτικά. «Η ομοφυλοφιλία τόσο στα κορίτσια όσο και στ’ αγόρια, ανήκει στη φυσιολογική διαδικασία της ερωτικής εκμάθησης».
 
Ας ξαναγυρίσουμε στο αρχικό σημείο απ' όπου ξεκινήσαμε: στο ποίημα της Σαπφώς με την περιγραφή του πάθους. Μας ενημερώνει για ένα σημαντικό γεγονός: η Σαπφώ μπορούσε να μιλάει έτσι ανοιχτά για τον έρωτά της, γιατί ο παιδαγωγικός έρωτας της παιδεραστίας τύχαινε γενικής έγκρισης από την κοινωνία. Αξίωσε για τον εαυτό της το ίδιο δικαίωμα με τους άντρες, να μιλήσει δηλαδή για τον έρωτα, που ζωογονούσε και γονιμοποιούσε την επιρροή της ως παιδαγωγού στα κορίτσια του κύκλου της. Εκθειάζοντας το Κάλλος, τον Έρωτα και την Αρετή βρέθηκε σύμφωνη με τις αξιοκρατικές αντιλήψεις του ανδρικού κόσμου. Το δικαίωμα εξάλλου που αξίωσε για τον εαυτό της, της είχε παραχωρηθεί. Αυτό αποδεικνύει την υψηλή εκτίμηση της οποίας έχαιρε ως «η ποιήτρια». Ο ομότεχνός της την εκθειάζει σαν τη «μαυρομαλλούσα, αγνή Σαπφώ, γλυκοχαμογελούσα» (63 D), Αγνή, πότνια ονομάζει ο Όμηρος την παρθενική θεά Άρτεμη. Το άγαλμα της Σαπφώς ήταν στημένο στην αίθουσα του δημαρχείου των Συρακουσών, ο τάφος της γινόταν αντικείμενο των ίδιων τιμών που απέδιδαν στους ήρωες, η μορφή της είχε κοπεί σε νομίσματα - έτσι τιμούσαν την ποιήτρια και παιδαγωγό που βίωσε κι εξύμνησε τον έρωτα σαν ηθικοπλαστική δύναμη και ως μια απ’ τις θεμελιακές δυνάμεις της ανθρώπινης ύπαρξης.
 
Στη διάρκεια του 5ου π.Χ. αιώνα το φαινόμενο παιδεραστία αρχίζει να φθίνει, αφού δεν υπάρχουν πια οι κοινωνικές και πολιτιστικές προϋποθέσεις της αριστοκρατικής κουλτούρας. Με την αθηναϊκή δημοκρατία η εκπαίδευση παύει ν’ αποτελεί προνόμιο των αριστοκρατικών οικογενειών και παρέχεται σε όλους τους πολίτες. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία σχολείων με πληρωμένους δασκάλους. Η ιδιωτική εκπαίδευση φθίνει, ο παιδαγωγικο-ερωτικός σύνδεσμος των μεγαλυτέρων με τους νεώτερους χάνει τη βάση του. Στον κύκλο του Σωκράτη συναντάμε άλλη μια φορά την εξιδανίκευση της παιδεραστίας· όμως η αττική κωμωδία ασκεί έντονη κριτική: τους σταθερούς δεσμούς αντικαθιστούν τώρα οι σχέσεις με «μειράκια της ηδονής» - αυτό σημαίνει την παρακμή της παιδεραστίας ως θεσμού. Η κριτική που στηλίτευσε την παρακμή, αργότερα αντιτάχθηκε, όταν πια δεν υπήρχαν παρά μονάχα τα σημάδια της παρακμής, στη Σαπφώ και την ερωτική κουλτούρα που προωθούσε. Μια γυναίκα που δεν ζούσε στο περιθώριο, όπως γινόταν με τις γυναίκες την εποχή του Περικλή και που μιλούσε τόσο ελεύθερα για τον έρωτα, οπωσδήποτε έδινε αφορμή για παρεξηγήσεις.
 
Ο έρωτας της Σαπφώς, ενσωματωμένος στο κοινωνικο-πολιτιστικό πλαίσιο, θα βιωθεί παρόλ’ αυτά και θα διαμορφωθεί από την ίδια την ποιήτρια με τον δικό της τρόπο. Αποτελεί μια από τις αρχαϊκές υπαρξιακές δυνάμεις, που προσδιορίζουν τη ζωή και ιδιαίτερα τη ζωή της Σαπφώς:
ο Έρως μού συντάραξε το νου
σαν άνεμος στα δρυά που πέφτει του βουνού.
                                                                                 (50 D)
 
ο Έρως που τα μέλη ξελιγώνει
πάλι το σερπετό με συνταράζει
γλυκόπικρο κι αμάχητο:
                                                                                 (137 D)
Λυσιτελής είναι στον Όμηρο ο ύπνος, που τυλίγει τον κουρασμένο και του αποδιώχνει όλες τις έγνοιες (Ωδ. 20, 56 f· 23, 343). Ο Ησίοδος μεταφέρει τη λέξη στον Έρωτα: ο Έρωτας είναι ο ωραιότερος ανάμεσα στους αθάνατους θεούς, ο λυσιμελής. Όμως «και των θεών και των ανθρώπων όλων την ψυχή λυγάει μέσα στα στήθη τους και σβήνει την περίσκεψη απ’ το νου τους». (Θεογ. 120)
 
Η ιδιότητα αυτή του Έρωτα να «λυγάει την ψυχή μέσα στα στήθη» κάνει την άλλη ιδιότητα του «λυσιμελούς» να χάνει το ευχάριστο νόημα που έχει στην Οδύσσεια, όπου η Αθηνά συμπονώντας τον πολύμοχθο Οδυσσέα τού χύνει ανάλαφρο ύπνο στα μάτια. Λυσιμελής είναι ο Έρωτας γιατί κάνει τους ανθρώπους ανίκανους γι’ αντίσταση, όπως ο Απόλλωνας παρέλυσε τον Πάτροκλο και του ’λυσε τα μέλη προτού πεθάνει (Ιλ. 16, 805). Εδώ ταιριάζει το επίθετο της Σαπφώς αμάχανον - κάτι που δεν τα βγάζει κανείς πέρα μαζί του, γιατί δεν υπάρχει καμιά μηχανή, κανένας τρόπος αντίστασης. Εδώ αναδύεται μία από τις έννοιες που είναι ενδεικτικές της αντίληψης της αρχαϊκής εποχής και της πρώιμης λυρικής ποίησης: ἀμηχανίη, (ανημποριά), το να βρίσκεσαι εκτεθειμένος και παραδομένος στις θεϊκές-δαιμονικές δυνάμεις, στα σκαμπανεβάσματα της ζωής, έτσι όπως το ’νοιωσαν ιδιαίτερα ο Αρχίλοχος κι ο Αλκαίος, εκφράζοντάς το με ποιητικό τρόπο. Το άτομο νοιώθει σαν «ένα δυναμικό πεδίο» (Frankel), δεν παραμένει όμως ανήμπορο, αλλ’ αποκτά μέσα από την επίγνωση των εναλλαγών της ανθρώπινης ζωής Τλημοσύνη, τη δύναμη να τις υπομένει. Ο ποιητής είναι εξάλλου ικανός να εκφράσει τα βιώματά του και να τα εξαντικειμενικεύσει στο έργο τέχνης. Ένα στοιχείο αυτής της αντικειμενοποίησης είναι η βαθιά επίγνωση της φύσης του έρωτα σαν απαράβατης μοίρας. «Πάλι» σπρώχνει τη Σαπφώ ο Έρωτας· τι υπομένει «πάλι», γιατί «πάλι» την καλεί, ρωτάει η θεά στην Ωδή στην Αφροδίτη. Κι άλλοι αρχαϊκοί ποιητές μιλάνε για τον Έρωτα κάτω απ’ το πρίσμα του «διηνεκούς», όπως ο Ίβυκος:
Πάλι τι μηχανές του στήνει ο Έρωτας, με βλέμμα λιγωμένο
κάτω από στιλπνά μαύρα ματόκλαδα
μ' όλες τις μαγικές του τέχνες στης Αφροδίτης
το απέραντο το δίχτυ να με ρίξει.
                                                                     (fr. 7)
 
Όμοια κι ο Ανακρέων:
 
Όπως βαράει ο χαλκιάς
ο Έρωτας με χτύπησε ξανά
μ' ένα πελώριο πέλεκυ.
Κι ύστερα μ’ έλουσε βροχή
σε μια χαράδρα παγερή.
                                                                      (fr. 45)
Παράλληλα με τη σφοδρότητα και το διηνεκές της επιστροφής. παρουσιάζεται εδώ κι η πολικότητα της φύσης του Έρωτα, που η Σαπφώ αποδίδει με το οξύμωρο «γλυκύπικρον». Η λέξη είναι χαρακτηριστική της ποιήτριας, στο μεταξύ όμως τόσο παραποιημένη απ' τη χρήση, που δεν την αντιλαμβανόμαστε πλέον καθόλου στην αρχαϊκή της μορφή. Οι άνθρωποι των πρώιμων ελληνικών χρόνων αισθάνονται και σκέπτονται μέσα από τις αντιφάσεις που συνυπάρχοντας ασύνδετες, αποτελούν την κατά κύριο λόγο ουσία του πράγματος. Ο τρόπος αυτός σκέψης κορυφώνεται στον προσωκρατικό, των αντιφάσεων και αντιθέσεων, στην φιλοσοφική φράση του Ηράκλειτου για την κρυμμένη αρμονία των αντιθέσεων.
 
Ήδη στον Ησίοδο ο Έρωτας δεν έχει ακόμα σταθερή μορφή. Θεϊκή αρχέγονη δύναμη, ξεπρόβαλε μαζί με το Χάος και τη Γη (Θεογ. 117 f)· θεόμορφο πάντως τον σκέφτονται, αυτόν που συνόδεψε την Αφροδίτη μόλις γεννήθηκε μέσα απ’ τη θάλασσα στα λημέρια των αθάνατων θεών (Θεογ. 201). Η διττή αυτή αντίληψη θα διατηρηθεί τόσο απ’ τους λυρικούς όσο κι απ’ τη Σαπφώ. Μεταγενέστεροι συγγραφείς που κατέταξαν τους θεούς σε σταθερές γενεαλογίες, καταλόγισαν στη Σαπφώ ότι «πολλά αντιφατικά είπε για τον Έρωτα» (όπως ο Παυσανίας 9, 27, 3). Τη μια φορά τον λέει παιδί της Αφροδίτης και τ’ Ουρανού, την άλλη τ’ Ουρανού και της Γης. Ο Έρωτας που την ταρακούνησε όπως η θύελλα τη βαλανιδιά - είναι κάποιος άλλος απ’ αυτόν που προφανώς είδε κάποτε:
σαν ήρθε από τον ουρανό με πορφυρή χλαμύδα ντυμένος
                                                                       (56 D)           
σαν ένα νέο με κοντό στρατιωτικό χιτώνιο; Στη Σαπφώ όπως και στους υπόλοιπους λυρικούς, στον Μίμνερμο, στον Ίβυκο, στον Ανακρέοντα δεν συναντάμε κανέναν αυστηρό διαχωρισμό ανάμεσα στον Έρωτα σαν αρχέγονη δύναμη και στην ανθρωπόμορφη παρουσία του. Τόσο έντονα αισθητή γίνεται η δύναμή του, αυτή που φέρνει την ευτυχία και συνάμα φοβερή, πάντα όμως δαιμονική, ώστε να μη μπορεί να αναχθεί σε προσωπικό θεό. Η παλαιότερη λατρεία του Έρωτα πιστοποιείται στις Θεσπιές, όπου αποδίδονται τιμές σ’ έναν ακατέργαστο λίθο κι επιπλέον οργανώνονται και μουσικοί αγώνες.
 
Δεν υπάρχει αξιωματικός διαχωρισμός Αφροδίτης και Έρωτα στους εκπρόσωπους της πρώιμης λυρικής ποίησης, ενώ η στενή σχέση που υπάρχει στη Σαπφώ με μια «εξανθρωπισμένη» με την ομηρική έννοια Αφροδίτη, οδηγεί στο να προβάλλονται τα δαιμονικά-άλλογα στοιχεία της αγάπης στον Έρωτα και να γίνεται επίκληση της Αφροδίτης σαν εκείνης που βοηθάει και γιατρεύει. Αυτή είναι η προστάτιδα των κοριτσιών της Σαπφώς κι όταν εκείνη, ερωτοχτυπημένη μαζί τους, νοιώθει να κλονίζεται και να συντρίβεται, πιστεύει πως δεν είναι παρά ένα εργαλείο στα χέρια της θεάς, απ’ την οποία άγεται και μέσα απ’ την οποία ζει.

Ο Αριστοτέλης για την προσχολική αγωγή

Η ιδανική πόλη δε θα μπορούσε να αγνοήσει το ζήτημα της εξασφάλισης των απογόνων της. Οι απόγονοι είναι η διαιώνιση της πόλης και αυτός είναι ο ρόλος του γάμου, που λειτουργεί ως θεσμοθετημένος εγγυητής της τεκνοποίησης: «Αποβλέποντας σε αυτό ο νομοθέτης έχει χρέος να νομοθετεί για τη συζυγική σχέση προσαρμόζοντάς την […] για να συμβιβάζονται οι ηλικίες τους […] και να μη διαφέρουν οι φυσικές τους δυνάμεις, ο ένας δηλαδή να διατηρεί ακόμη τη δυνατότητα της τεκνοποίησης και η άλλη να την έχει χάσει, ή αντίστροφα να τη διατηρεί η γυναίκα και να την έχει χάσει ο άντρας…». (1334b 32 – 33, 34 – 35, 35 – 37).

Όμως, και πέρα από την καθαυτό δυνατότητα τεκνοποίησης, για τον Αριστοτέλη, το ζήτημα της ηλικίας παίζει τεράστιο ρόλο και στην ανατροφή των παιδιών: «… δεν είναι σωστό ούτε να έχουν μεγάλη ηλικιακή απόσταση τα παιδιά από τους πατέρες τους (γιατί θα είναι ανώφελη για τους υπερήλικους γονείς η ευχαρίστηση από τα παιδιά τους, όπως επίσης και η βοήθεια των πατέρων στα παιδιά), ούτε όμως και να έχουν ελάχιστη διαφορά ηλικίας (αυτό πολύ δυσκολεύει τις σχέσεις, γιατί δεν τρέφουν αρκετό σεβασμό μεταξύ τους, όπως συμβαίνει και μεταξύ συνομήλικων, και συνεπώς η μικρή ηλικιακή απόσταση προκαλεί προστριβές και αναστάτωση στην οικογενειακή οργάνωση)». (1334b 39 – 1335a 4).

