Πέμπτη 11 Αυγούστου 2016

Οι καλλίφωνες Σειρήνες, οι όμορφες γυμνές νεράιδες της θάλασσας

sirens on the rocks by redderaΓια το μύθο των Σειρήνων έχουμε δύο βασικές πηγές. Η μία είναι το επεισόδιο που αναφέρεται στη ραψωδία μ, στην Οδύσσεια του Ομήρου, όπου ο Οδυσσέας ακούει δεμένος στο κατάρτι του πλοίου του το σαγηνευτικό τους τραγούδι. Η άλλη εντοπίζεται στο παραμύθι του Δανού συγγραφέα Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, με πρωταγωνίστρια μια νεαρή Σειρήνα η οποία εξαιτίας του έρωτα απαρνήθηκε την ουρά της.

Η εικόνα αυτού του πλάσματος, κατά το ήμισυ γυναίκα και κατά το ήμισυ ψάρι, είναι διαδεδομένη σ’ όλο τον κόσμο: από την Ινδονησία έως το Μεξικό κι από την Ευρώπη έως την Αμερική. Ελάχιστοι όμως είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι η εικόνα που έχουμε σήμερα για τις Σειρήνες είναι εντελώς διαφορετική από την αρχική. Οι πρώτες Σειρήνες, οι οποίες, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, γεννήθηκαν από τον ποτάμιο θεό Αχελώο ή το θαλάσσιο θεό Φόρκυ και εγκαταστάθηκαν στην Τυρρηνική Θάλασσα, δεν είχαν ουρά ψαριού, αλλά φτερά πουλιού. Η απόδειξη βρίσκεται φυσικά στην Οδύσσεια. Όταν ο Οδυσσέας κατάφερε να αντισταθεί στο τραγούδι τους έπεσαν και πνίγηκαν στη θάλασσα, πράγμα αδύνατο για πλάσματα που από τη μέση και κάτω ήταν ψάρια.

Το δόλωμα της καταστροφής
Στην ελληνική μυθολογία οι Σειρήνες ήταν μοχθηρά τέρατα. Οι άντρες δεν μπορούσαν να τους αντισταθούν, παρόλο που γνώριζαν ότι τους περίμενε η καταστροφή. Με την ομορφιά, το μαγικό τους τραγούδι γεμάτο γνώση και το γυμνό σώμα τους, οι Σειρήνες συνδέονταν άμεσα με τη δύναμη του γυναικείου φύλου. Όμως είχαν μια μοιραία αδυναμία: δεν μπορούσαν να κάνουν παιδιά.

Ο άντρας που θα υπέκυπτε στο κάλεσμά τους δε θα διαιώνιζε το γένος του, πράγμα που για τους αρχαίους Έλληνες ήταν χειρότερο κι από το θάνατο. Μ’ αυτή την έννοια οι πρώτες Σειρήνες αντιπροσώπευαν την απόλυτη καταστροφή.

Ο Όμηρος όμως τους έδωσε μια άλλη διάσταση. Ο Οδυσσέας άκουσε σκόπιμα το τραγούδι τους δεμένος στο κατάρτι. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζαν Πιερ Βερνάν, "οι Σειρήνες είναι το κάλεσμα του πόθου για γνώση, η προσωποποίηση της σαγήνης και του θανάτου μαζί". Ο ομηρικός ήρωας τελικά δεν υπέκυψε, με αποτέλεσμα οι φτερωτές τραγουδίστριες να αυτοκτονήσουν -κίνηση που ουσιαστικά τις εξιλέωσε. Σταδιακά λοιπόν η ελληνική μυθολογία μετάπλασε το ρόλο τους.

Έτσι από σατανικές ξελογιάστρες έγιναν ψυχοπομποί στον Άδη. Η θλιμμένη εικόνα τους σκαλίστηκε σε ταφόπλακες και επιτύμβιες στήλες. Διατηρούσαν ακόμα τα φτερά τους, γιατί οι ψυχές των νεκρών συνδέονταν με την πτήση, στοιχείο κοινό σε πολλούς πολιτισμούς.