Αυτό που πρωτίστως θέλει να τονίσει είναι η αποφυγή γάμων σε πολύ μικρές ηλικίες, αφού και οργανικά οι πολύ μικρές ηλικίες είναι ανέτοιμες για τεκνοποίηση: «Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι σε όσες πόλεις κυριαρχεί το έθιμο να ενώνουν με συζυγική σχέση νέους άντρες με νέες γυναίκες, οι άνθρωποι είναι ατελείς στη διάπλαση και μικρόσωμοι. Επιπλέον στους τοκετούς οι νεαρές γυναίκες καταπονούνται περισσότερο και πεθαίνουν περισσότερες … Αλλά και η σωματική ανάπτυξη των αγοριών φαίνεται ότι βλάπτεται, αν έχουν σεξουαλικές σχέσεις όσο ακόμη αναπτύσσεται το σπέρμα τους, γιατί και αυτό έχει ορισμένο χρόνο, μετά από τον οποίο δεν παρουσιάζει το ίδιο πλήθος πια…». (1335a 15 – 18, 24 – 27). Για να συμπληρώσει: «Πράγματι τα παιδιά των μεγαλύτερων σε ηλικία, όπως και των νεότερων, υστερούν σε σωματική και πνευματική διάπλαση, τα δε παιδιά των γερασμένων είναι ασθενικά». (1335b 29 – 31).

Ορίζοντας ότι ο άντρας μπορεί να τεκνοποιήσει μέχρι τα εβδομήντα, ενώ η γυναίκα μέχρι τα πενήντα, τοποθετεί αυτή τη διαφορά (περίπου) ως ιδανική ηλικιακή απόσταση του ζευγαριού: «Συνεπώς ενδείκνυται οι γυναίκες να έρχονται σε γάμου κοινωνία στα δεκαοχτώ τους χρόνια περίπου και οι άντρες στα τριάντα εφτά [ή λίγο πριν]. Γιατί σε αυτή την ηλικία η συζυγική σχέση θα συντελεστεί με σώματα που βρίσκονται σε ακμή και θα οδηγηθούν και οι δύο σύζυγοι στο τέλος της περιόδου τεκνοποίησης έχοντας την κατάλληλη ηλικιακή αναλογία». (1335a 28 – 32).

Το ζήτημα της σωματικής ευρωστίας των γονιών προς εξασφάλιση υγιών απογόνων είναι για τον Αριστοτέλη τόσο σημαντικό που προτείνει νομοθετική ρύθμιση για να ασκούνται οι γυναίκες την περίοδο της εγκυμοσύνης: «Επιπλέον οι εγκυμονούσες έχουν χρέος να φροντίζουν τα σώματά τους, αποφεύγοντας την καθιστική ζωή και την ελλιπή διατροφή. Αυτό εύκολα μπορεί να το πετύχει ο νομοθέτης, αν προστάξει να πεζοπορούν αυτές για να εκτελέσουν τα λατρευτικά τους καθήκοντα στους θεούς, προστάτες του τοκετού». (1335b 12 – 16).

Η πεζοπορία κρίνεται ιδανική γυμναστική κατά την εγκυμοσύνη, αφού η άσκηση δεν πρέπει να συνδέεται ούτε με την εξάντληση ούτε με την καταπόνηση. Κι αυτό βέβαια αποτελεί πάγια θέση του Αριστοτέλη, που δεν αφορά μόνο τις εγκυμονούσες γυναίκες αλλά όλους τους ανθρώπους που θέλουν να λέγονται ελεύθεροι: «Ειδικότερα ούτε η συνήθεια των αθλητών να ασκούν τα σώματά τους, προσφέρει ευεξία που ταιριάζει σε ελεύθερους πολίτες, ούτε υγεία και τεκνοποίηση… Το σώμα είναι καλό να μάθει στην σκληραγωγία, αλλά όχι με βίαιες ασκήσεις και ούτε για την άσκηση και ενίσχυση ενός μέλους μόνο του σώματος, όπως είναι η τάση των αθλητών, αλλά με σκοπό την πραγμάτωση των επιδιώξεων των ελεύθερων πολιτών». (1335b 5 – 7, 8 – 11).

Και φυσικά, πρέπει, επίσης, να προσεχτεί η πνευματική ηρεμία των εγκύων, αφού με τίποτε δεν πρέπει να διαταραχτεί η διαδικασία της τεκνοποίησης: «… η διάνοιά τους ταιριάζει να βρίσκεται σε ηρεμότερη κατάσταση σε σχέση με τα σώματα. Γιατί τα έμβρυα φαίνεται ότι απομυζούν ζωή από την έγκυο, όπως τα φυτά από τη γη». (1335b 16 – 19).

Ο Αριστοτέλης είναι τόσο απόλυτος στο ζήτημα της εκπλήρωσης όλων των προϋποθέσεων για την εξασφάλιση των ιδανικών συνθηκών τεκνοποίησης, που προτείνει ποινές σε όποιον (ή όποια) προβαίνει σε εκτός γάμου ερωτικές συνευρέσεις: «Επίσης η ερωτική συνεύρεση με άλλη ή άλλον πρέπει να απαγορεύεται απολύτως και με όποιον τρόπο κι αν συμβαίνει, από τη στιγμή που κάποιος γίνεται και αναγορεύεται νόμιμος σύζυγος. Αν μάλιστα κάποιος συλλαμβάνεται επ’ αυτοφώρω να κάνει κάτι τέτοιο την περίοδο της τεκνοποιίας, επιβάλλεται να τιμωρείται με ποινή αφαίρεσης προνομίων ανάλογη με το ολίσθημα». (1335b 38 – 1336a 2).

Ασφαλώς, η γέννηση του παιδιού σηματοδοτεί τις νέες γονικές ευθύνες. Αναφορικά με τη βρεφική ηλικία οι φροντίδες εστιάζονται στη διατροφή και την καλή σωματική κατάσταση του νεογέννητου: «Από τη μελέτη και των άλλων ζωικών οργανισμών και των εθνών που φροντίζουν να διαμορφώσουν ως μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα τους την πολεμική άσκηση, φαίνεται ότι η διατροφή στην οποία κυριαρχεί το γάλα, είναι η πλέον κατάλληλη για τη διάπλαση των σωμάτων και εκείνη που ελάχιστα συνδυάζεται με τον οίνο προς αποφυγή των ασθενειών που προκαλεί αυτός». (1336a 5 – 8).

Όσο για την εκγύμναση των βρεφών, ο Αριστοτέλης προτείνει: «Ακόμη είναι καλό να επιτρέπονται τόσες κινήσεις, όσες είναι σε θέση να κάνουν παιδιά τέτοιας ηλικίας. Επίσης, για να μην παραμορφώνονται τα μέλη τους, επειδή είναι μαλακά, μερικά έθνη ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούν κάποια μηχανικά όργανα που διατηρούν την ευθύτητα των σωμάτων τους». (1336a 9 – 12).

Πέρα απ’ αυτά οι γονείς οφείλουν να σκληραγωγούν το μωρό, στο μέτρο του δυνατού βέβαια, προκειμένου να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα που θα εξασφαλίσει τη μελλοντική του υγεία: «Επιπλέον είναι πλεονέκτημα να συνηθίζουν στο κρύο τα παιδιά από τη μικρή τους ηλικία, γιατί αυτό συμβάλλει στην καλή τους υγεία και αποβαίνει πολύ χρήσιμο στις πολεμικές πράξεις. Γι’ αυτό πολλοί βάρβαροι έχουν τη συνήθεια να βουτούν τα νεογέννητα στο κρύο νερό του ποταμού και άλλοι να τα τυλίγουν με λιγοστό ύφασμα, όπως για παράδειγμα είναι η συνήθεια των Κελτών. Γιατί είναι καλύτερο από την αρχή να εθίζονται σε όσα είναι δυνατό να εθίζονται, αλλά βαθμιαία. Και η σωματική συνήθεια των παιδιών να ασκούνται στο κρύο είναι σύμφωνη με τη φύση για τη διατήρηση της θερμοκρασίας». (1336a 12 – 21).

Μετά τη βρεφική ηλικία, μέχρι το παιδί να γίνει πέντε ετών, είναι φανερό ότι η διαπαιδαγώγησή του δεν μπορεί να απαιτεί υψηλά μαθησιακά καθήκοντα ή επίπονες σωματικές ασκήσεις: «Για την ηλικία που ακολουθεί ως τα πέντε έτη, κατά την οποία δεν είναι σωστό ούτε κάποια μάθηση να γίνεται εξαναγκαστικά, ούτε να επιβάλλεται επίπονη άσκηση, για να μην εμποδίζεται η κανονική σωματική ανάπτυξη, ενδείκνυται τόση κίνηση, όση αρκεί για να αποφευχθεί η σωματική αδράνεια». (1336a 23 – 27).

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ακράδαντα την αναγκαιότητα της σωματικής άσκησης ως προϋπόθεση της υγείας και θεωρεί το κλάμα μορφή σωματικής εκγύμνασης των παιδιών αυτής της ηλικίας: «Σφάλλουν μάλιστα οι νομοθέτες που απαγορεύουν με τους νόμους τις κραυγές και τα κλάματα των παιδιών, γιατί αυτά συντελούν στην ανάπτυξή τους, δηλαδή γυμνάζονται τρόπον τινά τα σώματα, καθώς η συγκράτηση της αναπνοής δυναμώνει αυτούς που κοπιάζουν, και το ίδιο συμβαίνει και στα παιδιά, όταν εντείνουν τις δυνάμεις τους για να κραυγάσουν». (1336a 34 – 39).

Αυτό που απομένει ως κύριο έργο των γονιών είναι η παροχή ερεθισμάτων για την εγρήγορση του παιδιού και την όξυνση της επιθυμίας του να συμμετέχει σε διαδικασίες που θα συμβάλουν θετικά τόσο στη σωματική όσο και στη διανοητική του ανάπτυξη: «Αυτή η κίνηση μπορεί να προκύπτει και με άλλες πρακτικές ενέργειες και κυρίως με το παιχνίδι». (1336a 27 – 28). Το παιχνίδι, ως ύψιστη παιδαγωγική πρακτική, αποτελεί το βασικότερο ερέθισμα που θα ωθήσει το παιδί τόσο στη σωματική, όσο και στην πνευματική άσκηση: «Αλλά και τα παιχνίδια χρειάζεται να μην είναι εξανδραποδιστικά ούτε κουραστικά ούτε χαλαρά». (1336a 28 – 30).

Εξάλλου, τα παιχνίδια μπορούν να προετοιμάσουν τα παιδιά σε σχέση με τις ασχολίες που θα κληθούν να φέρουν σε πέρας στην ενήλικη ζωή τους: «Για το λόγο αυτό τα περισσότερα παιχνίδια είναι σκόπιμο να μιμούνται πράξεις και ενέργειες με τις οποίες σοβαρά στη συνέχεια θα ασχοληθούν τα παιδιά». (1336a 33 – 34).

Αν, όμως, γίνεται λόγος για πνευματική καλλιέργεια πέρα από το παιχνίδι, είναι αδύνατο να αμεληθεί ο ευεργετικός παράγοντας του παραμυθιού: «Επιπλέον οι αρμόδιοι άρχοντες που αποκαλούνται παιδονόμοι, οφείλουν να φροντίζουν για τις διηγήσεις και τα παραμύθια που είναι σωστό να ακούν τα παιδιά τέτοιας ηλικίας». (1336a 30 – 32).

Το παραμύθι λειτουργεί ως κυριότερη πνευματική άσκηση, αφού διευρύνει τη φαντασία, καλλιεργεί τη δυνατότητα συγκέντρωσης, προσφέρει υγιή πρότυπα για τη συνέχεια της ζωής και τονώνει τα θετικά συναισθήματα προς τους άλλους και προς τη φύση. Το παιδί διαπλάθεται από τα παραμύθια κι αυτός είναι και ο λόγος που πρέπει να επιλέγονται με ιδιαίτερη προσοχή.

Ο Αριστοτέλης έχει βαθύτατη επίγνωση ότι οι πρώτες εμπειρίες του ανθρώπου είναι καθοριστικές για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Προκειμένου να το καταδείξει αυτό παραθέτει την άποψη του Θεόδωρου: «Ίσως μάλιστα δεν είχε άδικο ο Θεόδωρος, ο ηθοποιός τραγωδιών, που έλεγε κάτι παρόμοιο. Δηλαδή δεν επέτρεψε σε κανένα ποτέ, ούτε στους ευτελείς ηθοποιούς να προηγηθούν με την εμφάνισή τους στη σκηνή, γιατί κατά τη γνώμη του οι θεατές προδιαθέτονται από τα πρώτα ακούσματα». (1336b 27 – 31). [Η Πηνελόπη Τζιώκα Ευαγγέλου παραθέτει: «… ο Θεόδωρος ήταν εξαιρετικός ηθοποιός / υποκριτής στα έργα του Σοφοκλή, είχε μάλιστα υποδυθεί το ρόλο της Αντιγόνης». (σελ. 340)].

Ο Αριστοτέλης συμπληρώνει την άποψη του Θεόδωρου: «Το ίδιο συμβαίνει στις σχέσεις μας και με τους ανθρώπους και με τα πράγματα. Αποδεχόμαστε πιο ευχάριστα τις πρώτες εντυπώσεις». (1336b 31 – 33). Το συμπέρασμα είναι απολύτως προφανές: «Για το λόγο αυτό επιβάλλεται να απομακρύνουμε τους νέους από τα ανήθικα και κυρίως από όσα από αυτά προκαλούν μοχθηρία και εχθρότητα». (1336b 33 – 35).

Κι αν κάποιος δυσκολεύεται να το κατανοήσει, ο Αριστοτέλης δείχνει πρόθυμος να το επαναλάβει σαφέστερα: «Συνεπώς δικαιολογείται η προστασία τους από ακούσματα και θεάματα ανάρμοστα για ελεύθερους ανθρώπους και μάλιστα τόσο μικρής ηλικίας». (1336b 2 – 3). Το θέμα κρίνεται τόσο σοβαρό, που οι άρχοντες πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους: «Είναι στην αρμοδιότητα των αρχόντων λοιπόν τίποτε, ούτε άγαλμα ούτε ζωγραφιά, να μη μιμείται τέτοιες πράξεις, εκτός αν πρόκειται για κάποιους θεούς για τους οποίους ο νόμος επιτρέπει τον εμπαιγμό». (1336b 14 – 17).

Από αυτή την άποψη, οι νέοι δεν πρέπει να έχουν πρόσβαση σε όλα τα δημόσια θεάματα ούτε στις καλλιτεχνικές δημιουργίες που κρίνονται άσεμνες κι ως εκ τούτου μη σωστά διαχειρίσιμες από τις μικρές ηλικίες: «Στους νεότερους πρέπει να απαγορεύει» (εννοείται ο νόμος) «να ακούν ιαμβικά άσματα» (πρόκειται για το κύριο γνώρισμα της σατυρικής ποίησης) «και να παρακολουθούν κωμωδίες πριν από την ηλικία στην οποία θα αποκτήσουν το δικαίωμα να παρακάθονται στα συμπόσια και η παιδεία θα τους καταστήσει απρόσβλητους και στη μέθη και στις αρνητικές επιδράσεις από τα παρόμοια». (1336b 20 – 23).

Το σίγουρο είναι ότι ο Αριστοτέλης δεν τάχθηκε ποτέ κατά των κωμωδιών ή οποιασδήποτε άλλης μορφής τέχνης κι ούτε πρόκειται για πρόσχημα λογοκρισίας ή, έστω, επίκρισης. Εξάλλου, η αναγνώριση ότι μπορεί να υπάρχουν θεοί που να επιτρέπουν όλους τους εμπαιγμούς δείχνουν τη διάθεσή του, όπως και τη διάθεση της αθηναϊκής κοινωνίας εν γένει. Το ζήτημα που τίθεται είναι η διαπαιδαγώγηση των μικρών ηλικιών και το δεδομένο της δυσκολίας που έχουν να ερμηνεύσουν αυτού του είδους τις προκλήσεις. Η σύγχρονη παιδαγωγική αποδέχεται πλήρως αυτές τις δυσκολίες.

Αυτό που μένει είναι η προστασία των παιδιών από την αισχρολογία, θέμα που δεν αφορά μόνο τα παιδιά, αλλά ολόκληρη την πόλη: «Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο ο νομοθέτης οφείλει να απαλλάξει την πόλη από την αισχρολογία (γιατί οι αισχρές πράξεις διαδέχονται τα αισχρά λόγια) και αυτό ιδιαίτερα αφορά τους νέους, για να μη λένε ούτε να ακούν τίποτε τέτοιο». (1336b 3 – 8).

Η φράση «οι αισχρές πράξεις διαδέχονται τα αισχρά λόγια» αποδεικνύει τη βαρύτητα που έδινε ο Αριστοτέλης στο λόγο, αφού τίθεται ως προθάλαμος της πράξης. Οι αισχρές έννοιες, ως λεκτική απόδοση των αισχρών πράξεων, δεν μπορούν παρά να οδηγήσουν στην εξοικείωση με τις πράξεις αυτές και η εξοικείωση είναι το πρώτο βήμα προς την πραγμάτωση.

Υπό αυτή την έννοια, η αναπαραγωγή της αισχρολογίας δεν μπορεί παρά να λειτουργήσει ως εθισμός προς τις ανήθικες πράξεις: «Αν μάλιστα κανείς συλληφθεί επ’ αυτοφώρω να λέει ή να πράττει κάτι απαγορευμένο, εφόσον είναι ανήλικος ελεύθερος, χωρίς δικαίωμα ακόμη να παρακάθεται στα συσσίτια, επιβάλλεται να τιμωρείται με στερήσεις δικαιωμάτων και ραβδισμούς. Αν είναι ενήλικος να τιμωρείται με ποινές στέρησης των πολιτικών δικαιωμάτων του, ώστε να περιέλθει σε κατάσταση ανελευθερίας». (1336b 8 – 12).

Η λεπτομερειακή ενασχόληση του Αριστοτέλη με τη βρεφική και πρώιμη παιδική ηλικία, που ξεκινά από την περίοδο της εγκυμοσύνης ακόμη, καταδεικνύει τη σημασία που προσδίδει στο ζήτημα αυτό, προκειμένου να χτίσει το πλαίσιο της ιδανικής πόλης. Δεν είναι, λοιπόν, άξια απορίας η βαρύτητα που δίνει στο θέμα της παιδείας κατά τα επόμενα χρόνια (παιδικά και εφηβικά) μέχρι την ενηλικίωση, για το οποίο (θέμα) διαθέτει ολόκληρο το όγδοο βιβλίο απ’ τα «Πολιτικά» του. Το κλείσιμο του έβδομου βιβλίου είναι ακριβώς η εισαγωγή του όγδοου, όπου θα επιχειρήσει να δώσει απαντήσεις στα βασικότερα ερωτήματα που αφορούν το σύστημα της εκπαίδευσης: «Συνεπώς έχει προτεραιότητα να εξετάσουμε αν είναι ανάγκη να υπάρχει σύστημα αγωγής των παιδιών, έπειτα αν συμφέρει ο δημόσιος χαρακτήρας του ή ο ιδιωτικός (πράγμα που συμβαίνει και τώρα στις περισσότερες πόλεις) και τρίτο ποια γνωρίσματα πρέπει να έχει η αγωγή αυτή». (1337a 3 – 7).
 
Αριστοτέλης: «Πολιτικά»

Διαχωρισμός θεμάτων

Όσο προχωρώ στη ζωή μου, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να διαχωρίσω θέματα ή να απομονώσω απόψεις. Όλα φαίνεται να συγχωνεύονται, να ταιριάζουν κάπως, με κάποιο τρόπο, να συμπληρώνουν ή να διαφωτίζουν το ένα το άλλο.

Διαπιστώνω τους πιο δυστυχισμένους ανθρώπους, αυτούς που ακόμα διαχωρίζουν, απομονώνουν, δεσμεύονται σε στενά πλαίσια και κατηγορίες. Χρόνια το λέω, γίνεται όμως όλο και πιο ξεκάθαρο.

Έχω χάσει φίλους και γνωστούς από αυτήν την πρακτική μου, αλλά δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Άνθρωποι που επέμεναν να ασχολούνται για παράδειγμα μόνο με την πολιτική ή μόνο με την επιστήμη, τη θρησκεία κλπ., αποδίδοντας τα πάντα σύμφωνα με τις απόψεις του τομέα τους, χωρίς να τολμούν να ξεφύγουν από τα στενά πλαίσια της ασφάλειάς, της κατεκτημένης γνώσης τους. Έρχεται αναπόφευκτα μια στιγμή, όπου οι συζητήσεις σταματάνε, φτάνοντας σε αδιέξοδα, έχοντας πει πολλά όμως φεύγοντας φτωχοί από αυτές.

Και πάντα επιστρέφω…

Στα απλά, καθημερινά, σε αυτά που υπάρχουν ακριβώς μπροστά μας… τα περισσότερα από τα οποία δεν βλέπει και δεν αντιλαμβάνεται κανείς. Καθώς μάθαμε να παίζουμε επάξια τους ρόλους μας, καταφέρνουμε να κρύβουμε την πραγματικότητα του εαυτού μας, όπως και όπου θέλουμε… Το κόστος είναι ότι την κρύβουμε και από εμάς τους ίδιους, από τη συνείδησή μας. Το τραγικό παραμένει, ότι οι περισσότεροι δεν το αντιλαμβάνονται αυτό στο παρόν τους.

Πιο διαλεκτική πια, με περισσότερη κατανόηση και υπομονή, ανακαλύπτω ότι σπάνια απειλούμαι πραγματικά (αν ποτέ), αν και δεν αισθάνομαι πάντα την ανάγκη να διορθώνω, να προσθέτω, να σχολιάζω ή να αλλάζω το είθισται. Όμως ξέρω, ότι οι διαχωρισμοί είναι φτιαχτοί… αναγκαίοι ίσως, μέχρι να απαλλαγούμε την ανάγκη της προσκόλλησης, μα φτιαχτοί.

Γιατί, η εκπαίδευση έχει πολλά να κάνει με την πολιτική και η πολιτική έχει επίσης άμεση σχέση με τη φιλοσοφία. Οι σχέσεις μας έχουν να κάνουν με όλα και οι απόψεις μας βολικά κλείνονται σε πλαίσια που δεν υπάρχουν πραγματικά… όσο πλατιά κι αν τα θεωρούμε, όσο θέλουμε να πιστεύουμε πως πληροφορούμαστε. Διαπιστώνω ότι τα πάντα αποτελούν παραπληροφόρηση, αν δεν περνούν τα αόρατα πλαίσια του εγώ μας, διεισδύοντας πέρα από την πολύπλευρη και πολύπαθη ψυχή μας, στα άδυτα του Είναι μας.

Μεγαλώνοντας ένα παιδί, φτιάχνοντας σχέσεις συντροφικές, ερωτικές, φιλικές, συναδελφικές, κυβερνώντας ένα κράτος, διατηρώντας μια επιχείρηση… όλα σχετίζονται μεταξύ τους, με εμάς στο κέντρο της πραγματικότητάς μας. Πόσα απ’ όλα αυτά αντιλαμβανόμαστε και συνθέτουμε; Πόσο «καλά» βρισκόμαστε στο δια ταύτα της ζωής μας; Είναι μια ερώτηση που απαντάει ο καθένας μας καθημερινά στον εαυτό του, πολύ πέρα από φτιαχτές απαντήσεις και θεωρίες βολικές… μέσα από την αθωότητα και την ωμή ειλικρίνεια ενός παιδιού…
 
Οι περισσότεροι αρκούνται στο πήδημα από μια γυάλα στην άλλη... μη βλέποντας τα όρια που έχουν σαφώς αλλάξει, όμως συνεχίζουν να υφίστανται...

Είμαστε συνειδητοί;

Κάποιες φορές γίνομαι επιθετικός… το τι ονομάζει ο καθένας «επιθετικότητα» είναι επίσης ένα υποκειμενικό θέμα. Αλλά ναι, ας το πάρουμε ως αληθινό…. Κάποιες φορές γίνομαι επιθετικός!

Το θέμα είναι ότι μπορώ να γίνω ό,τι θέλω, φτάνει να είναι συνειδητό! Όμως, ΚΑΙ αυτό χωράει πολλές παρερμηνείες. Τι σημαίνει να είναι κάτι «συνειδητό»; Να γνωρίζω ότι το κάνω; Όχι βέβαια, οι περισσότεροι από μας γνωρίζουν ακριβώς τι κάνουν όταν το κάνουν.

Γνωρίζουμε όταν φωνάζουμε, όταν είμαστε τρυφεροί, όταν θυμώνουμε, όταν αγωνιούμε κλπ. Τα ξέρουμε αυτά, τα αντιλαμβανόμαστε. Ξέρουμε ακριβώς και τι λέμε και τι κάνουμε… άσχετα αν επικαλούμαστε το γνωστό «δεν ήξερα τι έκανα». Αλλά αυτό δεν σημαίνει και ότι είμαστε συνειδητοί!

Το να είμαστε συνειδητοί ή όχι, περιλαμβάνει πολλές περισσότερες λειτουργίες παρά μόνο τον «εντοπισμό» της αντίδρασής μας ή της οποιασδήποτε δράσης. Είναι μια σύνθεση πολλών εσωτερικών διεργασιών που περιλαμβάνουν εσωτερικό διάλογο με τον εαυτό μας, αμφισβήτηση των προγραμματισμών, των απόψεων και πεποιθήσεών μας, αναγνώριση των πραγματικών αναγκών και προθέσεών μας, αναγνώριση όλων των μερών (εγώ) μας. Είναι μια σύνθετη διεργασία που παραβλέπει το γραμμικό χρόνο, που αντλεί πληροφορίες από πολλά επίπεδα, που αναγνωρίζει τον (οποιονδήποτε) Άλλον, ως ισότιμο και σεβαστό μέρος της πραγματικότητάς μας.

Μετά απ’ όλα αυτά, που φυσικά γίνονται κατανοητά μόνο βιωματικά, το να ΕΙΣΑΙ ό,τι θέλεις να είσαι, περιλαμβάνει επίσης πολλά, και όχι το συνηθισμένο απλό «το κάνω γιατί απλά μπορώ». Φυσικά και μπορείς… το θέμα είναι τι επιλέγεις και γιατί! Αν οι ρόλοι, οι προθέσεις σου, οι ανάγκες σου, οι Άλλοι είναι φανερά σε σένα, τότε, αυτό που θέλεις και είσαι, είναι συνειδητό!

Συνειδητό σημαίνει και σωστό; Και ναι και όχι…

Η έννοια του «σωστού» και του «λάθους» είναι βεβαρυμμένη με άπειρες φιλοσοφικές θεωρίες, θρησκευτικές και «πνευματικές» πεποιθήσεις, που πλέον δεν έχει κανένα νόημα, πέραν από αυτό που εμείς του δίνουμε κάθε φορά… είτε απελευθερώνοντας είτε περιορίζοντας τη βούλησή μας.

Και ο αόρατος κριτής μας, καραδοκεί… παίζοντάς μας (και τους άλλους στα θέατρα της ζωής μας) σαν μπαλάκι του πιγκ πογκ, πέρα δόθε...

Ο φόβος της γνώσης

Από τη δική μας οπτική γωνία, η μεγαλύτερη ανακάλυψη του Freud είναι ότι η μεγάλη αιτία πολλών ψυχολογικών ασθενειών είναι ο φόβος να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του, τα συναισθήματα, τις παρορμήσεις, τις αναμνήσεις, τις ικανότητες, τις δυνατότητες, το πεπρωμένο του…. Γενικά, αυτού του είδους ο φόβος είναι αμυντικός, με την έννοια ότι είναι μια προστασία της αυτοεκτίμησης μας, της αγάπης και του σεβασμού που τρέφουμε για τον εαυτό μας. Τείνουμε να φοβόμαστε οποιαδήποτε γνώση θα μπορούσε να μας κάνει να απεχθανόμαστε τον εαυτό μας ή να μας κάνει να νιώθουμε κατώτεροι, αδύναμοι, ανάξιοι, κακοί, επονείδιστοι.

Προστατεύουμε τον εαυτό μας και την ιδανική εικόνα του εαυτού μας με την απώθηση και παρόμοιους αμυντικούς μηχανισμούς, οι οποίοι είναι κυρίως τεχνικές μέσω των οποίων αποφεύγουμε να συνειδητοποιήσουμε δυσάρεστες ή επικίνδυνες αλήθειες.

Και στην ψυχοθεραπεία, τις μανούβρες με τις οποίες εξακολουθούμε να αποφεύγουμε αυτή τη συνειδητοποίηση της οδυνηρής αλήθειας, τους τρόπους με τους οποίους πολεμάμε τις προσπάθειες του θεραπευτή να μας βοηθήσει να δούμε την αλήθεια, τους ονομάζουμε «αντίσταση». Όλες οι τεχνικές του θεραπευτή αποκαλύπτουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την αλήθεια, ή είναι τρόποι για να δυναμώσει ο ασθενής έτσι ώστε να μπορεί να αντέξει την αλήθεια. «Το να είναι απόλυτα ειλικρινής με τον εαυτό του, είναι η σπουδαιότερη προσπάθεια που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος». Αλλά υπάρχει ένα άλλο είδος αλήθειας το οποίο τείνουμε να αποφεύγουμε. Όχι μόνο μένουμε προσκολλημένοι στην ψυχοπαθολογία μας, αλλά επίσης τείνουμε να αποφεύγουμε την προσωπική ανάπτυξη γιατί και αυτή, επίσης, μπορεί να επιφέρει ένα άλλο είδος φόβου, δέους, αισθημάτων αδυναμίας και ανεπάρκειας. Κι έτσι, χρησιμοποιούμε ένα άλλο είδος αντίστασης, μια άρνηση της καλύτερης πλευράς μας, των ταλέντων μας, των καλύτερων ενορμήσεών μας, των ανώτερων δυνατοτήτων μας, της δημιουργικότητας μας. Με δυο λόγια, αυτή είναι η μάχη με το δικό μας μεγαλείο, ο φόβος της ύβρεως.

Αυτό μας θυμίζει ότι ο μύθος του Αδάμ και της Εύας, με το επικίνδυνο δέντρο της Γνώσης που πρέπει κανείς να αγγίξει, έχει το αντίστοιχό του σε πολλές άλλες κουλτούρες, οι οποίες πιστεύουν επίσης ότι η ύψιστη γνώση είναι προνόμιο των θεών.

Οι περισσότερες θρησκείες έχουν μια τάση αντι-νοησιαρχίας (μαζί με διάφορες άλλες τάσεις, φυσικά), κάποιο ίχνος προτίμησης για την πίστη και όχι τη γνώση, ή το αίσθημα ότι ορισμένες μορφές γνώσης είναι υπερβολικά επικίνδυνες για να ανακατεύονται οι άνθρωποι με αυτές και καλό είναι να απαγορευτούν ή να διαφυλαχτούν με τους λίγους εκλεκτούς. Στις περισσότερες κουλτούρες, οι επαναστάτες εκείνοι που αψήφησαν τους θεούς αναζητώντας τα μυστικά τους, τιμωρούνταν αυστηρά, όπως ο Αδάμ και η Εύα, ο Προμηθέας και ο Οιδίποδας και έμειναν στην μνήμη των ανθρώπων σαν προειδοποιήσεις ότι δεν πρέπει να προσπαθούν να μοιάσουν στον Θεό.

Και, αν μου επιτρέπετε να το θέσω πολύ συνοπτικά, είναι ακριβώς αυτό το κομμάτι μας, που έχει κάτι το θεϊκό, για το οποίο έχουμε αντιφατικά συναισθήματα, το οποίο μας γοητεύει αλλά και μας φοβίζει, μας προσελκύει αλλά και μας κάνει να παίρνουμε αμυντική στάση.

Αυτή είναι μια όψη του ανθρώπινου πεπρωμένου, ότι είμαστε ταυτόχρονα σκουλήκια και θεοί.

Όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί μας, οι άνθρωποι που πλησιάζουν περισσότερο στο Θείο, πιστοποιούν ότι χρειάζεται τρομερό κουράγιο στη μοναχική στιγμή της δημιουργίας, της επιβεβαίωσης ενός καινούριου πράγματος (που είναι αντιφατικό με το παλιό). Αυτό είναι ένα είδος τόλμης, να βγαίνεις μπροστά, να ξεχωρίζεις από τους άλλους, να στέκεσαι ολομόναχος, μια πράξη περιφρόνησης, μια πρόκληση. Η στιγμή του φόβου είναι αρκετά κατανοητή αλλά πρέπει παρόλα αυτά να ξεπεραστεί αν πρόκειται να υπάρξει δημιουργία. Έτσι, το να ανακαλύψει κανείς στον εαυτό του ένα μεγάλο ταλέντο μπορεί αναμφίβολα να φέρει ευφορία αλλά φέρνει επίσης και ένα φόβο των κινδύνων, των ευθυνών και των καθηκόντων του να είσαι ηγέτης και του να είσαι μόνος σου.

Η υπευθυνότητα φαίνεται κάποτε βαρύ φορτίο…

Αεροπονία ~ Φυτά χωρίς φως & χώμα!

Έρχεται από την εταιρεία AeroFarms, θα έχει εμβαδόν 6.500 τ.μ. και θα παράγει περίπου 900 τόνους λαχανικών και βοτάνων τον χρόνο.

Κάθε χρόνο, εξαιτίας της ραγδαίας επέκτασης των πόλεων, οι ΗΠΑ χάνουν ασύλληπτο μέρος της καλλιεργήσιμης γης τους. Με στόχο να φρενάρει την απώλεια των παραγωγικών εδαφών, η εταιρεία...
AeroFarms ετοιμάζει μια κάθετη φάρμα-«γίγα» στο Νιούαρκ, στο Νιού Τζέρσεϊ.

Πρόκειται για τις ένατες εγκαταστάσεις της εταιρείας οι οποίες μάλιστα αναμένεται να αποτελέσουν τη μεγαλύτερη κάθετη φάρμα του πλανήτη. Σύμφωνα με την AeroFarms, ο γιγάντιος χώρος εσωτερικής καλλιέργειας θα έχει εμβαδόν 6.500 τ.μ. με δυνατότητα παραγωγής περίπου 900 τόνους λαχανικών και βοτάνων τον χρόνο. Επιπλέον, η νέα υπερ-φάρμα, κατά την εταιρεία, θα χρησιμοποιεί 95% λιγότερο νερό σε σχέση με μια συμβατική καλλιέργεια.

Καλλιεργώντας υπό το φως των... LED

Η συγκεκριμένη τεχνολογία, υποστηρίζουν οι υπεύθυνοι της AeroFarms, προσφέρει «ταχύτερο κύκλο συγκομιδής, προγραμματισμένα αποτελέσματα άνευ απροόπτων, υψηλότερη ασφάλεια τροφίμων και μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα».

Λιγοστό νερό, καθόλου χώμα και φωτεινά LED

Συγκεκριμένα, το καινοτόμο σύστημα αεροπονίας που πρόκειται να εφαρμοστεί στην φάρμα-γίγαντα βασίζεται σε ένα υπερσύγχρονα LED και ρυθμίσεις που μιμούνται τις συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος και την «βόλτα» του ήλιου στον ουρανό, για την αποτελεσματική ανάπτυξη 250 ειδών πράσινων λαχανικών και βοτάνων. Με τη βοήθεια του φωτός, η εταιρεία υποστηρίζει ότι μπορεί να καθορίσει το μέγεθος, την υφή, το χρώμα, τη γεύση και τους θρεπτικούς παράγοντες των καλλιεργειών εσωτερικού χώρου. Έτσι τα φυτά αναπτύσσονται χωρίς την ανάγκη ηλιακού φωτός ή χώματος, καθώς μεγαλώνουν κυριολεκτικά στον... αέρα.

«Με βάση την αεροπονία, ψεκάζουμε τις ρίζες των λαχανικών και των βοτάνων με νερό, θρεπτικές ουσίες και οξυγόνο. Το σύστημα αεροπονίας μας χρησιμοποιεί 95% λιγότερο νερό από την καλλιέργεια στη γη, 40% λιγότερο νερό από την υδροπονία και καθόλου φυτοφάρμακα» τονίζει στην ιστοσελίδα της η AeroFarms. Παράλληλα, με τη βοήθεια υπερευαίσθητων αισθητήρων οι ειδικοί είναι σε θέση να παρακολουθούν τους δείκτες υγείας των φυτών σε κάθε στάδιο του κύκλου ανάπτυξής τους.

Οι νέες εγκαταστάσεις της εταιρείας – που βρίσκονται σε απόσταση μιας ώρας από το Μανχάταν – πλησιάζουν προς ολοκλήρωση, έναν χρόνο μετά την έναρξη των κατασκευαστικών έργων, ενώ η εταιρεία ήδη ετοιμάζεται να θέσει σε λειτουργία τις μονάδες που έχουν αποπερατωθεί.

Από πότε υπάρχουν μαλάκες;

Απανέκαθεν, θα πείτε, ή έστω «ανέκαθεν» ή από τότε που βγήκαν οι λάσπες, αλλά η ερώτηση του τίτλου είναι καθαρά γλωσσική, ενδιαφέρεται παναπεί για τη λέξη και όχι για το σημαινόμενό της.

Αλλά ούτε και τη λέξη καθαυτή θα εξαντλήσουμε, κι ας είναι (λένε κάποιοι) η γνωστότερη στο εξωτερικό ελληνική λέξη ή η συχνότερη ελληνική προσφώνηση.

Το άρθρο γράφεται κυρίως για να φιλοξενήσει δυο λεξιλογικά ευρήματα που ελπίζοντας να βρω καιρό να εξετάσω σφαιρικά κι ολόπλευρα το ζήτημα, αλλά επειδή κάτι τέτοιο είναι αμφίβολο αν θα το μπορέσω στο κοντινό μέλλον λέω να τα παρουσιάσω τώρα, κι ας μην καλύπτουν πλήρως το θέμα -που έτσι κι αλλιώς δεν καλύπτεται εύκολα.

Οπότε, προσθέτω κι εγώ τα ετυμολογικά μου κι έγινε το αρθράκι.

Αλλά να δούμε πρώτα την ετυμολογία της λέξης. Ο μαλάκας προέρχεται από το μεσαιωνικό «η μαλάκα» = η μαλάκυνση.

Η αρχή βρίσκεται στο αρχαίο επίθετο «μαλακός», που δεν σήμαινε μόνο τα μαλακά αντικείμενα, ή τον μειλίχιο άνθρωπο, αλλά και  τον δειλό, τον ηθικά αδύναμο, τον θηλυπρεπή, τον παθητικό ομοφυλόφιλο.

Η μαλακία είναι λέξη διάσημη από τον Επιτάφιο του Περικλή, όπως τον παραδίδει ο Θουκυδίδης, και τη διάσημη φράση «φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας», στην οποία, προς δόξαν της αδιατάραχτης συνέχειας της ελληνικής γλώσσας, ούτε η ευτέλεια σημαίνει τη σημερινήν ευτέλεια, ούτε η μαλακία τη σημερινή μαλακία. Δίνω τη μετάφραση της: Αγαπούμε δηλαδή και δουλεύομε την ομορφιά χωρίς να τη συγχέομε με την πολυτέλεια, και κυνηγούμε τη γνώση και τη σοφία χωρίς για τούτο να χάνομε τον αντρισμό μας·

Η μαλακία λοιπόν είναι η ηθική αδυναμία, η νωθρότητα, η εκθήλυνση επίσης, ενώ στους ελληνιστικούς χρόνους παίρνει και τη σημασία της παθητικής ομοφυλοφιλίας. Στα μεσαιωνικά χρόνια, μαλακία είναι λοιπόν η εξασθένιση, αλλά παίρνει και τη σημασία «αυνανισμός». Το ρήμα «μαλακίζομαι» παίρνει κι αυτό τη σημασία «αυνανίζομαι» ενώ το ενεργητικό, το «μαλακίζω» έχει και τη σημασία «κραδαίνω»: κοντάριν εμαλάκιζεν, την κονταρέαν με δώσει, στον Διγενή.

Ο μαλάκας δεν έχει ακόμα κάνει την εμφάνισή του, αλλά υπάρχει «μαλακιστής» (αυτός που αυνανίζεται). Η δε μαλάκα παίρνει και τη σημασία του γνωστού μαλακού τυριού.

Ο μαλάκας, είπαμε, προήλθε από τη μαλάκα, αλλά πότε; Δεν το ξέρουμε. Τέτοιες λέξεις, που είναι ταμπού, δεν είναι εύκολο να τις βρεις γραμμένες. Ως τώρα, στο ιστολόγιο είχαμε δει τον Σουρή να βρίζει μεν τους μαλλιαρούς (στο γύρισμα του 20ού αιώνα) γράφοντας «η μαλλιαρή μαλάκα» (με την έννοια της αποβλάκωσης), ενώ είχαμε βρει και μια στιχομυθία του Αχιλλέα Παράσχου, όπως την παρέδιδε ο Μπ. Άννινος το 1906.

Λέει ο Άννινος ότι «Περί τα τέλη του βίου του [Παράσχου], κάποιος εκ των λογίων, δυσαρεστηθείς διά δυσμενή κρίσιν του Αχιλλέως περί τινος θεατρικού του έργου, τον απεκάλεσεν εν τη οργή του μαλάκαν.

— Εγώ μαλάκας! απήντησεν εξαφθείς ο ποιητής. Και μου το λέγεις συ, ο Παδισάχ της μαλάκας!…»
Είχα τότε γράψει ότι μου φαινόταν πολύ προχώ να εμφανίζεται γραπτώς η λέξη «μαλάκας» εν έτει 1906.

Και εδώ έρχονται τα ευρήματα βρήκα γραπτή εμφάνιση της λέξης «μαλάκας» σε μεταφρασμένο μυθιστόρημα από το 1888, από το κορυφαίο τότε περιοδικό Εστία.

Πρόκειται για το μυθιστόρημα «Ο υποψήφιος» – μυθιστορία Ιουλίου Κλαρετή μετάφρασις Χ.Α. (αγνοώ ποιος είναι), στη σελίδα 650:

«…- την έπαθε ο Μαλάκας. 

Ο Βερδιέ ησθάνετο την οργήν του καταπίπτουσαν, μετατρεπομένην εις θάμβος. Μαλάκας ! το όνομα αυτό το παραληφθέν εκ των χυδαίων καθημερινών αστειοτήτων τού έκαμνε την εντύπωσιν εμπτυσμού κατά πρόσωπον….

Μαλάκας! Δεν ηδύνατον να καταστείλη την αγανάκτησίν του….

Μαλάκαν! Τον απεκάλεσαν Μαλάκαν, ενώ εξερρηγνύετο εις γέλωτας το πλήθος…«.

Αν ανατρέξουμε στο πρωτοτυπο (σελ. 256) θα δούμε ότι ο «μαλάκας» είναι μετάφραση του ramollot.
– Rincé, le Ramollot!

Αυτό, λέει, βγαίνει από τον ηρώα ιστοριών της εποχής Colonel Ramollot, γι’ αυτό και είναι με κεφαλαίο και προφανώς προέρχεται από το ramolli.

Το δεύτερο εύρημα είναι από χρονογράφημα του Κονδυλάκη στο Εμπρός το 1911, ακριβέστερα στις 24.7.1911 και έχει τον εύγλωττο τίτλο «Η μαλάκα», εδώ με τη σημασία της γεροντικής άνοιας.

Μεταφέρω ένα απόσπασμα:
Η λέξις μαλάκα κατήντησεν τόσον κοινή και τόσον εύκολα αποδίδεται εις τους γέροντας, ώστε δεν δύναται να είπει κανείς έως πού εκτείνονται τα όριά της. Εις την Ελλάδα την μεταχειρίζονται οι περισσότεροι όπως την λέξιν «εκφυλισμόν». Έκφυλος λέγεται και εκείνος ο οποίος φορεί βραχιόλι και εκείνος ο οποίος καπνίζει χασίς. Αλλ’ εν γένει έκφυλος λέγεται εκείνος ο οποίος κάμνει πράγματα τα οποία ημείς δεν κάμνομεν, είτε εξ αποστροφής, είτε και εξ αδυναμίας.

Ομοίως μαλάκας λέγεται κάθε γέρος ο οποίος δεν σκέπτεται ως νέος ή και όταν προσπαθεί να φαίνεται νεότερος αφ’ό,τι είναι, εν γένει δε ο γέρων ο οποίος δι’ ένα ή δι’ άλλον λόγον δεν μας αρέσει. Θα υπέθετεν κανείς ότι οι τόσον περιφρονητικώς εργαζόμενοι περί των γερόντων θα είναι επιεικείς προς τους νέους. Αλλ’ όχι, οι νέοι είναι βλάκες. Ποιος είναι αυτός; Ένας βλαξ. Και αν τους πιστεύσει κανείς, πρέπει να υποθέσει ότι ο τόπος αυτός κατοικείται από ξεκουτιάρηδες, από ηλιθίους και εκφύλους. Ορίστε λοιπόν έπειτα να πιστεύσετε όταν σας λέγουν δι’ ένα άνθρωπον ότι είναι μαλάκας και να εννοήσετε τι θέλουν να είπουν με αυτόν τον χαρακτηρισμόν.

Με μια πρώτη ματιά, φαίνεται απίστευτο να χρησιμοποιείται η λέξη «μαλάκας» εν έτει 1911 με τόση φυσικότητα, από τον κορυφαίο χρονογράφο της εποχής, σε έντυπο μεγάλης κυκλοφορίας (και όχι, ας πούμε, σε ένα μυθιστόρημα του υποκόσμου). Κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο πχ. για τον Παλαιολόγο το 1961. Αλλά διαβάζοντας καταλαβαίνουμε ή μάλλον υποθέτουμε ότι το 1911 η λέξη «μαλάκας» ήταν περίπου συνώνυμη, αν και ίσως κάπως βαρύτερη, από τη «γεροξεκούτης», «ραμολιμέντο» και δεν παρέπεμπε αλλού, όπως στα επόμενα χρόνια.

Την εντύπωσή μας αυτή μας την επιβεβαιώνει το ελληνογαλλικό λεξικό του Ηπίτη, της ίδιας εποχής (1909), το οποίο έχει λήμμα μαλάκας = ο πάσχων από μαλάκυνσιν: ramolli.

Αργότερα, η σημασία μετατοπίστηκε. Υποθέτω ότι η συνδεση με τον αυνανισμό θα υπήρχε λανθάνουσα, και κάποια στιγμή θα κυριάρχησε.

Οπότε, δεν απαντήσαμε μεν στο ερώτημα «από πότε υπάρχουν μαλάκες», αλλά βρήκαμε την παλαιότερη καταγραφή της λέξης σε γραπτό κείμενο: 1888. Μέχρι να βρούμε ακόμα παλαιότερη, φυσικά.

Tαντρική φιλοσοφία και μελέτη του εαυτού

Η ταντρική φιλοσοφία μας προσφέρει έναν πλούτο εννοιών για την κατανόηση του εαυτού και της πραγματικότητας που βιώνουμε.

Αν αντιμετωπιστεί ως ένα φιλοσοφικό σύστημα, που παραμένει ζωντανό, και όχι ως ένα απομακρυσμένο -χρονικά και πολιτισμικά- αντικείμενο ακαδημαϊκής μελέτης, μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο για την πρακτική μας, ως μια φιλοσοφία ελευθερίας και δράσης: πρεσβεύοντας ότι ο κάθε ένας από εμάς είναι πλήρης, περικλείοντας μέσα του όλο το σύμπαν, μας διδάσκει ότι ο κόσμος δεν μπορεί να βελτιωθεί από κάποια δύναμη έξω από εμάς (ανθρώπινη ή θεϊκή) αλλά η εξέλιξη της δικής μας αντίληψης και η αναγνώριση αυτής της πληρότητας βελτιώνει το πως βιώνουμε την ζωή μας.

Διαθέτουμε πολλά εργαλεία για την μελέτη του εαυτού: από την σχετικά σύγχρονη επιστήμη της ψυχολογίας, αλλά και την μεγάλη παράδοση της φιλοσοφίας, έχουμε εσωτερικεύσει και κατανοήσει πολλές έννοιες που υποβοηθούν αυτήν την διαδικασία (αναφέρω για παράδειγμα τις έννοιες του συνειδητού – υποσυνείδητου – ασυνείδητου, που είναι πλήρως ενσωματωμένες στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας).

Με τον ίδιο τρόπο, οι ομάδες εννοιών που περιγράφονται συνοπτικά στην συνέχεια, αποτελούν μία ολοκληρωμένη περιγραφή της ενσώματης συνείδησης, η κάθε μία από μία διαφορετική σκοπιά. Κάθε μία είναι αυτόνομη, και αρκεί για να περιγράψει την εμπειρία του εαυτού και της πραγματικότητας, αποτελώντας από μόνη της έναν χάρτη για την πρακτική μας. Έτσι, μπορούμε να επιλέξουμε οποιαδήποτε, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία, τις γνώσεις και τα ενδιαφέροντά μας.

Θα παρουσιάσω συνολικά επτά ομάδες – μία σήμερα και από δύο σε κάθε επόμενο μέρος – έτσι ώστε να μπορεί κάποιος να συγκεντρωθεί και να βιώσει αυτό που περιγράφεται, χωρίς να παρασύρεται από την ποσότητα της πληροφορίας. Ό,τι ακολουθεί είναι γνώση που πρέπει να εμπεδωθεί – όχι απλά αντικείμενο μελέτης ή νοητικής ανάλυσης. Η γιόγκικη φιλοσοφία, όσο και αν περιέχει έννοιες που κατ’ αρχήν φαίνονται αφηρημένες, παραμένει βιωματική. Μόνο βιωματικά μπορούμε να διευρύνουμε την συνείδησή μας, ώστε να προσεγγίσουμε την πληρότητα (pūrnatā),την συνειδητοποίηση ότι είμαστε πλήρεις και ελεύθεροι.

1. Πέντε δυνάμεις του θεού (συν μία)
Cit – Ananda – Iccha – Jnana – Kriya – Svantandrya Śakti
Οι πέντε δυνάμεις του θεού είναι η Cit Śakti – η δύναμη της συνείδησης – η Ananda Śakti – η δύναμη της ευδαιμονίας – η Iccha Śakti – η δύναμη της θέλησης – η Jnana Śakti – η δύναμη τηςγνώσης – και η Kriya Śakti – η δύναμη της πράξης. Οι πέντε δυνάμεις εκφράζονται μέσα σε μία έκτη δύναμη που τις περικλείει – την Svantandrya Śakti, την δύναμη της ελευθερίας. Οι δυνάμεις αυτές αρκούν για να περιγράψουν την πραγματικότητα, όπως την παρατηρούμε, καθώς και όλες μας τις πράξεις. Κατανοώντας τις, βλέπουμε ότι ο θεός είναι η ευδαιμονική συνείδηση που εκφράζει την θέλησή του στην πράξη, μέσω της γνώσης, σε πλήρη ελευθερία. Καθώς ο θεός είμαστε εμείς, τελικά θα βιώσουμε την υπαρξή μας ως μία ευδαιμονική συνείδηση, που υπάρχει σε πλήρη ελευθερία. Σε πλήρη ελευθερία θα μετατρέψουμε την θέλησή μας σε πράξη, με την δύναμη της γνώσης μας. Αυτό το βίωμα μπορεί να αλλάξει την μέχρι τώρα κατανόησή μας για τον εαυτό, και ακόμη περισσότερο, μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που ζούμε την ζωή μας.

2. Πέντε δράσεις του θεού
Srsti (δημιουργία) – sthiti (διατήρηση) – samhāra (αποδόμηση, καταστροφή)– tirodhāna (απόκρυψη) – anugraha(αποκάλυψη)
Ο θεός – άρα και ο κάθε ένας από εμάς – δημιουργεί, συντηρεί την δημιουργία του, και τελικά την καταστρέφει, για να μπορέσει να δημιουργήσει ξανά. Ο θεός κρύβεται και κρύβει, αποκαλύπτεται και αποκαλύπτει. Αυτή η κατανόηση μας κάνει πιο δεκτικούς στην αλλαγή – που έρχεται από την δημιουργία κάθε τί νέου – πιο υπομονετικούς στην στασιμότητα – απαραίτητη για την διατήρηση –πιο δυνατούς στις δυσκολίες και στον θάνατο – το αποτέλεσμα της καταστροφής. Η απόκρυψη και την αποκάλυψη κάνουν πιο κατανοητές τις γρήγορες αλλαγές και τις πιο εφήμερες συνθήκες.
Αναλύοντας την καθημερινότητα με αυτές τις έννοιες, αλλάζει ο τρόπος που βλέπουμε την μέχρι τώρα ιστορία μας, τα κίνητρά και τις πράξεις μας.

3. 36 tattvas
Τα tattvas είναι επίπεδα πραγματικότητας και αποτελούν άλλον έναν χάρτη της εμπειρίας μας. Το πρώτα δύο είναι ο Śiva και η Śakti, ενώ τα πέντε τελευταία είναι τα πέντε στοιχεία – χώρος, αέρας, φωτιά, νερό και γη. Ενδιάμεσα, προβλέπονται οι αισθήσεις και τα αισθητήρια όργανα, η συνείδηση, η φύση… Τα tattvas εκφράζουν και την ταντρική “κοσμογονία”. Στην μία άκρη όλα είναι ένα (ο Śiva και η Śakti σε τέλεια ένωση), που εμπεριέχει μέσα του τα πάντα, και καθώς πραγματοποιείται η δημιουργία, ξετυλίγονται όλα τα υπόλοιπα επίπεδα, μέχρι να φτάσουμε στην άλλη άκρη, όπου όλα αναλύονται στα πέντε στοιχεία.

Σημαντικό είναι ότι το 36ο tattva δεν θεωρείται κατώτερο – στην πραγματικότητα μπορεί να θεωρηθεί το πιο ολοκληρωμένο: σε αυτό το επίπεδο πραγματικότητας, όλα τα υπόλοιπα tattvaέχουν εκδηλωθεί. Η δημιουργία – από τον Śiva προς την γη – έχει πραγματοποιηθεί. Αντίθετα, στο επίπεδο του πρώτου tattva, του Śiva, όλα τα υπόλοιπα επίπεδα πραγματικότητας υπάρχουν μόνο ως δυνατότητα. Όλα είναι ακόμη ένα – και για να φτάσει κανείς από την γη προς τον Śiva έχει επιστρέψει στην πηγή.

Καθώς ο εαυτός μας γίνεται πλέον κατανοητός ως ο Śiva, ο κάθε ένας από εμάς περικλείει όλα ταtattva, ένω το κάθε tattva μας περικλείει. Το κάθε ένα απο αυτά μας δίνει πληροφορίες για την ύπαρξή μας.

4. Τρία malas
Ānava mala (ατομικότητα), māyīya mala (διαχωρισμός),kārma mala (πράξη)
Η λέξη malas, μεταφράζεται ως “ακαθαρσία”. Τα malas περιγράφουν μπλοκαρίσματα της συνείδησης, περιοριστικές για την ύπαρξη εμπειρίες και οφείλονται στην φυσική άγνοια και την περιορισμένη αντίληψή μας. Παρόλα αυτά, δεν είναι καταρχήν κάτι “κακό”, καθώς είναι εγγενή στην φύση μας και αποτελούν την αφετηρία από την οποία όλοι ξεκινάμε. Δεν είναι νοητική κατασκευή ή απλό πιστεύω, ούτε είναι κάτι που μας επιβληθεί από την οικογένεια, ή την κοινωνία, για αυτό και δεν μπορούν να εξαφανιστούν μόνο με την χρήση του μυαλού μας, διαβάζοντας ή πιστεύοντας. Πρέπει κανείς να βιώσει την πληρότητα (pūrnatā) για να τα ξεπεράσει.

Το ānava mala, περιγράφει την δέσμευση που δημιουργείται από την αίσθησή μας ότι είμαστε ατελής και μη σημαντικοί. Είναι η εμπειρία του να νιώθουμε αδύναμοι και χωρίς αξία. Αυτή η αίσθηση της ατέλειας όμως, είναι και αυτή που μας οδηγεί στον δρόμο της αφύπνισης και στην συνειδητοποίηση της πληρότητας που είναι η πραγματική μας φύση.

Το māyīya mala είναι αυτό που μας κάνει να βλέπουμε τις διαφοροποιήσεις και όχι την ενότητα στα πράγματα. Ο κόσμος βιώνεται ως κάτι χωριστό από τον εαυτό, και μάλιστα πολύ συχνά είτε ως απειλή, είτε ως πεδίο για την απόκτηση αγαθών. Έτσι γινόμαστε ανταγωνιστικοί νιώθωντας ότι πρέπει είτε να προστατευτούμε από τους άλλους, ή να τους αποσπάσουμε κάτι. Η διαδικασία της αφύπνισης δεν εξαλείφει τις διαφοροποιήσεις ή την αίσθηση του εαυτού, εξαλείφει όμως το άγχος που δημιουργούν, καθώς αντί για απειλή το διαφορετικό θεωρείται πηγή της ομορφιάς της ζωής, μέσα από μία μεγαλύτερη ενότητα.

Τέλος, το kārma mala, είναι η δέσμευση που σχετίζεται με το kārma. Καθώς οι πράξεις μας οδηγούνται από δύο προηγούμενα mala, είμαστε δέσμιοι των αναγκών και του απατελέσματός τους. Με αυτόν τον τρόπο, κάθε μας πράξη μας δεσμεύει σε έναν νέο κύκλο συνεπειών και πράξεων. Πράττοντας χωρίς προσκώλυση στο αποτέλεσμα, μπορούμε να βιώσουμε μεγαλύτερη ελευθερία στις πράξεις μας.

Τα malas είναι άλλο ένα εργαλείο για την κατανόηση του εαυτού, καθώς εξηγούν πολλές από τις αδυναμίες μας. Η κωδικοποίησή τους μας δίνει τα εργαλεία για να ξεπεράσουμε τις δεσμευτικές εμπειρίες και να εξελιχθούμε, βιώνοντας μεγαλύτερη ελευθερία.
5. Πέντε επίπεδα εαυτού (συν ένα)
Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, με διαφορετικούς τρόπους:
Τα πέντε -συν ένα, σύμφωνα με κάποια κείμενα- επίπεδα του εαυτού, χρησιμεύουν ως χάρτης για την κατανόησή μας, ώστε να μπορέσουμε να αντιληφθούμε την πληρότητα του εαυτού, χωρίς να ταυτιζόμαστε με τις επί μέρους εκφάνσεις του.