Η πρώτη αλλαγή: Από τα φτερά στα πτερύγια
Πότε απέκτησαν ουρά ψαριού; Η αλλαγή συντελέστηκε το 2ο αιώνα μ.Χ. Με την επικράτηση του χριστιανισμού οι Σειρήνες αντιπροσώπευσαν και πάλι το κακό, τις διαβολικές πράξεις, τις ηδονές της σάρκας. Γι’ αυτό έχασαν τα φτερά τους, αφού, σύμφωνα με την Εκκλησία, μόνο οι άγγελοι δικαιούνταν να πετούν.

Η μετάβαση από τα φτερά στα πτερύγια ίσως έχει και μια πιο πεζή προέλευση. Mάλλον ένα ερμηνευτικό λάθος μεταμόρφωσε τα "πτερά" πουλιού σε "πτερύγια" ψαριού. Ακόμα και στα λατινικά, μεταξύ του "pennis" (φτερού) και του "pinnis" (πτερυγίου) υπάρχει η διαφορά μόνο ενός φωνήεντος. Ένα απρόσμενο λάθος στην αντιγραφή κάποιου κειμένου ώθησε το ζωγράφο ενός μεσαιωνικού βιβλίου να μετατρέψει τις Σειρήνες από γυναίκες-πουλιά σε γυναίκες-ψάρια.

Μεταξύ του 13ου και του 15ου αιώνα το Liber Monstruorum, το Βιβλίο των Τεράτων, κατέγραψε την επίσημη γέννηση νέων Σειρήνων με τη γνωστή σ’ εμάς εμφάνιση. Εδώ υπάρχει ένα σημείο στο οποίο πρέπει να δώσουμε προσοχή. Τα βιβλία ζωολογίας του Μεσαίωνα είχαν αξία επιστημονικού εγχειριδίου, επομένως για τους συγγραφείς τους η ύπαρξη αυτών των πλασμάτων ήταν δεδομένη.

Στη γλώσσα μας η αλλαγή στην εμφάνιση συνδυάζεται και με την αλλαγή στο όνομα. Η λέξη "Σειρήνα" αντικαταστάθηκε από τη "γοργόνα", ένα ακόμα μυθολογικό τέρας της αρχαιότητας. Η μορφή της πέρασε και στις νεότερες λαϊκές παραδόσεις, με γνωστότερη γοργόνα την αδερφή του Μεγαλέξανδρου.

Η δεύτερη αλλαγή: Από τους μύθους στα παραμύθια
Το παραμύθι του Άντερσεν μεταμόρφωσε τις Σειρήνες-γοργόνες σε ρομαντικές νύμφες έτοιμες να θυσιαστούν για τον έρωτα, σβήνοντας οριστικά την παλιά τους τερατώδη υπόσταση. Έτσι βρίσκουμε πλέον γυναίκες-ψάρια σε πολλούς πολιτισμούς: από τις ρωσικές ρουσάλκες και τις σέντνα των Εσκιμώων μέχρι τις νινγκιό στην Ιαπωνία και τη Σειρήνα Μάμι Ουάτα, η οποία ζει στον ποταμό Νίγηρα.

Η εξάπλωσή τους είναι τόσο μεγάλη, ώστε μας κάνει να αναρωτιόμαστε για το αν πραγματικά υπήρξαν ή εξαφανίστηκαν όπως και τα άλλα προϊστορικά είδη. Στο πέρασμα των αιώνων καταγράφτηκαν πολλές εμφανίσεις τους. Κάποιες υποτίθεται ότι επιβεβαιώθηκαν ακόμα κι από επιστήμονες ή μελετητές του παρελθόντος, όπως ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. Αν και ο διάσημος Ρωμαίος διανοούμενος του 1ου αιώνα μ.Χ. δεν πίστευε στα φτερωτά αυτά πλάσματα, παραδεχόταν την ύπαρξη των ιχθυόμορφων όντων.