Το εξωτερικό-περιφερειακό επίπεδο του ευατού (το έκτο επίπεδο, που δεν αναφέρεται πάντα) είναιτα υλικά αγαθά (vastu). Σε αυτό το επίπεδο ταυτίζουμε την ύπαρξή μας με τα υλικά αγαθά τα οποία κατέχουμε. Όταν η εικόνα μας για το τί είμαστε είναι είναι πλούσιος, φτωχός κλπ.
Το επόμενο επίπεδο είναι το φυσικό σώμα (deha), το επίπεδο στο οποίο νιώθουμε νέοι, γέροι, όμορφοι. H ταύτιση μόνο ή κυρίως με αυτό το επίπεδο προκαλεί πόνο, καθώς γνωρίζουμε ότι το φυσικό σώμα είναι φθαρτό.

Στην συνέχεια υπάρχει η καρδιά και το μυαλό μας (citta)- οι σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Σε αυτό το επίπεδο βρισκόμαστε όταν περιγράφουμε τον εαυτό μας ως έξυπνο, χαρούμενο κλπ.
Προχωρώντας προς τον πηρύνα, βιώνουμε το ενεργειακό σώμα (prāna): εδώ ταυτιζόμαστε με την ζωτική ενέργειά μας, και νιώθουμε ξεκούραστοι, εξαντλημένοι κλπ. Η εμπειρία του σώματός μας είναι πλέον πιο λεπτοφυής, αν όμως ταυτιστούμε με αυτό, παραμένουμε έρμαια της ψυχολογίας μας.
Σε επόμενο στάδιο, φτάνουμε στο υπερβατικό κενό (shūnya), στην κατάσταση του ύπνου ή του διαλογισμού. Αυτό το επίπεδο δεν προσεγγίζεται από όλους. Ο κίνδυνος που περικλείει η ταύτιση με αυτό είναι το να πιστέψουμε ότι είναι πιο πραγματικό ή ανώτερο από τα υπόλοιπα, ενώ στην πραγματικότητα είναι και αυτό απλά ένα μέρος του εαυτού.

Τέλος, πλησιάζοντας στο κέντρο της ύπαρξής μας, στην Συνείδηση (cit), φτάνουμε στο επίπεδο του εαυτού που περιλαμβάνει όλα τα υπόλοιπα, και που κάνει την κατανόησή τους εφικτή: Συνειδητοποιούμε την ύπαρξη όλων των προηγούμενων, χωρίς να ταυτιζόμαστε με κανένα. Κανένα δεν είναι ανώτερο ή πιο σημαντικό. Κατανοούμε ότι όλα τα επίπεδα είναι εκφάνσεις της κεντρικής αυτής συνείδησης.

Απαντώντας ελεύθερα στην ερώτηση “Ποιος νομίζεις ότι είσαι;”, μπορεί κανείς να δει σε ποιο επίπεδο εστιάζει περισσότερο και χρησιμοποιώντας ως οδηγό τα ανωτέρω επίπεδα, να διευρύνει την γνώση και την κατανόηση του εαυτού, περικλείοντας και πλευρές που ίσως έχει αφήσει στο σκοτάδι.

Γιατί οι επαγγελματικά επιτυχημένοι και έξυπνοι άνθρωποι δεν είναι ευτυχισμένοι

Ποιες είναι οι παγίδες στις οποίες πέφτει ο σύγχρονος άνθρωπος και σαμποτάρει την ευτυχία του

Ποιο είναι το μυστικό για μία ευτυχισμένη ζωή; Τα χρήματα; Ένας επιτυχημένος γάμος; Τα παιδιά; Η καριέρα; Η υγεία; Υπάρχουν «συστατικά» για τη συνταγή της απόλυτης ευτυχίας; Παίζει ρόλο η ευφυΐα και το περιβάλλον στο οποίο γαλουχείται ένας άνθρωπος; Και αν ναι, γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι κατακλύζονται από σκοτεινές σκέψεις, από απαισιοδοξία και αγωνία για το μέλλον;

Ο καθηγητής Μάρκετινγκ, Ραζ Ραγκουνατάν, του Πανεπιστημίου του Τέξας εξηγεί στο βιβλίο του με τίτλο «Αφού είσαι έξυπνος, γιατί δεν είσαι ευτυχισμένος;» τις παγίδες στις οποίες πέφτουν οι άνθρωποι τορπιλίζοντας τη ζωή τους, με αποτέλεσμα η ευτυχία να… δραπετεύει.

Έμπνευση για το βιβλίο του αποτέλεσε η εικόνα που σχημάτισε από τους συναδέλφους του, οι οποίοι παρότι ήταν επιτυχημένοι επαγγελματικά έμοιαζαν να μην διάγουν μία χαρούμενη ζωή.
Τεράστια ήταν η έκπληξή του, μάλιστα, όταν συνειδητοποίησε ότι όσο πιο επιτυχημένοι ήταν επαγγελματικά, τόσο λιγότερο ευτυχισμένοι ήταν.

Το ερώτημα που τον βασάνιζε ήταν για ποιο λόγο οι έξυπνοι άνθρωποι να μπορούν να κάνουν σωστές επαγγελματικές επιλογές, αλλά να προχωρούν σε τελείως λάθος επιλογές για τη ζωή τους.

Γιατί, λοιπόν, οι πιο έξυπνοι, οι πιο λαμπροί, οι πιο επιτυχημένοι ήταν βαθύτατα δυστυχισμένοι;

Μιλώντας στο περιοδικό The Atlantic ο καθηγητής Ραγκουνατάν εξήγησε πως η μεγαλύτερη παγίδα στην οποία πέφτουν οι άνθρωποι είναι η τάση να γίνουν οι καλύτεροι στον τομέα τους.
Το πρόβλημα με αυτήν την τάση, σύμφωνα με τον Ραγκουνατάν, είναι ότι στην πραγματικότητα είναι πολύ δύσκολο κανείς να γίνει, για παράδειγμα, ο καλύτερος καθηγητής στον κόσμο.

«Αυτό που προτείνω είναι μία εναλλακτική προσέγγιση, η οποία είναι να αντιληφθούμε σε τι είμαστε πραγματικά καλοί και τι μας αρέσει να κάνουμε. Όταν δεν χρειάζεται να συγκρίνεις τον εαυτό σου με τους άλλους, τότε “βλέπεις” τα πράγματα που ενστικτωδώς σου αρέσει να κάνεις και στα οποία είσαι καλός και αν εστιάσεις σε αυτά για αρκετό καιρό, τότε υπάρχουν πολλές πιθανότητες να σημειώσεις πρόοδο, να αποκτήσεις φήμη, χρήματα και δύναμη», δήλωσε ο καθηγητής.

Ο δρόμος για την ευτυχία, μάλιστα, είναι πιο απλός, σύμφωνα με τον Ραγκουνατάν, καθώς το μόνο που απαιτείται από τους ανθρώπους είναι να απασχολούνται με κάτι που να έχει νόημα ώστε να «χάνονται» σε καθημερινή βάση.

Την ίδια ώρα, ο καθηγητής επισήμανε πως μπορεί τα αρνητικά γεγονότα να μας αποθαρρύνουν και να μας οδηγούν σε δυσάρεστες σκέψεις, όμως, στην ουσία αποτελούν κομβικά στοιχεία για την ωρίμανσή μας.

«Αν σκεφτείς τον χωρισμό σου ή ότι έσπασες το χέρι σου και βρίσκεται στο νοσοκομείο, μπορεί να πεις: “Θεέ μου, ήρθε το τέλος του κόσμου. Δεν πρόκειται ποτέ να ανακάμψω από αυτό”. Όμως, τελικά αποδεικνύεται ότι είμαστε πολύ καλοί στο να ξεπερνάμε τις στιγμές αυτές, και όχι μόνο, αυτά τα γεγονότα που νομίζαμε ότι ήταν εξαιρετικά αρνητικά, τελικά είναι καίριας σημασίας καθώς μέσω αυτών ωριμάζουμε και μαθαίνουμε», είπε ο Ραγκουνατάν.

Όσο για την πεποίθηση ότι κάτι κακό θα συμβεί, αρκεί να αλλάξει κανείς τρόπο σκέψης για να συνειδητοποιήσει ότι υπάρχουν και καλές στιγμές στη ζωή.

«Αν πιστεύεις ότι η ζωή είναι καλή, τότε θα δεις πολλά στοιχεία (που το αποδεικνύουν). Αν νομίζεις ότι η ζωή είναι κακή, τότε θα δεις επίσης πολλά στοιχεία για αυτό», συμπλήρωσε ο ειδικός καλώντας τον κόσμο να αναζητεί τις θετικές πτυχές της ζωής εγκαταλείποντας τοξικές συνήθειες που τον κρατούν καθηλωμένο σε ένα κυνήγι της ευτυχίας χωρίς επιτυχία.

Η προδοσία για τη δολοφονία του Πύρρου μετά την «Πύρρειο Νίκη»

p2Ότι απο την αρχαιότητα υπήρχαν προδότες ειναι γεγονός καταγεγραμμένο. Το εντυπωσιακό εδώ είναι ότι του αποκάλυψε την προδοσία ο μεγαλύτερος ρωμαίος αντίπαλός του για να μπορεί να τον νικήσει τίμια στο πεδίο της μάχης!

Άνοιξη του 279 π.Χ. Ο Πύρρος, ο βασιλιάς της Ηπείρου σε μια από τις επανειλημμένες προσπάθειές του να κατακτήσει τη Ρώμη συγκρούεται με τους Ρωμαίους στο Άσκλο.
Η σύγκρουση ήταν σφοδρή. Οι Ηπειρώτες και οι σύμμαχοι τους επικράτησαν, αλλά με βαριές απώλειες οι οποίες τους καθιστούσαν ανήμπορους να καταλάβουν την «Αιώνια Πόλη».

Έκτοτε, η μάχη του Άσκλου αποτέλεσε τον ορισμό της φράσης «Πύρρειος Νίκη». Μετά τη μάχη στο Άσκλο ένας προδότης από το στρατόπεδο του Πύρρου, ο Τιμόχαρις από την Αμβρακία, έστειλε μήνυμα στον διοικητή των Ρωμαίων, Γάιο Φαβρίκιο Λουσκίνο και του πρότεινε τη δολοφονία του Ηπειρώτη βασιλιά έναντι τεράστιας αμοιβής. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο προδότης ήταν ο προσωπικός ιατρός του Πύρρου.

Ο Φαβρίκιος, υπόδειγμα πατριωτισμού και εντιμότητας, αντί να ενδώσει σε αυτήν την πρόταση, η οποία θα απάλλασσε την πατρίδα του από έναν επικίνδυνο εχθρό, έστειλε επιστολή στον Πύρρο και του κατήγγειλε τη συνωμοσία.

Το κείμενο της επιστολής είχε ως εξής: «Ο Γάιος Φαβρίκιος και ο Κόιντος Αιμίλιος, ύπατοι των Ρωμαίων, προς τον βασιλέα Πύρρον, χαίρειν. Δεν φαίνεται να κρίνεις με επιτυχία ούτε τους φίλους σου ούτε τους εχθρούς σου.

Όταν θα διαβάσεις το γράμμα που μας έστειλαν, θα αντιληφθείς πως πολεμάς άνδρες που είναι τίμιοι και δίκαιοι και πως εμπιστεύεσαι άδικους και κακούς.

Αν σου καταγγέλλουμε αυτά, δεν το κάνουμε για να χαριστούμε σε σένα, αλλά για να μη φανούμε πως επιζητούμε με δόλο να κερδίσουμε τον πόλεμο που δεν μπορούμε να τον κερδίσουμε με την αξία μας».

Ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος.

Όταν ο Πύρρος διάβασε την επιστολή, έμεινε κατάπληκτος από τη χειρονομία του Φαβρικίου. Γύρισε στους φίλους του και είπε: «αυτός είναι ο Φαβρίκιος, που δυσκολότερα μπορείς να τον παρασύρεις από τον τίμιο δρόμο παρά τον ήλιο από την κανονική τροχιά του».

Αφού βεβαιώθηκε ο Πύρρος για την προδοσία εκτέλεσε τον προδότη και επένδυσε με το δέρμα του τα χαλινάρια ενός αλόγου.

Επιπλέον, ως εκτίμηση προς το πρόσωπο του Φαβρικίου, απελευθέρωσε χωρίς λύτρα τους ρωμαίους αιχμαλώτους.

Οι Ρωμαίοι, μην επιθυμώντας να δεχθούν χωρίς αντάλλαγμα τους αιχμαλώτους απελευθέρωσαν με τη σειρά τους ισάριθμους αιχμαλώτους, συμμάχους των Ηπειρωτών.

Ο ύπατος Φαβρίκιος δεν καταδέχθηκε να εξοντώσει τον Πύρρο με δόλο.

Η Σύγκλητος μάλιστα τιμώρησε αυστηρά τους αιχμαλώτους που επέστρεψαν. Τους χαρακτήρισε άτιμους και τους υποβίβασε από την κατηγορία του πολίτη.

Για να αποκατασταθούν έπρεπε ο καθένας να φέρει ως λάφυρα τα όπλα δύο εχθρών!

Ο Πύρρος, ο σπουδαίος αυτός ηγέτης της Βόρειας Ελλάδας, έφτασε ενα βήμα πριν την άλωση της Ρώμης πολύ πριν ξεκινήσει η επέλαση των Ρωμαίων στην Ευρώπη. Θεωρείται πως αν τα είχε καταφέρει και δεν είχε πεθάνει με τον απίθανο τρόπο που συνέβη αργότερα, θα είχε αλλάξει την παγκόσμια Ιστορία.

Γιγάντιος φυσικός επιταχυντής σωματιδίων πάνω από τα καταιγιδοφόρα νέφη

transient_airglow
Ο ερευνητής Martin Fullekrug με αντικείμενο τους κεραυνούς και τις καταιγίδες, στο Βρετανικό Πανεπιστήμιο του Bath, ανακάλυψε ότι κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας, μπορεί να σχηματιστεί ένας γιγάντιος φυσικός επιταχυντής σωματιδίων, 40 χιλιόμετρα πάνω από την επιφάνεια της Γης.

Η εικόνα δείχνει μια παροδική λάμψη «φάντασμα» πάνω από μια καταιγίδα στη Γαλλία το Σεπτέμβριο του 2009

Όταν οι έντονες ηλεκτρικές εκκενώσεις στις καταιγίδες συμπίπτουν με τον ερχομό υψηλής ενέργειας σωματιδίων από το διάστημα (κοσμική ακτινοβολία), η φύση παρέχει τις κατάλληλες συνθήκες για να σχηματίσουν ένα γιγάντιο επιταχυντή σωματιδίων πάνω από τα καταιγιδοφόρα νέφη.

Έτσι, οι επιταχυντές σωματιδίων δεν δημιουργούνται μόνο στο CERN αλλά και στην ίδια τη φύση. Όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν, οι ηλεκτρικές καταιγίδες που μαίνονται σε ύψος 40 χιλιόμετρα πάνω από την επιφάνεια της Γης, δημιουργούν στενές ακτίνες ηλεκτρονίων με ταχύτητες που πλησιάζουν την ταχύτητα του φωτός, σύμφωνα με τον νέα βρετανική επιστημονική έρευνα.

Για να δημιουργηθεί ένας φυσικός επιταχυντής στον ουρανό, πρέπει να συνυπάρξουν ταυτόχρονα ισχυρές αστραπές λόγω των καταιγίδων και κοσμικές ακτίνες, δηλαδή υψηλής ενέργειας σωματίδια από το διάστημα, σύμφωνα με τον Martin Fullekrug, που είναι επικεφαλής της έρευνας.

Η κοσμική ακτινοβολία αποσπά ηλεκτρόνια από τα άτομα του ατμοσφαιρικού αέρα, ενώ οι κεραυνοί (αστραπές) ωθούν τα ηλεκτρόνια προς τα πάνω, κατά μήκος των γραμμών του ηλεκτρικού πεδίου των κεραυνών. Τα ηλεκτρόνια αυτά έχοντας επιταχυνθεί μετατρέπονται σε μια στενή ακτίνα σωματιδίων, που μπορεί να κινηθεί ανοδικά από το χαμηλότερο επίπεδο της ατμόσφαιρας (την τροπόσφαιρα) προς την μέση ατμόσφαιρα και ακόμα πιο ψηλά.

Η ενέργεια μιας τέτοιας ακτίνας ηλεκτρονίων ισοδυναμεί με την ισχύ ενός μικρού πυρηνικού εργοστασίου, αλλά φυσικά είναι πολύ μικρότερη από την ενέργεια που παράγεται στο CERN. Τα ηλεκτρόνια αυτά, που με την κίνηση τους παράγουν μια πληθώρα ραδιοκυμάτων παγιδεύονται, τελικά, στις ζώνες ακτινοβολίας της Γης και προκαλούν παρεμβολές στις δορυφορικές επικοινωνίες και στην πλοήγηση.

Οι υποψίες για τη δημιουργία φυσικών επιταχυντών στη ζώνη που βρίσκεται πάνω από τα νέφη των ηλεκτρικών καταιγίδων, είχαν ξεκινήσει το 1925, όταν ο Σκοτσέζος φυσικός και νομπελίστας Charles Thomson Rees Wilson μελέτησε τα ηλεκτρικά φορτία που απελευθερώνονται από τις καταιγίδες.

Τα επόμενα χρόνια πέντε διαφορετικές προγραμματισμένες διαστημικές και δορυφορικές αποστολές (TARANIS, ASIM, CHIBIS, IBUKI, FIREFLY) θα μπορέσουν να μετρήσουν απευθείας αυτές τις ακτίνες σωματιδίων των φυσικών επιταχυντών.

"Είναι εντυπωσιακό να βλέπουμε ότι η φύση δημιουργεί επιταχυντές σωματιδίων μόλις λίγα χιλιόμετρα πάνω από τα κεφάλια μας", δήλωσε ο Fullekrug. "Όταν οι μελλοντικές αποστολές μελετήσουν με μεγαλύτερη λεπτομέρεια το φαινόμενο από το διάστημα, θα έχουμε μια πολύ καλύτερη ιδέα για το πώς πραγματικά δουλεύουν. Οι επιταχυντές αυτοί αποτελούν ένα γοητευτικό παράδειγμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στη Γη και στο ευρύτερο σύμπαν".

Η έρευνα παρουσιάστηκε στο εθνικό αστρονομικό συνέδριο της Βρετανίας στη Γλασκόβη.

Οι κοσμολογικές θεωρίες των Tryon και Vilenkin για την ανάδυση του σύμπαντος από το Τίποτα

EarlyUniverse
Μπορεί άραγε η επιστήμη να εξηγήσει πώς άρχισε το Σύμπαν; Κάθε άποψη γίνεται πεδίο διενέξεων από τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Αθεϊστές, θεολόγοι, κοσμολόγοι, φυσικοί μπλέκουν σε ζητήματα που δεν έχουν ακόμα ξεκαθαριστεί για την επιστήμη. Το κουβάρι όμως των αναπάντητων ερωτημάτων αρχίζει σιγά σιγά να ξετυλίγεται, υπέρ της επιστήμης.

Έτσι, ολόκληρο το Σύμπαν μπορεί να έχει ξεπηδήσει κυριολεκτικά από το τίποτα, να έχει δηλαδή δημιουργηθεί από μια κβαντική διακύμανση με τον ίδιο τρόπο που η κβαντική απροσδιοριστία επιτρέπει σ’ ένα φανταστικό ζευγάρι σωματιδίου –αντισωματιδίου να έχει ξεπηδήσει από το κενό και να ζήσει για κάποιο διάστημα, προτού αλληλοεξουδετερωθεί.

Τέτοιες διακυμάνσεις του κενού δεν είναι δυνατόν να παρατηρηθούν πειραματικά, διότι έχουν χρόνο ζωής γύρω στα 10-21 δευτερόλεπτα, ενώ η απόσταση ανάμεσα στο ζεύγος σωματιδίου-αντισωματιδίου είναι της τάξης των 10-10 εκατοστών. Οι φυσικοί όμως, είναι πεπεισμένοι ότι οι διακυμάνσεις αυτές είναι πραγματικές.

Η ιδέα πρωτοεμφανίστηκε στο περιοδικό Nature τον Δεκέμβριο του 1973, με τη μορφή μιας επιστημονικής εργασίας του Edward Tryon με τίτλο: «Is the Universe a Vacuum Fluctuation?». O Tryon πρότεινε αυτό που ο ίδιος ονόμαζε «το απλούστερο και ελκυστικότερο» μοντέλο της Μεγάλης Έκρηξης, ότι δηλαδή «το Σύμπαν μας είναι μια διακύμανση του κενού». Σαν αφορμή για την εισαγωγή αυτού του μοντέλου στην κοσμολογική διαμάχη, υπήρξε ένας υπολογισμός ο οποίος έδειχνε ότι κάθε κλειστό Σύμπαν πρέπει να έχει μηδενική καθαρή ενέργεια.

Πριν όμως τον Edward Tryon, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, οι ρώσοι φυσικοί Ya. Zel’dovitch και Α. Starobinski της ακαδημίας επιστημών της τότε ΕΣΣΔ πρότειναν ότι η ταχύτατη μεταβολή της γεωμετρίας του διαστήματος κατά τη διάρκεια της εποχής Planck, μπορεί στην πραγματικότητα να είχε δημιουργήσει όλη την ύλη, την αντι-ύλη και την ακτινοβολία που υπήρχε αμέσως μετά από τη δημιουργία του Κόσμου. Στην θεωρία που δημιούργησαν οι δύο Ρώσοι φυσικοί, η ταχύτατα μεταβαλλόμενη γεωμετρία του διαστήματος δημιούργησε σωματίδια και αντισωματίδια με μάζες 1019 GeV.

Αυτή η παραγωγή της ύλης και αντι-ύλης αφαίρεσε ενέργεια από τις τεράστιες διακυμάνσεις που συνέβαιναν στη γεωμετρία του διαστήματος, και τελικά πέτυχε να τις μετριάσει συνολικά μέχρι το τέλος της εποχής Planck. Επίσης, οι ίδιοι διαπίστωσαν ότι ο ρυθμός δημιουργίας σωματιδίων αυξήθηκε καθώς δημιουργήθηκαν όλο και περισσότερα σωματίδια.

Μετά πήραν τη σκυτάλη κι άλλοι φυσικοί – όπως ο προαναφερθείς Edward Tryon του Κολεγίου Hunter στο Μανχάταν, οι R. Brout, F. Englert και E. Gunzig από το Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών κλπ – που έριξαν κι άλλο φως στο πως έγινε η δημιουργία του Κόσμου. Η ομάδα αυτή – κυρίως όμως ο Edward Tryon – πιστεύει ότι στην αρχή δεν υπήρχε τίποτα! Αυτό ήταν το αρχέγονο κενό του διαστήματος.

Οι οπαδοί της εξέλιξης κατηγορούν συνήθως τους δημιουργιστές πως πιστεύουν ότι ο Θεός δημιούργησε τον Κόσμο εκ του μηδενός – δηλαδή από το τίποτα. Η ιδέα ότι ο Θεός με την θέληση του δημιούργησε απλά τον Κόσμο, χωρίς χρησιμοποιήσει κανένα υλικό, απορρίπτεται από χέρι από τους οπαδούς της εξέλιξης, δεδομένου ότι αυτό θα περιείχε υπερφυσική δράση, η οποία είναι εξ ορισμού μη επιστημονική.

Όμως τώρα ακούμε τους εξελικτικούς κοσμολόγους να ισχυρίζονται ότι ο Κόσμος εξελίχθηκε από το τίποτα! Τουλάχιστον, οι δημιουργιστές θέτουν σαν αίτημα, σαν προϋπόθεση, τουλάχιστον μια επαρκή αιτία για να δημιουργηθεί ο Κόσμος. Την παρουσία ενός άπειρου, ενός παντοδύναμου, ενός πάνσοφου, ενός υπέρτατου, ενός μόνου υπάρχοντος, Θεού δημιουργού. Για εκείνους που πιστεύουν στο Θεό, η δημιουργία εκ του μηδενός είναι εύλογο και λογικό. Φαίνεται ότι αυτό ισχύει και για τους σημερινούς κοσμολόγους.

Ο Edward Tryon, ένας από τους πρώτους που πρότεινε αυτήν την ιδέα λέει: «Το 1973, πρότεινα ότι ο Κόσμος μας δημιουργήθηκε αυθόρμητα από το τίποτα (εκ του μηδενός), ως αποτέλεσμα των καθιερωμένων αρχών της κβαντικής φυσικής. Αυτή η πρόταση φάνηκε σε άλλους ανθρώπους παράλογη σε άλλους γοητευτική ή και τα δύο. Ήταν φυσικό. Αλλά μια δεκαετία αργότερα είχε γίνει ημιεπίσημο «επιστημονικό» δόγμα, και οι κοσμολόγοι την αντιμετώπισαν αρκετά σοβαρά.»

Εξέλιξη από το Τίποτα

Στην αρχή – λένε- υπήρχε πλήρες σκοτάδι, ακόμα δεν υπήρχε κανένα φως, καμιά ακτινοβολία, καμιά ύλη. Ο αριθμός των χωρικών διαστάσεων πιθανώς δεν ήταν τότε τρεις, αλλά μπορεί να ήταν 11 σύμφωνα με τη θεωρία της υπερβαρύτητας. Σε αυτό το άπειρο κενό, εμφανίστηκαν τυχαίες διακυμάνσεις που άλλαζαν πολύ ελαφρώς την ενέργεια του κενού στα διάφορα σημεία του διαστήματος. Τελικά, μία από αυτές τις διακυμάνσεις πέτυχε μια κρίσιμη ενέργεια και άρχισε να αυξάνεται.

Μόλις αυξήθηκε, δημιουργήθηκαν πολύ βαριά σωματίδια που ονομάζονται λεπτοκουάρκ και αντι-λεπτοκουάρκ, αναγκάζοντας έτσι την διαστολή να επιταχυνθεί. Αυτό μοιάζει σαν τη σφαίρα που κυλά προς τα κάτω από έναν λόφο και στην αρχή κινείται αργά ενώ έπειτα αυξάνει την ορμή του. Η διαστολή του πρωτο-κόσμου, στη συνέχεια, δημιούργησε αναγκαστικά ακόμα περισσότερα λεπτοκουάρκς. Αυτός ο μανιώδης κύκλος συνεχίστηκε μέχρι, επιτέλους, τα λεπτοκουάρκ διασπάστηκαν στα κουάρκ, λεπτόνια (ηλεκτρόνια, μιόνια κλπ…) και τα αντισωμάτιά τους και τότε το σύμπαν ξέφυγε – αναδύθηκε – από την εποχή Planck. Η δημιουργία σωματιδίων σταμάτησε μόλις υποχώρησαν οι διακυμάνσεις στη γεωμετρία του διαστήματος.

Έτσι, μένουμε με την αξιοπρόσεκτη δυνατότητα ότι, στην αρχή, κυριολεκτικά στην αρχή, από το τίποτα από το καθόλου προέκυψε σχεδόν όλη η ύλη και ακτινοβολία που βλέπουμε τώρα. Αυτή η διαδικασία έχει περιγραφεί από το φυσικό Frank Wilczyk στο πανεπιστήμιο Santa Barbara με τη ρήση, «ο λόγος που υπάρχει κάτι αντί για το τίποτα, είναι ότι το τίποτα είναι ασταθές».

Χρειάζεται να υπάρχει μια σφαίρα που να κάθεται στην κορυφή ενός απότομου λόφου, αλλά και η παραμικρότερη σταγόνα μπορεί να τη θέσει σε κίνηση. Μια τυχαία διακύμανση στο διάστημα ήταν προφανώς ότι χρειαζόταν για να αποδεσμεύσει μια απίστευτα μεγάλη λανθάνουσα ενέργεια του κενού, δημιουργώντας κατά συνέπεια την ύλη και την ενέργεια και ένα διαστελλόμενο σύμπαν από το «ολωσδιόλου τίποτα».

Το σύμπαν δεν άρχισε να υπάρχει στιγμιαία, αλλά δημιουργήθηκε σε μια στιγμή με μια διαδικασία «αυτοδύναμης ανάπτυξης». Μόλις δημιουργήθηκαν μερικά σωματίδια από τις κβαντικές διακυμάνσεις του άδειου κενού, έγινε πιο εύκολο τότε να εμφανιστούν λίγα περισσότερα και έτσι, με μια γρήγορη κλιμακούμενη διαδικασία, το σύμπαν πήρε μπρος από την ανυπαρξία.

Πόσο καιρό χρειάστηκε αυτό για να γίνει; Το αρχέγονο κενό θα μπορούσε να υπήρχε μια αιωνιότητα προτού να συμβεί η ιδιαίτερη αυτή διακύμανση του κενού, που προκάλεσε τον Κόσμο μας. Ο Edward Tryon το εκφράζει με το ρητό ότι «ο Κόσμος μας είναι απλά ένα από εκείνα τα πράγματα που συμβαίνουν από καιρό σε καιρό».

Μηδενική Ενέργεια

Σε γενικές γραμμές, μπορούμε αυτή τη θεωρία να την κατανοήσουμε από την άποψη της αρνητικής βαρυτικής ενέργειας που κατέχει το Σύμπαν, και η οποία είναι τόσο μεγάλη αρνητικά ώστε να εξουδετερώνει το σύνολο της θετικής υλοενέργειας (mc2) του Σύμπαντος. Με τον συλλογισμό αυτό αποδεικνύεται ότι ένα κλειστό Σύμπαν, έχει συνολικά μηδενική ενέργεια. Αυτή η κατάσταση είναι το «δωρεάν γεύμα» που έλεγε ο ιδρυτής του πληθωρισμού Alan Guth.

Αν το Σύμπαν περιέχει συνολικά μηδενική ενέργεια, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή θα είναι ελεύθερη. Και τελικά, δεν ισχύει το «κάτι από το τίποτα», αλλά το «τίποτα από το τίποτα».

O Tryon απέδειξε ότι η σχέση απροσδιοριστίας ΔΕ*Δt=h/2π επιτρέπει σε οτιδήποτε διαθέτει μηδενική ενέργεια να υπάρξει για όσο θέλουμε, επειδή αν η ενέργεια είναι μηδέν, τότε και η απροσδιοριστία της ενέργειας ΔΕ είναι επίσης μηδέν. Δεν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα στο να «δανειστούμε» ενέργεια από το κενό για τη δημιουργία του Σύμπαντος, επειδή σε πρώτη φάση δεν χρειάζεται καθόλου ενέργεια, αλλά δεν χρειάζεται να την «επιστρέψουμε» γιατί το «ισοζύγιο» παραμένει αμετάβλητο!

Αυτή η απλοϊκά υπεραπλουστευμένη ερμηνεία των κανόνων της απροσδιοριστίας δεν προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στη δεκαετία του 1970. Ήταν μια πολύ πρόχειρη περιγραφή και προφανώς δεν αφορούσε μια ακριβή περιγραφή του Σύμπαντος. Κι είχε φυσικά προβλήματα.

Θεωρώντας, για παράδειγμα, με τη δημιουργία ζευγαριών φανταστικών (εικονικών) σωματιδίων σαν πρότυπο, το Σύμπαν μας θα έπρεπε να περιείχε ίσες ποσότητες ύλης και αντιύλης, πράγμα που δεν φαίνεται να ισχύει. Και η βασική ιδέα του συλλογισμού ήταν ότι το Σύμπαν είναι κλειστό, ενώ στα μέσα της δεκαετίας του 1970 κυριαρχούσε η αντίληψη ότι το Σύμπαν ήταν ανοιχτό. Και τελικά, αν μια κβαντική διακύμανση η οποία συμπεριλάμβανε το σύνολο της ύλης του Σύμπαντος δημιουργόταν σε μια υπερ-πυκνή κατάσταση, τότε γιατί δεν κατέρρεε σε μια ιδιαιτερότητα (μαύρη τρύπα), κάτω από την επίδραση της ίδιας της βαρύτητας;

Οι δυσκολίες αυτές έμοιαζαν να είναι ανυπέρβλητες. Αλλά η καινοτομία του πληθωρισμού και οι θεωρίες GUT, άλλαξαν την κατάσταση.

Ο πληθωρισμός – όπως τον ανέπτυξε ο Alan Guth – λέει ότι η διαστολή ήταν τόσο μεγάλη και γρήγορη που το αρχικό σύμπαν δεν μπόρεσε να γίνει μια ιδιομορφία σαν τη μαύρη τρύπα, αλλά να εξαπλωθεί και να γίνει επίπεδο. Συγχρόνως, η περιγραφή της διάσπασης των μποζονίων X (τα σωματίδια της μοναδικής υπερδύναμης που υπήρχε στην αρχή του Κόσμου) από τις GUTs λέει ότι ένα ενεργητικό πρωταρχικό Σύμπαν, που δημιουργήθηκε με ίσους αριθμούς X και αντι-Χ, θα εξελιχθεί σε μια κατάσταση η οποία θα συμπεριλαμβάνει ένα μικρό υπόλοιπο ύλης (ενώ θα έχουν ήδη περάσει ~10-35 δευτερόλεπτα από τη στιγμή της δημιουργίας).

Γι αυτό και τη δεκαετία το ’80 εμφανίστηκε ξανά στο προσκήνιο, για να αναβιώσει τη θεωρία του, ο Ed Tryon.

Η θεωρία του Alejander Vilenkin

Αλλά και το 1982, ο Alejander Vilenkin του Πανεπιστημίου Tufts έκανε το ίδιο. O Vilenkin προχώρησε λίγο περισσότερο απ’ όσο είχε προχωρήσει ο Tryon το 1973. Ο Tryon είχε αναφερθεί σε μια «διακύμανση του κενού», υπονοώντας ότι υπήρχε κάποια μορφή χωροχρόνου βαθμίδας, πριν από τη δημιουργία του Σύμπαντος. Αλλά ο Vilenkin προσπαθούσε να αναπτύξει ένα μοντέλο στο οποίο ο χώρος, ο χρόνος και η ύλη δημιουργήθηκαν κυριολεκτικά από το τίποτα, θεωρώντας τα σαν κβαντικές διακυμάνσεις του κενού.

Το μοντέλο του Alexander Vilenkin συχνά συζητείται και στις επιστημονικές και στις θρησκευτικές αρένες: Στο πλαίσιο της επιστήμης το μοντέλο αυτό έχει αρκετά ενδιαφέρον. Ενώ στο πλαίσιο της θρησκείας, είναι η μοναδική παράλληλη άποψη με το δόγμα της δημιουργίας εκ του μηδενός – η γνωστή πεποίθηση ότι ο Θεός δημιούργησε το σύμπαν από το τίποτα.

Ο Vilenkin πιστεύει αφενός στην κβαντική δημιουργία του σύμπαντος από το τίποτα (με ένα τρόπο που θυμίζει το κβαντικό φαινόμενο διάνοιξης σήραγγας) και αφετέρου στον αιώνιο πληθωρισμό.

Με λίγα λόγια, το μοντέλο Vilenkin είναι μια παραλλαγή της «διακύμανσης του κενού», του μοντέλου του Edward Tryon, αλλά αντί το σύμπαν να εμφανίζεται μέσα στο φόντο του χώρου, το σύμπαν του Vilenkin φαίνεται να εμφανίζεται από το τίποτα, χωρίς καμιά γεωμετρία. Όπως εξηγεί ο Alan Guth στο βιβλίο του “Το πληθωριστικό σύμπαν”,


Με τη βοήθεια τόσο της γενικής σχετικότητας όσο και της κβαντικής μηχανικής, μπορεί κανείς να φανταστεί ότι το σύμπαν ξεκίνησε ολοκληρωτικά χωρίς γεωμετρία – την απόλυτη ανυπαρξία – και στη συνέχεια έκανε μια κβαντική διάνοιξη σήραγγας μεταβαίνοντας σε μια κατάσταση μη κενού. Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι το σύμπαν που δημιουργήθηκε με αυτό τον τρόπο θα ήταν υποατομικής κλίμακας, αλλά αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Ο Vilenkin είναι σε θέση να επικαλεστεί τον πληθωρισμό για να φτάσει το σύμπαν στο σημερινό του μέγεθος.

Ίσως, όμως, η ονομασία αυτού του μοντέλου «δημιουργία από το ‘απόλυτο τίποτα’» είναι λίγο μπερδεμένη. Όπως επισημαίνει ο Guth, το «απόλυτο τίποτα» του Vilenkin είναι «μαθηματικά σαφώς καθορισμένο, και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σημείο εκκίνησης για τις θεωρίες της δημιουργίας”. Στην πραγματικότητα, ο ίδιος ο Vilenkin φαίνεται να αντιπαθεί αυτή την ορολογία. Όπως εξηγεί στο βιβλίο του Many Worlds in One

Η κατάσταση του «τίποτα» δεν μπορεί να προσδιοριστεί σαν η απόλυτη ανυπαρξία. Η κβαντική διαδικασία διάνοιξης σήραγγας περιγράφεται από τους νόμους της κβαντικής μηχανικής, και έτσι το «τίποτα» θα πρέπει να υπόκειται σε αυτούς τους νόμους. Οι νόμοι της φυσικής πρέπει να υπήρχαν, έστω και αν δεν υπήρχε σύμπαν.

«Η έννοια ότι το Σύμπαν δημιουργήθηκε από το τίποτα είναι τρελή», έγραψε ο Vilenkin σε μια από τις εργασίες του (Physics Letters, 4 Νοεμβρίου 1982), αλλά συνεχίζει για να δείξει πως αυτή η έννοια είναι αντίστοιχη με τη δημιουργία ενός ζεύγους ηλεκτρονίων-ποζιτρονίων το οποίο αλληλοεξουδετερώνεται, κι αυτό είναι με τη σειρά του αντίστοιχο με ένα ηλεκτρόνιο που δημιουργείται από το τίποτα, κινείται για λίγο προς τα μπρος στον χρόνο, καταλήγοντας στην ίδια τη δημιουργία του. Σ’ αυτή και σε άλλες πρόσφατες εργασίες, ο Vilenkin πρόσθεσε αρκετά μαθηματικά στο βασικό θεωρητικό κατασκεύασμα που δημιούργησε ο Tryon στη δεκαετία του 1970.

Μια άλλη ιδέα προέρχεται από τους Stephen Hawking και James Hartle. Ο Hawking πρότεινε μια περιγραφή του Κόσμου σαν όλον, που αντιμετωπίσθηκε ως ανεξάρτητη οντότητα, χωρίς την αναφορά σε τίποτα που να υπάρχει πριν από αυτό. Ο ίδιος έχει επεξεργαστεί μια προσέγγιση που βασίζεται στον προσδιορισμό μιας κβαντομηχανικής κυματοσυνάρτησης, η οποία περιγράφει ολόκληρο το Σύμπαν, κι εκφράζεται — όπως και οποιαδήποτε άλλη κυματοσυνάρτηση της κβαντικής φυσικής — με ολοκληρωτικές διαδρομές.

Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ της θεωρίας του Alex Vilenkin (κβαντική διάνοιξη σήραγγας από το τίποτα) και της θεωρίας του Steven Hawking; Στο μοντέλο του Hawking, όσο εξωτικό κι αν ακούγεται, το σύμπαν ξεκίνησε με μία κατάσταση που θα μπορούσε να οριστεί με τέσσερις – σαν χωρικές – διαστάσεις στην «πριν» το Big Bang εποχή. Ο Hawking πιστεύει ότι μια κβαντική διακύμανση ανάγκασε τις τέσσερις διαστάσεις του χώρου να αλλάξουν έτσι ώστε μία από τις τέσσερις έγινε η διάσταση του χρόνου, και έτσι ξεκίνησε η ροή του κλασικού χρόνου όπως τον ξέρουμε. Πριν από αυτή την αλλαγή, υπήρχε μόνο μια άχρονη κατάσταση, του «τώρα «. Στο μοντέλο του Alex Vilenkin, η αρχική κατάσταση δεν έχει κανένα περιεχόμενο. Ήταν ένα καθαρό τίποτα χωρίς καμία διάσταση (ούτε χώρου ούτε χρόνου), κανένα πεδίο, καμιά ενέργεια, κανένα περιεχόμενο.

Φυσικά, η ιδέα του Stephen Hawking εξακολουθεί να παραμένει κατά μεγάλο ποσοστό χωρίς σοβαρή επεξεργασία, αλλά ολοένα και περισσότερο γίνεται ελκυστική. Το καλύτερο χαρακτηριστικό της είναι ότι δεν υπάρχει πλέον καθόλου ανάγκη να θεωρήσουμε ότι το σύνολο της ύλης του σημερινού Σύμπαντος δημιουργήθηκε την ίδια στιγμή της δημιουργίας. Το μόνο που χρειάζεται τώρα, είναι η δημιουργία μιας περιοχής με κλειστό χωροχρόνο και ενέργεια, δηλαδή ένας αυτάρκης μικρόκοσμος, πολύ πιο μικρός από ένα πρωτόνιο, ο οποίος διαθέτει μέτρια θερμοκρασία και παρουσιάζει μια ελαφριά τάση διαστολής. Χωρίς τον πληθωρισμό, ένας τέτοιος μικρόκοσμος θα κατέρρεε σύντομα.

Αλλά με τον πληθωρισμό, λέει ο Tryon, θα συνέβαινε ένας «ψυχρός μεγάλος σίφουνας» (ο πληθωρισμός) ο οποίος θα έκανε το μικροσκοπικό σημείο που περιείχε τον χωροχρόνο να αυξηθεί εκρηκτικά σε μέγεθος, και που θα τέλειωνε με μια έκρηξη δημιουργίας καθώς η βαθμωτή πεδιακή ενέργεια μετατράπηκε σε ζευγάρια X και σε άλλα σωματίδια, δημιουργώντας μια θερμή Μεγάλη Έκρηξη, 10-35 δευτερόλεπτα μετά τη στιγμή της δημιουργίας. Από τότε, η βαρύτητα προσπαθεί να επιβραδύνει τη διαστολή, αλλά τελικά η τελευταία θα χάσει το παιχνίδι από την ενέργεια του κενού, δηλαδή την σκοτεινή ενέργεια.

Η πρόταση της δημιουργίας από το τίποτα μπορεί να φαντάζει σαν εικασία, αλλά τουλάχιστον τώρα ταιριάζει καλύτερα με το όλο πλαίσιο της πληθωριστικής κοσμολογίας. Αν υπήρξε πράγματι η στιγμή της δημιουργίας, τότε η έννοια της κβαντικής απροσδιοριστίας — μια από τις πιο παράξενες και περισσότερο θεμελιώδεις έννοιες της κβαντικής φυσικής — φαίνεται να δίνει την καλύτερη ελπίδα για την ερμηνεία της δημιουργίας του Σύμπαντος. Σ’ αυτή την περίπτωση, μπορεί να υπήρξε πράγματι η στιγμή της δημιουργίας, η οποία όρισε την αρχή του Σύμπαντος ταυτόχρονα με την αρχή του χρόνου.

Τελικά, οι αρχές της κβαντικής βαρύτητας μπορούν σε τελική ανάλυση να μας αναγκάσουν να επανεξετάσουμε τις ερωτήσεις του τύπου «τι συνέβη πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη;», επειδή υπονοούν ότι υπήρχε κάτι – ο χρόνος – που μπορεί να μην έχει καμιά σημασία (γιατί φυσικά ο χρόνος άρχισε με το Big Bang). Αυτές οι ερωτήσεις μπορούν να είναι τόσο κενές από σημασία, όσο κι ένας εξερευνητής στο βόρειο πόλο που ρωτά, «που ο δρόμος για τον Βορρά;».

Μόνο η πλήρης θεωρία της κβαντικής βαρύτητας μπορεί να μας πει πώς να υποβάλουμε τις σωστές ερωτήσεις!