Με την εμφάνιση του κινηματογράφου στις αρχές του 20ού αιώνα οι Σειρήνες πέρασαν το κατώφλι του σύγχρονου μύθου. Μεταξύ του 1930 και του 1950 γυρίστηκαν πάνω από είκοσι ταινίες με πρωταγωνίστριες Σειρήνες - μόδα που γεννήθηκε χάρη στη χολιγουντιανή επιτυχία της ηθοποιού Έστερ Ουίλιαμς, δεξιοτέχνιδα στη συγχρονισμένη κολύμβηση.

Περιπετειώδη πνεύματα στα καρτούν
Το 1989 έκανε την εμφάνισή της η Σειρήνα Άριελ, πρωταγωνίστρια της ταινίας του Ντίσνεϊ. Tο αίσιο τέλος της, διαφορετικό από εκείνο του παραμυθιού, αφαιρεί κάθε δραματοποίηση από την εικόνα της Σειρήνας. Έτσι ολοκληρώνεται η συναρπαστική σειρά των αλλαγών: από τις άγριες γυναίκες-πουλιά που σκότωναν ναυτικούς, οι Σειρήνες έγιναν ψυχοπομποί και στη συνέχεια γυναίκες-ψάρια, σύμβολα του πειρασμού. Αργότερα συμβόλιζαν τους τραγικούς έρωτες και τελικά μεταμορφώθηκαν σε πρωταγωνίστριες κινηματογραφικών περιπετειών με αίσιο τέλος. Μήπως η συνεχής ικανότητα αλλαγής κρατάει ζωντανό το μύθο των Σειρήνων έως τις μέρες μας;

Οι Σειρήνες μεσα στην Ελληνικη μυθολογία
Οι Σειρήνες ηταν κόρες του ποταμού Αχελώου και της μούσας Μελπομένης, γυναικες εξαιρετικής ομορφιάς που έπαιζαν μουσική και τραγουδούσαν. Τα ονόματά τους ανταποκρίνονταν στην υπέροχη φωνή τους: Θελξιέπεια, Αγλαοφήμη, Μόλπη, Λίγεια, Παρθενόπη, Αλλαοφώνη κ.α. Ο Ησιοδός αναφέρει οτι ηρεμούσαν ακόμη και τους ανέμους. Στην Οδύσσεια ο περιπλανώμενος Οδυσσέας είχε ενημερωθεί από την Κίρκη για το γοητευτικό τραγούδι τους με το οποίο παγίδευαν τους ανυποψίαστους ταξιδιώτες, που πλησιάζοντας είτε ξεχνούσαν τον προορισμό τους, είτε κατασπαράζονταν απ΄ αυτές, κι έτσι διέταξε σε όλο το πλήρωμα του να βάλουν κερί στα αυτιά τους ώστε να μην ακούν το τραγούδι τους. Ο ίδιος ζήτησε να τον δέσουν στο κατάρτι ώστε μόνο αυτος να ακούσει το τραγούδι τους ,αλλα να μη παρασυρθεί στη γοητεία τους. Πριν τον Οδυσσέα μόνο οι Αργοναύτες είχαν καταφέρει να περάσουν από την περιοχή τους, όταν ο Χείρων είχε προειδοποιήσει τον Ιάσονα να πάρει μαζί του τον Ορφέα ο οποίος με το τραγούδι του ξεπέρασε σε ομορφιά τις σειρήνες και κατόρθωσαν τελικά να διαφύγουν χωρίς απώλειες.

Για τις Σειρήνες υπάρχουν πολλές παραδόσεις μεσα στην Ελληνικη μυθολογία.Λέγεται ότι κάποτε κάλεσαν τις μούσες σε διαγωνισμό. Οι μούσες τις νίκησαν και για να τιμωρήσουν την αλαζονική τους συμπεριφορά τις μεταμόρφωσαν. Κατά μία άλλη παράδοση τις μεταμόρφωσε έτσι η θεά Αφροδίτη γιατί ήταν απρόσιτες στον έρωτα. Άλλοι πάλι λένε ότι ήταν φίλες της Περσεφόνης κι όταν ο Άδης την πήρε στον Κάτω Κόσμο, απαρηγόρητες εκείνες θέλησαν να φύγουν μακριά από τους ανθρώπους. Η Δήμητρα τις μεταμόρφωσε, γιατί άφησαν αβοήθητη την Περσεφόνη κι αυτές εγκαταστάθηκαν κάπου στη θάλασσα και εκδικούνταν τους ανθρώπους. Το σημείο που όλες οι παραλλαγές συμφωνούν είναι η μαγευτική μουσική τους. Σύμφωνα με την πυθαγόρεια αντίληψη αυτές δημιουργούν την ουράνια αρμονία. Την αντίληψη αυτή φαίνεται να ασπάζεται ο Πλάτων στο μύθο του Ηρός. Μάλιστα εδώ θεωρεί ότι είναι οχτώ και καθεμιά παράγει ένα μουσικό τόνο, μια νότα, ώστε όλες μαζί δημιουργούν την αρμονία των σφαιρών. Οι μοίρες σύμφωνα με τον Πλάτωνα τραγουδούσαν σύμφωνα με το αρμονικό σύστημα των Σειρήνων.

Πλάτων-Πολιτεία;'Επτά ημέρες έμειναν οι ψυχές στο λιβάδι και την όγδοη πορεύτηκαν σε ένα τόπο, όπου έβλεπαν ένα φως σαν ουράνιο τόξο, αλλά πολύ λαμπρότερο και καθαρότερο. Εκεί, μετά από μιας ημέρας δρόμο, είδαν να’ ναι τεντωμένες από τον ουρανό οι άκρες των δεσμών που το συγκρατούσαν. Αυτό το φως ήταν ο σύνδεσμος του ουρανού που συγκρατούσε την ουράνια περιφορά. Από τις άκρες των δεσμών του ήταν σφιχτά στερεωμένο το αδράχτι της Ανάγκης, το οποίο προκαλεί όλες τις κινήσεις. Το αδράχτι είχε στέλεχος και αγκίστρι από σκληρό μέταλλο και σφόνδυλο που ήταν κοίλος και περιείχε άλλους επτά σφονδύλους. Στους κύκλους που σχημάτιζαν τα επάνω χείλη των σφονδύλων ήταν καθισμένες και περιστρέφονταν Σειρήνες, μια πάνω σε κάθε κύκλο. Κάθε Σειρήνα έβγαζε από μέσα της έναν ήχο και όλες μαζί σχημάτιζαν ένα αρμονικό ταίριασμα από νότες. Την κυκλική κίνηση των σφονδύλων, πάνω στα γόνατα της Ανάγκης, παρακολουθούσαν καθισμένες πάνω σε θρόνους οι τρεις Μοίρες, η Λάχεσις, η Κλωθώ και η Άτροπος και τραγουδούσαν η καθεμιά πάνω στη μελωδία των Σειρήνων. Η Λάχεσις τα περασμένα, η Κλωθώ τα τωρινά και η Άτροπος τα μελλούμενα.''

Η νήσος των Σειρήνων ή Σειρηνουσσών δεν είναι επακριβώς ταυτοποιημένη ούτε και μυθολογικά. Οι διάφοροι μελετητές έχουν προτείνει πάμπολλες τοποθεσίες. Ωστόσο, κατά την επικρατούσα άποψη βρισκόταν στην παραλία της Καμπανίας πλησίον της Νεαπόλεως. 

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου