Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 2015

Ο Σωκράτης και η έννοια της σωφροσύνης

Άγαλμα του Σωκράτη στον Βοτανικό Κήπο του Δουβλίνου στην Ιρλανδία
<Άγαλμα του Σωκράτη στον Βοτανικό Κήπο του Δουβλίνου στην Ιρλανδία

 
Η λέξη σωφροσύνη έχει σχεδόν εξαφανιστεί από το σημερινό λεξιλόγιο, αλλά στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν μια από τις σπουδαιότερες αρετές που μπορούσε κάποιος να αποκτήσει. Η σωφροσύνη συνδέεται με τις έννοιες σύνεση, εγκράτεια, αυτοκυριαρχία, προνοητικότητα, φρονιμάδα, αγνότητα, αποχή από ακρότητες, ταπεινότητα, με την έλλειψη εκδικητικών τάσεων, και συχνά αντιπαραβάλλεται στην έννοια «ύβρης». Οι Ρωμαίοι την αφομοίωσαν σαν «temperantia» (και καμιά φορά σαν «continentia» ή «sobrietas»). Αυτή ακριβώς η ασάφεια είναι που οδηγεί τον Σωκράτη να προσπαθήσει να την ορίσει, για να μπορέσει να την καταλάβει και έτσι ίσως να την αποκτήσει.
 
Αφορμή για τον διάλογο είναι ένα πεζό περιστατικό όπως άλλοτε στο Συμπόσιο ο λόξυγκας του Αριστοφάνη έδωσε έναυσμα στον Ερυξίμαχο να παρέμβει με το δικό του εγκώμιο στον έρωτα ή όταν τα κακότεχνα ποιήματα του Ιπποθάλη προς τον Λύσι που ενοχλούσαν τους φίλους του ξεκίνησαν μια συζήτηση περί της φιλίας. Εδώ, έναυσμα αποτελεί ο πονοκέφαλος του Χαρμίδη που ο Σωκράτης καλείται να γιατρέψει, καθώς έχει μόλις προμηθευτεί συνταγές και ξόρκια από έναν Θρακιώτη. Όμως «το σώμα δεν πρέπει να θεραπεύεται χωριστά από την ψυχή»156e, γιατί όλα ξεκινούν από αυτήν, καλά και κακά. Ο τρόπος θεραπείας της είναι «ορισμένα μαγικά ξόρκια, κι αυτά τα ξόρκια είναι οι καλοί λόγοι»157a, από τους οποίους γεννιέται η σωφροσύνη.
 
Παρεμβαίνει ο Κριτίας, λέγοντας πως ο Χαρμίδης είναι ένας σώφρον νέος, υπερέχοντας από τους υπόλοιπους νέους όχι μόνο στην ομορφιά, αλλά και στις αρετές της ψυχής. Ο Σωκράτης θεωρεί πως σε αυτήν την περίπτωση δεν θα χρειαστούν τα «ξόρκια» του, και ζητάει από τον νεαρό να του πει, αφού είναι ήδη σώφρον και θα πρέπει να ξέρει, τι είναι η σωφροσύνη και ποια τα γνωρίσματά της.
 
Ο νεαρός του απαντάει: «Σωφροσύνη σημαίνει το να ενεργεί κάποιος με κοσμιότητα και ηρεμία»159b. Η σωφροσύνη πρέπει να είναι κάτι καλό, και η ηρεμία όντως είναι χάρισμα αν αντιπαρατεθεί στην βιασύνη της επιπολαιότητας. Ίσως ο Χαρμίδης υπονοεί την επιφυλακτικότητα και την αυτοκυριαρχία ή την εγκράτεια, αλλά ακόμα κι αν αγνοήσουμε τις όποιες αμφιβολίες για τον απόλυτο χαρακτήρα του «καλού» αυτών των ιδιοτήτων, η ηρεμία υποδηλώνει βραδύτητα, και έτσι πρέπει να απορριφθεί από τον Σωκράτη. Καλό είναι αυτό που γίνεται εύκολα και γρήγορα, όχι δύσκολα και αργά. Όταν κάποιος μορφώνεται στη γραφή και στην ανάγνωση, είναι ωραιότερο να μπορεί να γράφει και να διαβάζει γρήγορα. Το ίδιο και όταν μαθαίνει κάποιο μουσικό όργανο ή μια αθλητική τέχνη˙ είναι ωραιότερο και καλύτερο να επιδίδεται στις αντίστοιχες κινήσεις γρήγορα, όχι αργά. Αλλά και η κατανόηση των διδαγμάτων ενός δασκάλου, δηλαδή η οξύνοια, είναι ένα είδος έντασης, όχι ηρεμίας. Επομένως όσον αφορά το σώμα, αλλά και την ψυχή, ωραιότερη είναι η ταχύτητα και όχι η ηρεμία. Άρα η ηρεμία δεν είναι σωφροσύνη, που σαν αρετή πρέπει να είναι ωραία και καλή. Ο ορισμός λοιπόν του Χαρμίδη, που ούτως ή άλλως θα αφορούσε ένα εξωτερικό γνώρισμα της σωφροσύνης, δεν είναι σωστός.
 
Η δεύτερη προσπάθειά του να την ορίσει αφορά το πνεύμα αυτού που την έχει: «η σωφροσύνη κάνει τον άνθρωπο να αισθάνεται και να δείχνει ντροπαλός, επομένως η σωφροσύνη είναι ένα είδος ντροπής»160e. Η ντροπή φυσικά είναι κάτι καλό όταν μετριάζει την έπαρση, αλλά όπως είπε και ο Όμηρος «δεν είναι καλό να ντρέπεται άνδρας που έχει ανάγκη»161a, ή αλλιώς, η σεμνοτυφία στον ζητιάνο δεν είναι προσόν. Εφόσον λοιπόν η ντροπή είναι άλλοτε καλή και άλλοτε κακή, και η σωφροσύνη πάντα καλή, απορρίπτεται και ο δεύτερος ορισμός.
 
Ο Χαρμίδης τώρα επικαλείται κάτι που άκουσε για τη σωφροσύνη, ότι είναι «να κάνει κάποιος ό,τι τον αφορά»161b, ή αλλιώς «να κάνει κανείς τα δικά του». Το θράσος σίγουρα είναι ελάττωμα, και το να «κοιτάζεις τη δουλειά σου» χάρισμα, όπως είναι και η διακριτικότητα. Ο ορισμός αυτός όμως είναι τόσο ασαφής που μοιάζει με αίνιγμα, καθώς είναι προφανές πως κάποιος μπορεί να κάνει κάτι καλό και ωφέλιμο με το να βοηθάει τον συνάνθρωπο ή να του προσφέρει υπηρεσίες, δηλαδή το αντίθετο του «να κάνει τα δικά του». Ο δάσκαλος που διδάσκει την γραφή, την διδάσκει σε άλλους, και ο υφαντής υφαίνει τα ρούχα άλλων. Θα ήταν παράλογο να πούμε ότι θα έπρεπε ο καθένας να παράγει μόνος του τα προϊόντα που χρειάζεται και ότι κάτι διαφορετικό θα ήταν βλαβερό για το άτομο ή την κοινωνία. Άρα δεν μπορεί να γίνει αποδεκτός ούτε αυτός ο ορισμός, ο οποίος στην πραγματικότητα προέρχεται από τον Κριτία. Αυτός είναι που παρεμβαίνει τώρα στη συζήτηση, λέγοντας ότι εννοούσε κάτι άλλο.
 
Διαχωρίζει την έννοια πράξη και έργο και επικαλείται τον Ησίοδο λέγοντας «καμιά εργασία δεν είναι ντροπή». Έργο λοιπόν για τον Κριτία, είναι κάτι που γίνεται με τρόπο ωραίο και ωφέλιμο, και πράξεις είναι οι κατασκευές των έργων αυτών. Και όταν λέει ότι πρέπει ο σώφρον να κάνει «ό,τι τον αφορά» εννοεί αυτά που του είναι οικεία. Αφού όμως μιλάμε για κάποιον σώφρονα, τα οικεία του θα είναι και καλά. Άρα θέλει να πει ότι σωφροσύνη είναι η πράξη καλών πραγμάτων. Η θεραπεία μιας ασθένειας από τον γιατρό, είναι μια πράξη του δικού του επαγγέλματος (έργου). Το έργο όμως, είπαμε ότι πρέπει να είναι ωφέλιμο. Αλλά ένας γιατρός, λέει ο Σωκράτης, δεν μπορεί να είναι σίγουρος πότε η θεραπευτική αγωγή είναι ωφέλιμη, ούτε ένας τεχνίτης αν πρόκειται να ωφεληθεί από την εργασία του. Για αυτήν την άγνοια μιλάει και στον διάλογο Λάχης, και εννοεί ότι ο γιατρός μπορεί να ξέρει ποιο φάρμακο πρέπει να δώσει για να καταπολεμήσει μια ασθένεια, αλλά δεν μπορεί να ξέρει αν η χορήγησή του θα είναι κάτι τελικά ωφέλιμο, αφού μπορεί, π.χ., να προκαλέσει πιο βλαβερά συμπτώματα από την αρρώστια, ή να παρατείνει μια αναξιοπρεπή ζωή, από την οποία θα ήταν καλύτερος ο θάνατος. Άρα λοιπόν, ο γιατρός ξέρει ποιο είναι το φάρμακο (ξέρει την επιστήμη του), αλλά δεν ξέρει αν το έργο του είναι καλό. Όσο για τους ασθενείς του (εν τέλει και για τον ίδιο), άλλοτε θα ωφελούνται από τις πράξεις του και άλλοτε όχι. Άρα μπορεί κάποιος να ενεργεί ωφέλιμα, αλλά αυτό να μην το ξέρει από πριν, ή να ενεργεί βλαβερά ενώ νόμιζε ότι έκανε κάτι ωφέλιμο. Άρα, καταλήγει ο Σωκράτης, κάποιος μπορεί να είναι σώφρον χωρίς να το γνωρίζει.
 
Ο Κριτίας δεν το αποδέχεται αυτό (το να υπάρχει σώφρον άνθρωπος που αγνοεί τον εαυτό του), και ανασκευάζει τα λεγόμενά του, δίνοντας τον τέταρτο ορισμό «εγώ ίσα ίσα αυτό υποστηρίζω πως είναι σωφροσύνη, το να γνωρίζει κάποιος τον εαυτό του»164d. Επικροτεί μάλιστα αυτόν που έγραψε την φράση «γνώθι σαυτόν» στην είσοδο του ναού των Δελφών, την οποία ταυτίζει με την αυτογνωσία και τη σωφροσύνη, κάτι που στην αρχαία Ελλάδα (σύμφωνα με τον Taylor) ήταν η κοινώς παραδεκτή άποψη. Αν σκεφτούμε ότι η αυτογνωσία έχει να κάνει με το να ξέρουμε τις δυνάμεις μας αλλά και τα όριά μας, τη θέση μας στην κοινωνία και τον ρόλο που καλούμαστε να επωμιστούμε μέσα σε αυτήν, τότε η ταύτιση της αυτογνωσίας και της σωφροσύνης ίσως δεν ακούγεται τόσο ξένη όσο στο πρώτο άκουσμα.
 
Ο Σωκράτης απαντάει ότι αν η σωφροσύνη είναι γνώση, πρέπει να έχει κάποιο αντικείμενο και αφού είναι αρετή πρέπει να έχει κάποιο όφελος, όπως η ιατρική είναι γνώση του υγιεινού και μας προσφέρει ωφέλεια, δίνοντάς μας υγεία. Η αριθμητική έχει ως αντικείμενο, π.χ., το άρτιο και το περιττό, αλλά το άρτιο και το περιττό είναι διαφορετικό από την αριθμητική. Ποιο είναι το αντικείμενο λοιπόν της σωφροσύνης που θα είναι διαφορετικό από αυτήν και ποια η προσφορά της; Ο Κριτίας αποκρίνεται ότι η σωφροσύνη διαφέρει από όλες τις άλλες μορφές γνώσης, στο ότι είναι η μόνη που αποτελεί γνώση του εαυτού της και των άλλων γνώσεων. Και αφού είναι γνώση της γνώσης άρα θα είναι και γνώση της άγνοιας. Ο σώφρον λοιπόν θα ξέρει τι γνωρίζει και τι δεν γνωρίζει, και θα μπορεί να εξετάζει τι γνωρίζουν οι άλλοι και τι όχι.
 
Πρέπει τώρα να εξετάσουμε «αν είναι δυνατό ή όχι να ξέρει κάποιος ότι γνωρίζει όσα γνωρίζει και ότι δεν γνωρίζει όσα δεν γνωρίζει»167b. Αυτά που λέει ο Κριτίας φαίνονται παράλογα στον Σωκράτη, με τον ίδιο τρόπο που θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε κάποια όραση που δεν βλέπει χρώματα αλλά την ίδια την όραση, μια ακοή που ακούει τον εαυτό της, ή οποιαδήποτε άλλη «αίσθηση των αισθήσεων». Όλες οι επιθυμίες είναι επιθυμίες για κάποια απόλαυση, όχι για τον εαυτό τους ή για άλλες επιθυμίες. Έχουν δηλαδή κάποιο αντικείμενο διαφορετικό από αυτές. Το ίδιο και η βούληση (για αγαθά), ο έρωτας (για το ωραίο), ο φόβος (για τα φοβερά) κτλ.
 
Ακόμα όμως και να δεχτούμε ότι υπάρχει γνώση της γνώσης (να ξέρει κάποιος τι γνωρίζει και τι δεν γνωρίζει), κάτι που ο Κριτίας αποτυγχάνει να αποδείξει, πρέπει να βρούμε αν αυτού του είδους η γνώση μας είναι ωφέλιμη. Αν δεν είναι, σίγουρα δεν ταυτίζεται με τη σωφροσύνη.
 
Έστω ότι ο Α είναι σώφρον (δηλαδή έχει αυτογνωσία) και ο Β είναι γιατρός (αλλά δεν είναι σώφρον). Ο Β ξέρει τα της ιατρικής αλλά δεν ξέρει ότι τα ξέρει, αφού δεν τον υποθέτουμε και σώφρονα. Ο Α το μόνο που ξέρει είναι να ξεχωρίζει ότι το ένα πράγμα είναι γνώση και ότι το άλλο δεν είναι. Αν λοιπόν θέλει να ελέγξει τον Β αν όντως ξέρει αυτά που πρέπει να ξέρει για να λέγεται γιατρός, πρέπει να τον εξετάσει αν ξέρει τα της ιατρικής. Ο μόνος τρόπος για να τα εξετάσει όμως θα ήταν να τα ξέρει και ο ίδιος. Αλλά αυτό θα έκανε και τον ίδιο γιατρό! Δεν μπορεί κάποιος να ξέρει αν κάτι είναι γνώση αν δεν γνωρίζει αυτήν την γνώση. Αν λοιπόν «η σωφροσύνη είναι μόνο γνώση της γνώσης και της άγνοιας, δεν θα μπορεί να διακρίνει τον γιατρό που ξέρει την τέχνη του από εκείνον που δεν την ξέρει»171c, και άρα δεν υπάρχει ωφέλεια.
 
Δεν μπορεί να ισχύει λοιπόν, ούτε ότι η σωφροσύνη είναι αυτογνωσία, ούτε ότι η αυτογνωσία είναι μία ανεξάρτητη «γνώση της γνώσης», αφού από μόνη της δεν παράγει ωφέλιμο έργο και στην πραγματικότητα είναι άχρηστη. Αν ίσχυε, αυτός που είναι σώφρον θα έπρεπε να γνωρίζει τα πάντα για να αναγνωρίσει τι από όλα τα πράγματα είναι γνώση και τι δεν είναι. Σαν αποτέλεσμα, πάντα θα έβρισκε ποιος ξέρει τι, και θα ανέθετε σε αυτούς που ξέρουν μια γνώση το αντίστοιχο επάγγελμα, και θα αποφεύγονταν τα λάθη. Κανένας δεν θα τον εξαπατούσε και δεν θα τον επηρέαζε η άγνοια. Ο ίδιος και όλοι θα λειτουργούσαν πάντα σύμφωνα με την επιστήμη.
 
Προφανώς τέτοιος παντογνώστης δεν υπάρχει, άρα δεν είναι αυτή η σημασία και η ωφέλεια της σωφροσύνης. Μήπως όμως υπάρχει ωφέλεια στο «ότι όποιος την κατέχει θα μάθει ευκολότερα ό,τι κι αν θελήσει να μάθει και θα του φαίνονται σαφέστερα, διότι καθετί που θα μαθαίνει θα το βλέπει και με τούτη τη γνώση;»172b. Ακόμα κι έτσι όμως ο Σωκράτης δεν δέχεται ότι η σωφροσύνη θα οδηγούσε στην ευτυχία. Έχει την υποψία («όνειρο» όπως λέει) ότι ακόμα κι αν κάποιος ήξερε τα πάντα και ζούσε σύμφωνα με τη γνώση, από το να διαλέξει τον καλύτερο υποδηματοποιό μέχρι τον καλύτερο άρχοντα, δεν θα σήμαινε αναγκαστικά ότι θα γινόταν ευτυχισμένος.
 
Πρέπει όμως να υπάρχει κάποια από τις γνώσεις που να οδηγεί στην ευτυχία. Όλες το ίδιο άραγε, ή κάποια περισσότερο; Σίγουρα όχι οι γνώσεις που αφορούν τεχνικά θέματα όπως η χαλκουργία, η επεξεργασία μαλλιού κτλ. Ούτε όμως η γνώση της μαντικής, της αριθμητικής ή της υγείας (που συντελεί περισσότερο από τις άλλες αλλά δεν αρκεί). Ο Κριτίας αναφέρει τη γνώση του καλού και του κακού (το να ξέρουμε τι είναι καλό και τι είναι κακό) σαν τη σημαντικότερη για την εξασφάλιση της ευτυχίας, σε ξεχωριστή θέση από τις υπόλοιπες. Αν αυτή η γνώση όμως είναι ωφέλιμη ως προς αυτό, τότε όλες οι άλλες, όπως η γνώση της ιατρικής, δεν θα ωφελούν στην περίπτωση που αυτή λείπει. Γιατί αν δεν ξέρουμε τι είναι καλό, δεν θα ξέρουμε τον καλό τρόπο να εξασκούμε την ιατρική, αλλά ούτε και την υποδηματοποιεία ούτε την υφαντουργία ούτε τίποτα άλλο. Ολόκληρο το σύνολο των υπόλοιπων γνώσεων λοιπόν δεν είναι αρκετό για να κατακτήσουμε την ευδαιμονία, αν δεν γνωρίζουμε τι είναι καλό. Από την άλλη, αν το μόνο που ξέρουμε είναι το τι είναι καλό, αλλά μας λείπουν τα άλλα είδη γνώσεων, όπως η ιατρική, τότε πάλι δεν θα έχουμε ωφέλεια, αφού δεν θα μπορούμε να αποκτούμε τα οφέλη της ιατρικής και των υπόλοιπων γνώσεων.
 
Άρα η σωφροσύνη σαν γνώση της γνώσης δεν μπορεί να έχει κάποια ωφέλεια, τουλάχιστον όχι από μόνη της, αλλά μόνο αν προϋποθέτει την ύπαρξη και άλλων ειδών γνώσης. Αν δεν έχει ωφέλεια όμως, δεν είναι αρετή. Έτσι, δεν μπορεί να ταυτιστεί με την αυτογνωσία.
 
Το συμπέρασμα αυτό μπορεί να φαίνεται αυτονόητο αλλά ο Σωκράτης θέλει να μας πει ότι η αρετή της σωφροσύνης δεν μπορεί να διαχωριστεί από τις άλλες αρετές, όπως και η αυτογνωσία από τη συνολική γνώση. Ο μόνος τρόπος να ωφεληθούμε, πόσο μάλλον να ωφεληθούμε με κάθε δυνατό τρόπο και να κατακτήσουμε την ευτυχία, είναι να γίνουμε παντογνώστες, πράγμα αδύνατο. Και ο μόνος τρόπος να γίνουμε ενάρετοι, είναι να αποκτήσουμε όλες τις αρετές. Η ενότητα της αρετής με την γνώση ήταν δεδομένη για τον Σωκράτη, αφού για να κάνουμε κάτι καλό (αρετή) πρέπει να ξέρουμε τι είναι καλό και τον τρόπο να το κάνουμε (γνώση).
 
Όσο για την αποτυχία του Σωκράτη να ορίσει τι είναι η σωφροσύνη, ο ίδιος δηλώνει νικημένος και «κακός ερευνητής», αλλά παραμένει πεπεισμένος «πως η σωφροσύνη είναι μεγάλο αγαθό και, αν την έχεις, είσαι μακάριος»175e. Είναι πολλοί εξ άλλου οι πλατωνικοί διάλογοι που τελειώνουν χωρίς θετικό συμπέρασμα για το τι είναι αυτό που μελετάται, αλλά τουλάχιστον έχει ανακαλυφθεί τι δεν είναι, κάτι που μας χαρίζει γνώση την άγνοιά μας, και αποτελεί το πρώτο, και απαραίτητο, βήμα για την αναζήτηση της αλήθειας.
--------------------
Χρησιμοποιήθηκε η μετάφραση από το:
Πλάτων Χαρμίδης ή περί σωφροσύνης (εκδ. Κάκτος, 1993)
Για ιστορικά στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν:
Alfred-Edward Taylor Πλάτων, ο Άνθρωπος και το Έργο του (εκδ. ΜΙΕΤ, 2009)

Γιατί κάποιοι άνθρωποι λατρεύουν να μισούν;

love-and-hate-scott-washburnΜερικοί άνθρωποι έχουν το ταλέντο να βρίσκουν το αρνητικό σε ο,τιδήποτε. Στην εξοχή, στο φαγητό, σε μαγευτικούς προορισμούς, σε νέες τεχνολογίες... Ό,τι και να προκύψει ή να παρατηρήσουν, θα βρουν κάτι σε αυτό που δεν θα τους αρέσει. Και υπάρχει λόγος που δεν θα τους αρέσει.

Μελέτη που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό "Τhe Journal of Personality and Social Psychology" υποστηρίζει ότι αυτή η αντιμετώιση, μπορεί να είναι μία νέα, εντοπισμένη πτυχή της προσωπικότητας: το πόσο οι άνθρωποι έχουν προδιάθεση να τους αρέσει ή να μισούν κάτι, ακόμα και αν δεν γνωρίζουν σχεδόν τίποτα γι' αυτό.

Για να ερευνήσουν διεξοδικότερα την παραπάνω υπόθεση, οι ερευνητές ζήτησαν από ένα δείγμα ανθρώπων να απαντήσουν σε ερωτήσεις, σχετικές με ένα πλήθος διαφορετικών πραγμάτων και εννοιών που δεν συνδέονται μεταξύ τους.

Περιέλαβαν σχεδόν τα πάντα, από «άμβλωση», «ρατσισμός», «αντικαταθλιπτικά» και «αρχιτεκτονική» μέχρι «εθελοντική ευθανασία», «ρούχα που εφιστούν την προσοχή» και «κρασί».

Φανταστείτε αν απευθυνόσασταν στους φίλους σας και τους ρωτούσατε για τέτοια θέματα, τόσο διαφορετικά όπως αυτά. Σίγουρα θα παίρνατε πραγματικά ποικίλες απαντήσεις. Μερικοί θα απαντούσαν ότι τους αρέσει το κρασί όπως και το να φορούν ρούχα που τραβούν την προσοχή, άλλοι όμως θα απαντούσαν ότι αντιπαθούν αυτά τα πράγματα. Άλλοι θα έλεγαν ότι δεν νοιάζονται ούτε λίγο, ούτε πολύ.

Αυτό που διαπίστωσαν οι ερευνητές ήταν ότι υπήρχαν σίγουρα πολλές διακυμάνσεις ανάμεσα στο τι ήταν αρεστό στους ανθρώπους και τι όχι. Αλλά, παραδόξως, σε γενικό επίπεδο, οι άνθρωποι χωρίστηκαν μεταξύ αυτών που τους άρεσαν (likers) και αυτούς που δεν τους άρεσαν (haters).

Με άλλα λόγια, μερικοί άνθρωποι έχουν την τάση να τους αρέσουν διάφορα πράγματα, ακόμη κι αν δεν γνωρίζουν πολλά για αυτά και μερικοί άνθρωποι είχαν την τάση να μισούν τα πράγματα, ό,τι και να είναι αυτά.

Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι αυτή η αρχική στάση απέναντι σε ο,τιδήποτε, είναι μια πτυχή της προσωπικότητας. Με τον ίδιο τρόπο που μπορεί κάποιος να είναι είτε εξωστρεφής ή εσωστρεφής, μπορεί επίσης να είναι «liker» ή «hater».

Έτσι, η απάντηση στο ερώτημα γιατί οι "haters" λατρεύουν να μισούν, έγκειται στο γεγονός ότι είναι μία ενσωματωμένη πτυχή στο επίπεδο της προσωπικότητάς τους.

Τώρα το πώς θα μπορούσε να γίνει αρχικά κανείς «liker» ή «hater» , δεν μπορεί να γίνει ακόμα σαφές. Ίσως να αφορά στη γενετική, ενδεχομένως να γεννιούνται ορισμένοι άνθρωποι likers και άλλοι haters.

Από την άλλη, είναι περισσότερο πιθανό, να αποτελεί μία μαθησιακή διαδικασία, μέσα από την οικογένεια, τα δυναμικά της, τις σχέσεις των μελών της και το περιβάλλον που περιτριγυρίζει το παιδί από τη μικρή ηλικία. Οι αξίες και τα ήθη, που μαθαίνονται από τους γονείς στο παιδί και αν είναι στοιχεία της συμπεριφοράς τους, είναι πολύ εύκολο να μεταδοθούν με όλους τους τρόπους στο παιδί, ώστε εκείνο να τα υιοθετήσει και να τα αναπτύξει ακόμα περισσότερο στην ενήλικη ζωή του.

Με αυτόν τον τρόπο, τίθενται και νέα ερωτήματα που αξίζουν διερεύνηση: Μήπως υπάρχει κάποιος σε μία οικογένεια που δεν του αρέσει τίποτα; Πώς επηρεάζει αυτός ο άνθρωπος τα υπόλοιπα μέλη της; Άραγε, μπορεί ένας άνθρωπος που μισεί, να συνυπάρξει ακόμα και συντροφικά με έναν άλλον που βρίσκει μόνο το καλό στα πράγματα; Τωρινά ερωτήματα, που αναζητούν μελλοντικές απαντήσεις.

Το κράμα του ηγέτη

Η προσφορά του αρχηγού αξιολογείται εκ του αποτελέσματος. Κάθε υποψήφιος ηγέτης οραματίζεται το μέλλον και ψηφίζεται με βάση τα προσόντα του. Mε την ελπίδα να τα μετουσιώνει σε έργο.

Ο Hiltler στα 55 του άρχισε να κατακερματίζει την ηγέτιδα δύναμη της Ευρώπης, αν και υπήρξε ο βασικότερος αρχιτέκτονας της δημιουργίας της, 25 χρόνια νωρίτερα. Γιος τελωνιακού, με φτωχές σχολικές επιδόσεις, αυτοανακηρύχθηκε στα 40 του κυρίαρχος της Γερμανίας. Λίγα χρόνια αργότερα, ο εγκέφαλός του, προδομένος από την αμφεταμίνη, τον οδηγούσε στην κήρυξη πολέμου στα δύο άκρα της Γης, τη Pωσία και την Aφρική. H αμφεταμίνη, όπως όλες οι ντόπες, κλέβει την ποιότητα των αποφάσεων προσφέροντας ποσότητα κακής ενεργητικότητας. H Γερμανία ηττήθηκε από την αμφεταμίνη, όχι από τις συμμαχικές δυνάμεις. Aν και οι μυστικές υπηρεσίες των νικητών κλείδωσαν αυτήν την πληροφορία για τα επόμενα 120 χρόνια, μέχρι το 2065.

Το 1940, ο κομπάρσος της ιστορίας, ο Churchill, ήταν 65 ετών. Ο Roosevelt ήταν 58. Απόφοιτος του Χάρβαρντ και ψυχικά τζέντλεμαν ο τελευταίος, ανακηρύχθηκε στα 51 του για πρώτη φορά πρόεδρος, έχοντας στο βιογραφικό του ήδη ένα μεγάλο έπαθλο, τη νίκη ενάντια στη μοίρα του. Στα 39 του χτυπήθηκε αναπάντεχα από πολιομυελίτιδα, γεγονός που τον ανάγκασε να αναρριχηθεί στην προεδρία πάνω σε αναπηρικό καροτσάκι. Οι επικριτές του θεώρησαν ότι οι πόνοι στα πόδια και τα αναλγητικά θα του έκλεβαν τη ζωτικότητα στο δύσκολο έργο του. Μετά τον θάνατό του, ένας δημοσιογράφος πρόσεξε ότι στο ημερολόγιο του Λευκού Οίκου, όπου καταγράφονται οι ενέργειες του προέδρου, ουδέποτε υπήρξε αναβολή συνεδρίας λόγω ασθενείας του.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα του επιτυχημένου ηγέτη είναι η δυνατότητα σχηματισμού μιας λειτουργικής ομάδας και η ικανότητα οραματισμού μιας ιδέας και μετατροπής της σε καθημερινό αγαθό.

Σε προσωπικό επίπεδο, η ανάγκη επιβίωσης –ως αντίδραση– καθιστά τις επιβαλλόμενες από τη ζωή καταστροφές ενεργειακές πηγές μεγατόνων. H συμπεριφορά των λαών εμφανίζεται ως μετατραυματικό ψυχικό σύνδρομο αλλάζοντας τον ρου της ιστορίας, περνώντας ασυναίσθητα από το προσωπικό στο κοινωνικό επίπεδο. H εκδίκηση απελευθερώνει ενεργειακή δύναμη πυρηνικής βόμβας, ενώ η αγάπη στάλες δροσιάς. Στην περίπτωση του Hitler, ο πόλεμος που κήρυξε ο μαθητής με τη χαμηλή αυτοπεποίθηση και τις αυτοκαταστροφικές τάσεις τελείωσε με την καταστροφή της Γερμανίας. Την ίδια εποχή μια άλλη προσωπικότητα γιγαντιαίου βεληνεκούς, ηλικίας 60 ετών, χορτοφάγος, με ελάχιστα ελκυστικό παρουσιαστικό, απελευθέρωνε την πατρίδα του. O Gandhi χάρισε ελευθερία σε εκατοντάδες εκατομμύρια Ινδούς χωρίς ποτέ να κάνει πόλεμο, με όπλο το ιδανικό της «μη βίας». Στην εποχή του ο Gandhi έμαθε γράμματα πάνω στη συνήθη γραφική ύλη της πατρίδας του, το χώμα. O Roosevelt στο Xάρβαρντ, ο Churchill σε κολέγιο για βουτυρόπαιδα, ενώ ο Hitler αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σχολείο σε ηλικία 16 ετών ως αναρχικός και ανώριμος.

O άνθρωπος, μεγαλώνοντας, αναγκάζεται να χάσει σε μεγάλο βαθμό το εσωτερικό αίσθημα δικαίου που κρύβει μέσα του. Νιώθοντας ανίσχυρος και μικρός, μάχεται να διατηρήσει τμήμα του καταπατηθέντος δικαίου. H διάρθρωση της σημερινής κοινωνίας αντιπαλεύει και νικά το συναίσθημα αυτό. Χωρίς, βέβαια, να συμβαίνει σε όλους ή με τον ίδιο τρόπο. Αποτέλεσμα η δημιουργία ή η καταστροφή. H εξέλιξη, απλώς, υλοποιεί αυτήν την αντίδραση, με διαφορετικό πρόσημο.

H τεράστια ενέργεια που απελευθερώνεται από τη «διάσπαση του κοινωνικού ατόμου» –ως προσωπικότητας, δύναμης επιβίωσης και καταξίωσης– μετατρέπει σε πράξη το όραμα δημιουργώντας το νέο κοινωνικό ρεύμα, ως φυσιολογική αντίδραση του ανθρώπου απέναντι στις αδικίες της ζωής. Το 212 π.X. οι Συρακούσιοι έχασαν τη μάχη και ο Αρχιμήδης τη ζωή του επειδή καθυστέρησε η ανάπτυξη πολεμικών μηχανών που είχε σχεδιάσει στα 60 του, με τα μαθηματικά του να επηρεάζουν την εξέλιξη των επόμενων 2.000 χρόνων. O Σοφοκλής έγραψε τον Οιδίποδα Τύραννο στα 71 του. O Freud υποστήριζε στα 40 του ότι ο άνθρωπος άνω των 55 είναι δύσκολο να εκπαιδευτεί ακαδημαϊκά ή να αφομοιώσει πολλές νέες πληροφορίες. Ως ζωντανό παράδειγμα, ο ίδιος απέδειξε ότι σε ηλικία 65 ετών ο εγκέφαλος παρουσιάζει ικανοποιητική ικανότητα αφομοίωσης και μεγάλη ελαστικότητα, αρκεί να το επιθυμεί.

O Νεύτωνας στα 45 του έγραψε το Principia αναπτύσσοντας την πρωτόγνωρη τότε θεωρία του «απειροστικού λογισμού». H τρίτη έκδοση του Principia θεωρείται κατά 500 χρόνια πιο εξελιγμένη επιστημονικά έναντι της πρώτης. Τότε, ο συγγραφέας της ήταν 84 ετών. O Αγγλος Pομσέλ υπήρξε φημισμένος μαθηματικός στα 30 του, καταξιωμένος φιλόσοφος στα 70 του και καταληψίας του αγγλικού κοινοβουλίου στα 89 του, πρωτοστατώντας στον αγώνα του πυρηνικού αφοπλισμού. O Einstein στα 35 του εργαζόταν ως υπάλληλος του Δήμου της Γενεύης. Μέσα σε πέντε χρόνια έγραψε τρία βιβλία, αλλάζοντας τους φυσικούς νόμους του πλανήτη, ενώ στα 65 του συμμετείχε ενεργά στο Πρόγραμμα Μανχάταν, υπεύθυνο για τον σχεδιασμό της πρώτης ατομικής βόμβας.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα φερέλπιδων υπερηλίκων: Ανάμεσά τους ο γιατρός που ανακάλυψε την ινσουλίνη σε ηλικία 52 ετών, παίρνοντας εκδίκηση από την πάθηση που σκότωσε την πρώτη του παιδική αγάπη, αλλά και ο Fleming, που κατόρθωσε σε ηλικία 55 ετών να μετουσιώσει τη μούχλα σε φάρμακο, χαρίζοντας ζωή σε δισεκατομμύρια ανθρώπους. O αγιατολάχ Khomeini αναμόρφωσε το πολίτευμα της Περσίας στα 84. O δόγης της Βενετίας Dandolo διέταξε τους σταυροφόρους να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη στα 96 του, ενώ ο Mao κήρυξε την τρίτη του επανάσταση στα 75. Αλλά και ο Μωάμεθ ασχολήθηκε με τη θρησκεία στα 55, όταν χήρεψε από την πρώτη του γυναίκα. Ολοι τους αποτελούν δείγματα λειτουργικών εγκεφάλων, δίνοντας τη δυνατότητα δημιουργικής αναζήτησης και διανοητικής ενέργειας, που καλλιεργείται στα πρώιμα στάδια της ζωής και κορυφώνεται προς το τέλος.

Ο αρχηγός χαρακτηρίζεται από τη γέννηση της ιδέας και τη σταθερή προσήλωση σε αυτήν. Θεμελιώνει ιδεολογία, δημιουργεί προϋποθέσεις, βλέπει το «εμείς» χωρίς να θάβει το «εγώ».

H ηλικία συνοδεύεται από χρόνια νοσήματα φθοράς του σώματος και του πνεύματος. Το 1960 σε τηλεοπτικό debate ο Nixon δεν πριμοδοτήθηκε από τη γνωστή «σκηνική» του ικανότητα, με τον Kennedy να έχει καλύτερη τηλεοπτική παρουσία και να κερδίζει τις εκλογές δύο μήνες αργότερα. O εγκέφαλος του Nixon προδόθηκε από τα αναλγητικά της προηγούμενης νύχτας, λόγω κρίσης ουρικής αρθρίτιδας. O Eisenhower πέθανε από έμφραγμα. O Reagan, τον τελευταίο χρόνο της θητείας του, παρουσίαζε συμπτώματα άνοιας, τύπου Aλτσχάιμερ, ενώ ο σημερινός αντιπρόεδρος των HΠA, ο Cheney, με δύο βαριά εμφράγματα, έχει ένα μεταλλικό σωληνάκι (stent), που συντηρεί την κυκλοφορία της καρδιάς και την τροφοδοσία του εγκεφάλου του με αίμα.

Τα φάρμακα αλλοιώνουν την απόδοση του ανθρώπινου εγκεφάλου, αφήνοντας το δικό τους αποτύπωμα. Αν και η περισσότερο διαδεδομένη φαρμακευτική ουσία που αλλάζει τις τύχες ανθρώπων και λαών είναι το αλκοόλ. Κύρια αιτία εδώ είναι ο χαρακτήρας, που δεν είναι ηλικιοεξαρτώμενος. H λειτουργική απόδοση περικλείεται στη ρήση «νους υγιής εν σώματι υγιεί». Αυτό προσωποποιεί ο ηγέτης. Χαρακτηριστικό γνώρισμά του η δυνατότητα σχηματισμού λειτουργικής ομάδας και η ικανότητα οραματισμού μιας ιδέας και μετατροπής της σε καθημερινό αγαθό (π.χ., Eρρίκος Nτινάν). Οσο νεότερος είναι ο ηγέτης, τόσο περισσότερο χρόνο και δύναμη έχει να πραγματοποιήσει και να βελτιώσει το όραμά του.

O αρχηγός χαρακτηρίζεται από τη γέννηση της ιδέας και τη σταθερή προσήλωση σε αυτήν. Θεμελιώνει ιδεολογία, αναλύει τους σκοπούς της δράσης, δημιουργεί κατάλληλες προϋποθέσεις, βλέπει το «εμείς» χωρίς να θάβει το «εγώ». Mε θάρρος και υπομονή, αποφασιστικότητα και τόλμη, με εφόδια την ικανότητα επιδέξιων ελιγμών στρατηγικής, την προνοητικότητα, την ηθική παρουσία, τη σωματική και ψυχική υγεία. O σημερινός υποψήφιος των ρεπουμπλικάνων δεν επιθυμεί ούτε χειραψία με τον ενδόξως απερχόμενο νυν ρεπουμπλικάνο πρόεδρο. H ιστορία στο μαιευτήριο. Και η μοναδική μαμή του πλανήτη (η ανάγκη επιβίωσης των λαών) εμβρυουλκεί επιλέγοντας έναν χαρισματικά επικοινωνιακό μαύρο ή μια πάμπλουτη λευκή δικηγόρο, γόνο καθεστηκυίας τάξης, ή ένα redecorated πολιτικό απολίθωμα.

Προσωπικότητα ή ηλικία; Και τα δύο, αλλά με αυτήν τη σειρά αξιολόγησης.

Το κλέος στην Οδύσσεια, Ευκλεής και ακλεής θάνατος

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια στηρίζονται σε μια κοινή παράδοση όσον αφορά το κλέος. Αυτή όμως η παράδοση τροποποιείται στην Οδύσσεια, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι διαφορετικές προτεραιότητες του μεταγενέστερου έπους. Η Ιλιάδα είναι πολεμικό ποίημα, που υμνεί τη θνητότητα των ηρώων και τον αγώνα που δίνουν προκειμένου να κατακτήσουν την αθάνατη δόξα. Ο γυρισμός στην πατρίδα επαινείται μόνο στην περίπτωση που είναι νεκρώσιμος (παραδείγματα Σαρπηδόνα, Έκτορα). Η Οδύσσεια είναι μεταπολεμικό ποίημα, που δοξάζει την επιβίωση, τον αγώνα που δίνει ο ήρωας, για να απεγκλωβιστεί από τον κλοιό του θανάτου που του επιφυλάσσει ο πόλεμος και να επιστρέψει ζωντανός στους δικούς του και στην πατρίδα του.
 
Η εξέλιξη του βασικού θέματος της Οδύσσειας, ο νόστος (εξωτερικός και εσωτερικός), ευνοεί την εμφάνιση και απόλεμων μορφών κλέους που δεν απαντούν στην Ιλιάδα. Στο πλαίσιο, για παράδειγμα, της φιλοξενίας τόσο ο οικοδεσπότης όσο και ο φιλοξενούμενος μπορεί να αποκτούν κλέος, κυρίως στη μορφή της φήμης και του καλού ονόματος. Έτσι ο νεαρός Τηλέμαχος κατά τη φιλόξενη παραμονή του στον Νέστορα και στον Μενέλαο κερδίζει το κλέος του, την ηρωική του ταυτότητα, ενώ ο πατέρας του, ανώνυμος ξένος των Φαιάκων, εύχεται στον Δία να εξασφαλίσει στον Αλκίνοο ἄσβεστον κλέος (η 333), στην περίπτωση που ο ξενιστής του βασιλιάς τηρήσει τη γενναιόδωρη υπόσχεσή του και τον στείλει στην πατρίδα του. Γενικότερα, το βλέμμα του ποιητή στην Οδύσσεια εποπτεύει ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών σχέσεων και θεσμών, που εμπλέκονται στην επιβίωση, καθώς και στο κλέος και στον νόστο που συνεπάγεται η επιβίωση.
 
Παρά τις επιμέρους, εξωτερικές αντιθέσεις της προς την Ιλιάδα, η Οδύσσεια δεν αρνείται το ιλιαδικό κλέος του θανάτου, όπως το εκφράζει τουλάχιστον ο πρωταγωνιστής της Αχιλλέας. Αντίθετα, το υποδέχεται, αναγνωρίζει καταρχήν τη σημασία του και το επαινεί. Στον επίλογο της Οδύσσειας συναντώνται στον Άδη οι ψυχές των δύο εσωτερικών εχθρών της Ιλιάδας, του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα, και συνομιλούν δείχνοντας ασυνήθιστη αμοιβαία συμπάθεια για το διαφορετικό τους τέλος. Πρώτα η σκιά του Αχιλλέα με μιαν ανεκπλήρωτη ευχή συμπάσχει για τον φριχτό θάνατο που βρήκε ο Αγαμέμνονας φτάνοντας στην πατρίδα του (ω.30-34):
Μακάρι τότε, τιμημένον με βασιλική τιμή, στην Τροία εκεί
να σε είχε βρει ο θάνατος, το τέλος της ζωής.
Οπότε κι οι Παναχαιοί τύμβο θα ύψωναν να σε τιμήσουν,
κι ακόμη θ᾽ άφηνες μεγάλο κλέος [μέγα κλέος] κληρονομιά στον γιο σου.
Μα τώρα ήταν πεπρωμένο σου λάφυρο να σε πάρει
ένας τρισάθλιος θάνατος.
 
Εμπόλεμος θάνατος στην Τροία, που σφραγίζεται με ταφή και τιμητικό τύμβο από τους συμπολεμιστές, συνθέτουν το μέγα κλέος που ο βασιλιάς των Αχαιών τελικά δεν άφησε πίσω του με τον άδοξο νόστο του. Στερήθηκε δηλαδή ό,τι κέρδισε πεθαίνοντας νέος στον πόλεμο της Τροίας ο Αχιλλέας. Αυτό εξάλλου ομολογεί, με την επόμενη απάντησή του, η σκιά του Αγαμέμνονα μακαρίζοντας τον νεκρό Αχιλλέα (ω 36-94): θάνατος στην Τροία, μάχη των Αχαιών γύρω από το σώμα του, θρήνος και τύμβος με παρεπόμενες τιμές αναδεικνύουν τον ωκύμορο ήρωα της Ιλιάδας ὄλβιον (ω 36), που άφησε πίσω του κλέος ἐσθλόν (ω 93-94):
Εσύ, Αχιλλέα, και νεκρός έσωσες έτσι τ᾽ όνομά σου,
αφού για πάντα, σ᾽ όλους τους ανθρώπους, λαμπρό το κλέος σου θα μείνει [κλέος ἔσσεται ἐσθλόν].
Αντιδιαστέλλοντας τον δικό του άγριο χαλασμό, που τον βρήκε από τον Αίγισθο και την άπιστη σύζυγό του, ο νεκρός Αγαμέμνονας (ω 96-97) εγκωμιάζει έμμεσα την απόφαση του Αχιλλέα στην Ιλιάδα να πεθάνει στην Τροία στερούμενος τον νόστο του. Στη «Μεγάλη Νέκυια» πάντως, όταν η σκιά του Αχιλλέα θρηνώντας συναντά τον ζωντανό Οδυσσέα (λ 467 κ.ε.), νοσταλγεί τη ζωή.
Ο Οδυσσέας, που εξηγεί στον νεκρό συμπολεμιστή του ότι κατέβηκε στον Άδη προκειμένου να μάθει τον δρόμο του μετέωρου ακόμη νόστου του, μακαρίζει, όπως η ψυχή του Αγαμέμνονα, τον νεκρό Αχιλλέα, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα ευτυχέστερο (μακάρτατον, λ 483) των θνητών στο παρόν και στο μέλλον: όσο ζούσε ο Αχιλλέας, οι Αργείοι τον τιμούσαν σαν θεό· αλλά και στον Άδη, αν και νεκρός, ο ήρωας διατηρεί στο ακέραιο την πολεμική του δύναμη - γι᾽ αυτό, δεν θα πρέπει να θλίβεται για τον θάνατό του. Ο Αχιλλέας ωστόσο απωθεί πρώτα την παρηγοριά του Οδυσσέα να μη θλίβεται και ύστερα τον έπαινό του, απαντώντας ότι θα προτιμούσε να ζούσε ως υπηρέτης φτωχού αφέντη στη γη παρά να είναι βασιλιάς των νεκρών (λ 488-491). Όπως προκύπτει και από τη συνέχεια του διαλόγου (λ 492-540), μέσα από την αντιπαραβολή της μεταπολεμικής επιβίωσης προς τον θάνατο, τονίζεται η διαφορετική μοίρα των δύο ηρώων.
 
Η ανεκπλήρωτη επιθυμία του νεκρού Αχιλλέα να υπερασπιστεί τον απροστάτευτο από τις απειλές των εχθρών του γέροντα Πηλέα στη Φθία (λ 494-503, πρβ. Ω 538-542) πραγματώνεται από τον Οδυσσέα, καθώς ο ήρωας, με τον νόστο του, θα εκδικηθεί τους μνηστήρες που απειλούσαν τη ζωή του γέροντα πατέρα του Λαέρτη. Σε αντίθεση επίσης προς τον Οδυσσέα, που θα συναντηθεί με τον γιο του Τηλέμαχο και θα εκτελέσουν μαζί το σχέδιο της μνηστηροφονίας, ο νεκρός Αχιλλέας δεν θα μπορέσει να σμίξει με τον γιο του Νεοπτόλεμο, για να συμμετάσχει ζωντανός στην αριστεία του κατά την άλωση της Τροίας (λ 492-493, 505-537). Σε σχέση με τα επόμενα δρώμενα της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας, γυρίζοντας στο σπίτι του, κατορθώνει ό,τι δεν κατόρθωσε με τον πρώιμο θάνατό του στον πόλεμο ο Αχιλλέας.
 
Από την άλλη μεριά, ο γιος του Αχιλλέα Νεοπτόλεμος συστήνεται από τον Οδυσσέα ως άξιος αντικαταστάτης, πρόμαχος του πατέρα του στον πόλεμο της Τροίας, βγαίνοντας σώος από τα δεινά του (λ 534-535). Κατορθώνει έτσι ό,τι δεν μπόρεσε να πετύχει με το ἄφθιτον κλέος του ο πατέρας του, ο οποίος, μετά το τέλος του διαλόγου του με τον Οδυσσέα, επιστρέφει, με καμάρι για τον γιο του, στο ασφοδελό λιβάδι του Άδη (λ 538-540). Η αριστεία βέβαια του Νεοπτόλεμου στην άλωση της Τροίας κατορθώνεται με τη διαρκή καθοδήγηση και προστασία που του παρέχει ο Οδυσσέας, αντικαθιστώντας κατά κάποιον τρόπο στον ρόλο του πατέρα τον Αχιλλέα. Εγκωμιάζοντας έτσι ο Οδυσσέας στον νεκρό Αχιλλέα τον γιο του Νεοπτόλεμο, επαινεί έμμεσα το δικό του στρατήγημα της άλωσης της Τροίας: την ενέδρα (λόχον, λ 525) με τον δούρειο ίππο, χάρη στο οποίο κατέκτησε το αοίδιμο κλέος του στην Οδύσσεια (θ 487-531, πρβ. λ 505-537).
 
Μέσα λοιπόν από τη διήγηση του Οδυσσέα, το κλέος του Αχιλλέα που του υποσχέθηκε η Ιλιάδα με τον πρώιμο θάνατό του στην Τροία, υποχωρεί στο κλέος που κερδίζει ο πρωταγωνιστής της Οδύσσειας με την άλωση της Τροίας αλλά και έμμεσα με τον νόστο του. Ο Οδυσσέας έτσι βγαίνει διπλά κερδισμένος: κατακτά πολεμικό κλέος εκπορθώντας την Τροία και επιπρόσθετα κατορθώνει να γυρίσει στο σπίτι του. Ο τρόπος εντούτοις με τον οποίο ένας ήρωας πεθαίνει, καθορίζει το κλέος του. Έτσι, στην Ιλιάδα το τέλος του Αχιλλέα προεξαγγέλλεται ως πρώιμος και ένδοξος θάνατος στο πεδίο της μάχης. Στην Οδύσσεια αντίθετα το τέλος του πορθητή της Τροίας προφητεύεται από τον μάντη Τειρεσία (λ 134-137 = ψ 281-284) ως ήσυχος και γλυκός θάνατος στη στεριά, που θα βρει τον ηγεμόνα ήρωα σε βαθιά γεράματα και ανάμεσα σε υπηκόους που ζουν ὄλβιοι (ευτυχισμένοι και ευλογημένοι με όλα τα εγκόσμια αγαθά).
 
Με τον νόστο του ο Οδυσσέας ξεχωρίζει τόσο από τον Αχιλλέα όσο και από τον Αγαμέμνονα, καθώς δεν μπόρεσε πεθαίνοντας στην Τροία να κερδίσει το κλέος που πέτυχε ο Αχιλλέας. Εντούτοις, στην Οδύσσεια ο άδοξος θάνατος και η παρεπόμενη στέρηση του κλέους του Αγαμέμνονα εμφανίζονται ως απειλητικό ενδεχόμενο και για τον Οδυσσέα. Στην πρώτη ραψωδία ο Τηλέμαχος, εκμυστηρευόμενος τον κρυφό καημό του για τον χαμένο πατέρα του στην Αθηνά-Μέντη, μιμείται παραλλάσσοντας την ανεκπλήρωτη ευχή του Αχιλλέα προς τον Αγαμέμνονα (α 237-243, 237-240 ≈ ω 30-33):
Αν έβρισκε τον θάνατο, δεν θα ᾽ταν ο καημός μου τόσος,
αν είχε σκοτωθεί στην Τροία εκεί, με τους συντρόφους του στο πλάι,
ή, με το τέλος του πολέμου, ξεψυχούσε στων δικών του τα χέρια·
τότε οι Παναχαιοί θα τον τιμούσαν τύμβο υψώνοντας,
και για κληρονομιά στον γιο του θ᾽ άφηνε μεγάλη δόξα [μέγα κλέος].
Μα να που τώρα ανήκουστον [ἀκλειῶς] τον έχουν αναρπάξει οι Άρπυιες,
κι εξαφανίστηκε, χωρίς κανείς να μάθει πού και πώς,
αφήνοντας σ᾽ εμένα οδυρμούς κι οδύνες.
 
Όπως ο Αχιλλέας εύχεται στον Αγαμέμνονα στο τέλος της Οδύσσειας, έτσι και ο Τηλέμαχος στην αρχή του έπους λέει ότι θα ήταν καλύτερα να πέθαινε ο πατέρας του στον πόλεμο της Τροίας· θα είχε έτσι τουλάχιστον έναν τιμημένο τύμβο, ενώ ο γιος του, όπως ο Ορέστης, θα είχε κληρονομήσει μέγα κλέος (α 240, πρβ. ω 34). Ανάμεσα ωστόσο στις δύο ανεκπλήρωτες ευχές υπάρχει μια χαρακτηριστική διαφορά. Ενώ ο βασιλιάς των Αχαιών βρήκε τρισάθλιο θάνατο επιστρέφοντας στην πατρίδα του, ο πρωταγωνιστής της Οδύσσειας, κατά τον Τηλέμαχο, δεν πέθανε στα χέρια των δικών του, αλλά χάθηκε ἀκλειῶς: τον άρπαξαν στις εσχατιές του κόσμου οι Άρπυιες (προσωποποιημένες δυνάμεις των θυελλωδών ανέμων)· χωρίς να αφήσει πίσω του κανένα ίχνος (ἄϊστος) και χωρίς να μπορεί κάποιος να τον μνημονεύσει, να πει κάτι μέσα στο έπος γι᾽ αυτόν (ἄπυστος).
 
Το απελπισμένο αδιέξοδο του νεαρού ήρωα μπορεί να είναι υπερβολικό, όχι όμως και παντελώς άστοχο. Ο πατέρας του τη στιγμή αυτή είναι εγκλωβισμένος στο απόκοσμο νησί της Ωγυγίας, όπου η Καλυψώ τον θέλγει, όπως οι Σειρήνες, να ξεχάσει την Ιθάκη (α 56-57, ε 61), με αντάλλαγμα την αθανασία και την αγηρασία (ε 136 = ψ 336). Η επικείμενη απελευθέρωση του Οδυσσέα από τα καλυπτήρια θέλγητρα της νύμφης σηματοδοτεί την άρνησή του να διαγραφεί ἄϊστος και ἄπυστος από τη σκέψη των ανθρώπων και από την παρεπόμενη μεταθανάτια φήμη που του εξασφαλίζει το έπος της Οδύσσειας.
 
Ο έντονα διαφοροποιημένος από του Αγαμέμνονα χαμός του Οδυσσέα από προσώπου γης, όπως τον φαντασιώνεται ο Τηλέμαχος, έχει τη σημασία του: θέτει σε εκκρεμότητα τον νόστο του πρωταγωνιστή της Οδύσσειας, υποκινώντας το ερώτημα αν ζει τελικά ή πέθανε. Ταυτόχρονα ευνοεί την ανάπτυξη του, συμπληρωματικού προς τον νόστο, θέματος της αναζήτησης του πατέρα από τον γιο του. Αργότερα βέβαια, όταν ο νεαρός ήρωας ψάχνει κρυφά από τη μητέρα του το κλέος του αγνοούμενου πατέρα του στην Πελοπόννησο, η Πηνελόπη φοβάται μήπως προσθέσει στον θρήνο της για την άδοξη εξαφάνιση του ένδοξου άντρα της και τον «ανήκουστο» (ἀκλέα) χαμό του γιου της (δ 727-728).
 
Ο ένδοξος θάνατος στην Τροία ως προτιμητέα ηρωική συνθήκη από την άδοξη εξαφάνιση, την οποία νομίζει συντελεσμένη για τον πατέρα του ο Τηλέμαχος (αργότερα για τον Οδυσσέα και ο πιστός του δούλος ο Εύμαιος, ξ 368-371), εκφράζεται και από τον ίδιο τον πρωταγωνιστή της Οδύσσειας στο ναυάγιό του της πέμπτης ραψωδίας (ε 306-312):
Καμιά πια σωτηρία, σκέτος όλεθρος. Ευτυχισμένοι
τρεις και τέσσερις φορές οι Δαναοί που είχαν την τύχη
στην ευρύχωρη Τροία να χαθούν για τους Ατρείδες.
Κι εγώ μακάρι εκεί να ᾽χα τελειώσει,
εκεί να μ᾽ έβρισκε η μοίρα του θανάτου, τη μέρα εκείνη που Τρώες
αμέτρητοι με σημαδεύαν με τα χάλκινά τους δόρατα,
καθώς για τον νεκρό Αχιλλέα πολεμούσα.
Τότε θα με τιμούσαν και με του τάφου τα κτερίσματα,
το όνομά μου οι Αχαιοί θα το είχαν δοξασμένο [κλέος ἦγον Ἀχαιοί]. Μα τώρα το γραφτό μου
ήταν να γίνω λεία ανήκουστου θανάτου.
 
Το ενδεχόμενο ο Οδυσσέας να βρει «ανήκουστο» (λευγαλέον) θάνατο στο πέλαγος ανακαλεί τον φόβο του ιλιαδικού Αχιλλέα μήπως τον πνίξει ο Σκάμανδρος (ε 312, Φ 281). Οι δύο ήρωες, αν ήταν να εξαφανιστούν χωρίς να τους πάρει είδηση κανείς, εύχονται να τους έβρισκε ένας συγκεκριμένος, ηρωικός θάνατος στη σύγκρουση με τους αντιπάλους τους στο πεδίο της μάχης. Η ιδέα και στα δύο ομηρικά έπη είναι κοινή: ο πρώιμος θάνατος του πολεμιστή στο πεδίο της μάχης εξασφαλίζει το κλέος του, που διαιωνίζεται μέσω του τιμητικού τύμβου. Εξάλλου, όπως ο Πάτροκλος καλεί τον Αχιλλέα στην Ιλιάδα να τον θάψει (Ψ 71-76), έτσι και ο Ελπήνορας ικετεύει τον Οδυσσέα στην Οδύσσεια (λ 66-78, πρβ. ω 186-190) να μην τον ξεχάσει άκλαυτο και άταφο, αλλά να του αποδώσει το γέρας θανόντων, ώστε βλέποντας το σήμα του να τον μνημονεύουν οι μέλλουσες γενιές. Αντίθετα, ο «ανήκουστος» χαμός των ηρώων από τις δυνάμεις της φύσης εξαφανίζει το κλέος, πολεμικό και μεταπολεμικό.
 
Από την άλλη μεριά, ο μακαρισμός των νεκρών Αχαιών στην Τροία, σε σχέση με την απειλητική εμπειρία του άδοξου χαμού που δοκιμάζει ο Οδυσσέας στο πέλαγος, παραπέμπουν στο άθλιο τέλος του Αγαμέμνονα. Αν οι δύο ήρωες πέθαιναν στην Τροία, θα είχαν τιμητικό τύμβο και θα κέρδιζαν κλέος, που τελικά εξασφάλισε μόνο ο Αχιλλέας, το σώμα του οποίου οι δύο ήρωες, μαζί με τους άλλους Αχαιούς, υπερασπίστηκαν γενναία στην Τροία (ε 309-310, πρβ. ω 36-42).

ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Πτυχές Επικούρειας φιλοσοφίας: 
οικολογικός κοινοτισμός και δημοκρατία - ελεύθερη βούληση - ανθρωπισμός - η φύση ως λόγος

Χρησιμοποιούμε τον όρο ελληνικότητα - και αλλού ελληνικό τρόπο - για να ξεκαθαρίσουμε από τον τίτλο της μελέτης ότι στις προθέσεις μας δεν είναι να χαϊδολογήσουμε κάποια εθνική φιλαρέσκεια και δεν επιθυμούμε να υπηρετήσουμε καμιάς απόχρωσης εθνικισμό.

Αναφερόμαστε στην ελληνικότητα, στα πλαίσια του θαυμασμού που εκφράστηκε απ’ όλο τον σκεπτόμενο κόσμο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, και επικεντρώθηκε στα επιτεύγματα ενός λαού σε μια περίοδο της ιστορίας του, προφανώς των αρχαίων χρόνων, που αποτελεί κορυφαίο υπόδειγμα, ένα διαρκές σημείο αναφοράς, πολιτιστική κολυμβήθρα έμπνευσης για τον τρόπο που είναι ικανός να ζει ο άνθρωπος.

Αναφερόμαστε στην ελληνικότητα για να δούμε εμείς, που φέρουμε το όνομα και κατοικούμε σήμερα τον τόπο, μιλάμε τη γλώσσα ως μητρική, σε ποια χαρακτηριστικά στηρίχτηκαν εκείνοι και έφτασαν σε τέτοιο πολιτιστικό θαύμα. Δεν θα θαυμάζαμε την αρχαιότητα το ίδιο αν είμαστε ικανοποιημένοι από τη δική μας κατάσταση. Προφανώς κάτι έχει πάει στραβά. Αν τα χαρακτηριστικά αυτά αλλοιώθηκαν ή χάθηκαν να δούμε γιατί και πώς. Να δούμε αν μπορούμε να τα αναδείξουμε ξανά με τρόπο χρήσιμο και για εμάς και για τον τόπο.

Επειδή το εγχείρημα είναι ακανθώδες και κρύβει παγίδες, θα αφιερώσουμε μεγαλύτερη έκταση στην ελληνικότητα, από την ανάγκη να στηρίξουμε με επιχειρήματα την άποψή μας και μικρότερη στην επικούρεια φιλοσοφία. Θεωρώ πως ακόμη και η λιγοστή, όμως απροκατάληπτη, γνώση της επικούρειας φιλοσοφίας είναι αρκετή για την αποδοχή του συμπεράσματος που υπαινίσσεται ο τίτλος.

Όπως έχει πει ο Καστοριάδης δεν μπορούμε να αντιγράψουμε τους αρχαίους, οφείλουμε όμως να εμπνευστούμε από αυτούς. Θα ορίσουμε λοιπόν ποια είναι κατά τη γνώμη μας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Έλληνα ανθρώπου.

Ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης από την αρχή του έργου του στο κεφάλαιο «Το γνήσιο ελληνικό» γράφει: Η ελληνική παιδεία είναι στην ουσία δημοκρατική, ρασιοναλιστική, κι εδωκοσμική. Γεννήθηκε και άκμασε με την πάλη και τη νίκη πάνω στις πατρικές βασιλείες, στη γαιοκτημονική αριστοκρατία και στη μυθική κοσμοερμηνεία των χρόνων της αγροτικής οικονομίας». 

Η παιδεία κάθε λαού μεταφράζει το πολιτιστικό του διαμέτρημα, εκφράζει και αποτυπώνει τα κύρια χαρακτηριστικά του. Η τέτοια ελληνική παιδεία δεν θα μπορούσε να προκύψει παρά μόνο από τα κύρια χαρακτηριστικά του Έλληνα ανθρώπου.

Το πρώτο είναι η ισχυρή του ατομικότητα και το δεύτερο η ερμηνεία του κόσμου με βάση τη λογική.

Ο όρος ατομικότητα δεν έχει να κάνει με τον ατομισμό - πόσο μάλλον με τον εγωισμό - που αποτελούν έκπτωση της ατομικότητας, αλλά με την έννοια της αυτοτελούς, αυθύπαρκτης και αυτοδύναμης προσωπικότητας, της ικανής να κατανοήσει και να καλλιεργήσει έτσι τη γνήσια αλληλέγγυα συλλογικότητα.

Είναι προφανές πως και τα δύο παραπάνω χαρακτηριστικά στηρίζουν και ενισχύουν το ένα το άλλο, μα θα τα δούμε ξεχωριστά, αφού από το καθένα δρομολογήθηκαν ιδιαίτερα πολιτιστικά προϊόντα που ακόμη θρέφουν την ανθρωπότητα.  Θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε το αντίκρισμα, την εκδήλωση αυτών των χαρακτηριστικών μέσα από τη διασταλτική ερμηνεία των μύθων και των ιστορικών δεδομένων.

Η ισχυρή ατομικότητα, πρώτα, εκφράζεται ήδη από νωρίς στο μύθο του Προμηθέα. Ένας γιος Τιτάνα ξεγελά τους θεούς και φέρνει τη γνώση και τα τεχνολογικά μέσα στους ανθρώπους. Ο Έλληνας χειραφετείται και παρέχει μια εξήγηση για τη χειραφέτηση, μυθοποιώντας έναν γνήσιο αγώνα. Δεν θέλει τη γνώση να του χαρίζεται με αντάλλαγμα την υποταγή, αλλά να την κερδίζει με οδυνηρό αντίτιμο τις συμφορές του κουτιού της Πανδώρας.

Στην Ιλιάδα ο Αίαντας τολμά να σηκώσει το όπλο του στον ίδιο τον Άρη και προκαλεί στο θεό τραύματα που τον θέτουν εκτός μάχης. Μέσα από τη λαϊκή λογοτεχνία ο άνθρωπος αναμετριέται με τους θεούς.

Επόμενοι σταθμοί έκφρασης της χειραφέτησης λοιπόν, τα Ομηρικά έπη με κορυφαία την ανάδειξη του προσώπου του Οδυσσέα, έπειτα η ιωνική φυσική, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω, και το «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» του Πρωταγόρα, η επίσημη αναγόρευση της αυτονόμησης του Έλληνα ανθρώπου. Ο ελληνικός τρόπος είναι οριστικά ανθρωποκεντρικός και εκφράζεται πρώτα στις πόλεις που ακμάζουν σε όλα τα παράλια της Μεσογείου κι έπειτα στη μεγάλη δημοκρατία της Αττικής. 

Η πόλη για τον Έλληνα άνθρωπο προοδευτικά γίνεται αιτία ανάπτυξης θεσμών που φέρνουν τους ανθρώπους της τόσο κοντά, ώστε ακόμη κι οι φτωχότεροι να νιώθουν πως ευεργετούνται. Αυτό ξεκίνησε από την προκλασσική περίοδο ώστε στα κλασσικά χρόνια, σχεδόν καμιά από τις ελληνικές πόλεις δεν υπάρχει ως μάζωξη υποταχτικών και ετερονομημένων ανθρώπων. Η ελληνική πόλη – κράτος της περιόδου εκείνης αποτελεί εξαιρετικό δείγμα αυτονόμησης αξεπέραστο στους αιώνες που ακολούθησαν.

Η ισχυρή ατομικότητα βεβαίως, ενόχλησε πολλούς. Οι ναζί απέπεμψαν τους Έλληνες από τη νέα τάξη που σχεδίαζαν, γιατί είναι πολύ ατομιστές. Έτσι ερμήνευσαν εκείνοι την ατομικότητα. Η πλειονότητα των ιστορικών, υπηρετώντας προφανώς τις ανάγκες του σύγχρονου κράτους, με παράκαμψη κι εδώ του όρου ατομικότητα, στον εγωισμό των Ελλήνων αποδίδουν τις συγκρούσεις και τον αλληλοσπαραγμό, αφού εξ αιτίας του δεν κατάφεραν να κάνουν ενιαίο κράτος, κάτι που έχουν περάσει και στα σχολικά μας βιβλία. Έτσι, μικροί μαθητές, βάζουμε στη ζυγαριά τον εγωισμό, ελάττωμα βαρύ προφανώς, με την ατομικότητα από την άλλη να αγνοείται.

Ωραία το επισημαίνει ο Θεοδωρίδης: «Ενότητα αχάλαστη, λέει, είχαν οι ανατολικές μοναρχίες, η αυτοκρατορική Ρώμη, το Βυζάντιο, η αυτοκρατορία των σουλτάνων. Καμιά από τις τρανές αυτές αυτοκρατορίες δεν παρουσίασε την απόδοση της κομματιασμένης αλληλοσπαρασσόμενης Ελλάδας. Η ενωμένη Ελλάδα δε θα ήταν Ελλάδα πια».

Το πρώτο λοιπόν στον ελληνικό χαρακτήρα, το στοιχείο της ισχυρής ατομικότητας, ανέδειξε τον άνθρωπο ως πρόσωπο, τον έσπρωξε στη νέα οικονομία, τη βιοτεχνική και τη μεταπρατική, γέννησε την πόλη – κράτος, τους δημοκρατικούς της θεσμούς, τις ιστορικές προσωπικότητες, τη νικηφόρα αντίσταση στους Πέρσες, αλλά και τη διαρκή πάλη μεταξύ αριστοκρατικών και δημοκρατικών που μέσω του Θουκυδίδη έδωσε τροφή στις σύγχρονες πολιτικές τεχνικές διακυβέρνησης.

Η δημοκρατία, αποτελεί πράγματι το πέρασμα των προνομίων των λίγων στους πολλούς, σύμφωνα με τα μέτρα της εποχής. Οι σημερινοί όμως «δημοκράτες» βγάζουμε σπυριά όταν ακούμε για κλήρωση και για καθολική συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων.

Η ισχυρή ατομικότητα και οι επιτυχίες της γεμίζουν εμπιστοσύνη και αισιοδοξία τον Έλληνα άνθρωπο. Οι θεοί του έχουν τα δικά του προτερήματα και ελαττώματα. Εξελίσσονται μαζί του. Τον ξεπερνούν μόνο γιατί είναι αθάνατοι και προοδευτικά γίνονται οι προστάτες των θεσμών της πόλης. Από προνόμιο της αριστοκρατίας γίνονται προστάτες του Δήμου.

Όταν η πόλη θα χάσει την αυτονομία της και θα πισωγυρίσει, απ’ αυτή την αρνητική εξέλιξη που σημάδεψε το ελληνικό φρόνημα, θα απαξιωθούν κι οι θεοί. «Έτσι θα αντιμετωπίσουν και τον τρόμο τους από το θάνατο των θεών τους», όπως επισημαίνει η Λιλή Ζωγράφου, γιατί «πνεύμα που δεν εξελίσσεται, πεθαίνει».

Στον Άγγλο ιστορικό Άρνολντ Τόινμπι διαβάζουμε πως οι Έλληνες απέτυχαν παταγωδώς στο θέμα της θρησκείας, πως αυτή υπήρξε η «αχίλλειος πτέρνα» τους. Θεωρώ πως η ισχυρή τους ατομικότητα αποτελεί απάντηση στο γιατί. Η ελληνική θρησκεία «είναι η αισθητική αναπαράσταση των φαινομένων της φύσης» όπως γράφει ο Λιαντίνης, και, θα συμπληρώναμε, της κοινωνικής και πνευματικής ζωής.

Διακινδυνεύω να πω πως κατά έναν τρόπο ο Έλληνας έφτιαξε τους θεούς με σκοπό να τους φτάσει και στο δρόμο, καθώς ο ίδιος διαρκώς ψήλωνε, οι θεοί έφτασαν να είναι συντροφιά και σημείο αναφοράς στη γιορτή της ζωής.

Ο Έλληνας άνθρωπος αισθάνεται και γνωρίζει πως ο θεός είναι δικό του δημιούργημα κι όχι το αντίθετο. Αυτό νομίζω είναι αρκετό.

Στην ελληνική σκέψη δεν υπάρχει η έννοια της δημιουργίας και της αρχής του κόσμου. Ο κόσμος είναι αϊδιος. Αυτό εκφράζεται στον Ηράκλειτο. «Τον κόσμο αυτόν δεν τον έφτιαξε κανείς ούτε θεός ούτε άνθρωπος αλλά ήταν από πάντα φωτιά που φουντώνει και καταλαγιάζει με μέτρο». Η απόπειρα του Ησίοδου, που είχε προηγηθεί και όπως μαρτυρούν οι πηγές είχε χετιτικές επιρροές, να δώσει μια αρχή στα πράγματα με το Χάος, σκόνταφτε στο εύλογο ερώτημα: και πριν από το Χάος, τι; Όπως το πρόβαλε ο 14χρονος Επίκουρος στον πρώτο του δάσκαλο, αφού «τίποτε δεν προέρχεται από το τίποτε». Από τότε ο μικρός Επίκουρος κατάλαβε τη διαφορά μεταξύ ποίησης και φιλοσοφίας. Ο Ησίοδος ήταν ποιητής κι εξέφραζε την ηπειρωτική αγροτική συντηρητική Ελλάδα.

Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη απόπειρα ερμηνείας του κόσμου έξω από τους μύθους εκφράζεται στις αποικίες της Ιωνίας, και στη μεγάλη πολιτεία της Μιλήτου. Οι πρώτοι σοφοί, επηρεασμένοι από το προοδευτικό μεταπρατικό πνεύμα, ήρθαν σε επαφή με άλλους αρχαίους πολιτισμούς των οποίων τη γνώση αξιολόγησαν και κατά βάση, ως προς τα συμπεράσματα εκείνων, απέρριψαν. Έχει μείνει σαν κλισέ η αναφορά πως «Οι Έλληνες πήραν τα πάντα από τους ανατολικούς και απλώς τα αξιοποίησαν βάζοντας τη δική τους σφραγίδα». Η ανταλλαγή και μετάδοση γνώσης και βέβαια υπάρχει κατ’ εφαρμογή κι αντιστοιχία με το νόμο της οικονομίας της φύσης, όμως η ελληνική σφραγίδα ήταν βουτηγμένη στο μελάνι της λογικής.

Γι’ αυτό δε βρήκε ιδιαίτερη απήχηση η δυιστική αντίληψη για την ανθρώπινη φύση – άλλο το σώμα άλλο η ψυχή - που ήρθε από την ανατολή με τον Ορφισμό. «Όσο και να τη δούλεψαν με τη λογική οι Πυθαγόρειοι, κι ο Πλάτωνας, έμεινε σαν κάτι ξένο στην ελληνική διανοητική ζωή», όπως επισημαίνουν οι Τσέλλερ – Νεστλέ στα συμπεράσματά τους, και συνεχίζουν. «Το ίδιο ξένος και ολότελα ασυμβίβαστος με τη φύση του Έλληνα ο ασκητισμός και η συναφής ιδέα της λύτρωσης της ψυχής».

Η εύρεση των αιτίων μέσα από τη φύση των πραγμάτων αποτέλεσε το αντικείμενο έρευνας των Ιώνων φυσικών φιλοσόφων, τότε μιλούμε πρώτη φορά για φιλοσοφία, και εγκαινίασε την ευγενή προσπάθεια του ανθρώπου να γίνει άνθρωπος. Αναζητώντας τις φυσικές αιτίες σκοντάφτουμε στο ανθρώπινο συναίσθημα και ή θα το εξοβελίσουμε καταπολεμώντας το, κάτι που ο Έλληνας απέρριψε εξ ορισμού ή θα το αποδεχτούμε. Εδώ η ελληνική φιλοσοφία μας έδωσε απαράμιλλα δείγματα.

Η ηθική διδασκαλία στα χρόνια του Δημόκριτου, του Σωκράτη και των σοφιστών καταλήγει στην οικοδόμηση της αρετής επάνω στα πάθη. Αυτό αποτέλεσε τον γνήσιο ελληνικό τρόπο. «Η οδηγία τους», παρατηρεί ο Λιαντίνης, «δεν ήταν να ξεριζώνουν τα πάθη αλλά να τα παιδαγωγούν». Η ηθική συμπεριφορά του Έλληνα ανθρώπου εξαρτάται από τη γνώση του και το ζύγιασμα των παθών του.

Ο Έλληνας μετρώντας τη φύση των πραγμάτων μετριάζει και την υπερβατικότητα των θεών του. Ο Ερμής πετάει μεν αλλά έχει φτερά στα πέδιλα. Ο Ήφαιστος κατασκευάζει πανοπλίες με προσωπική εργασία σε μηχανουργείο. Ο Απόλλων παίζει μουσική με τη λύρα. Ο Άρης και η Αθηνά πολεμούν με ασπίδα και δόρυ. Είπαμε και πριν: Κατά το μύθο οι θεοί κατείχαν πριν τον Προμηθέα μόνοι αυτοί την τεχνική, όμως οι θεοί των Ελλήνων έτσι κι αλλιώς ενεργούσαν υπεράνθρωπα μόνο με χρήση των κοινών πλέον εργαλείων.

Το δεύτερο στοιχείο λοιπόν στον ελληνικό τρόπο, η λογική ερμηνεία, με βάση την πραγματικότητα των φαινομένων, «η ζωή σύμφωνα με την ηθική της γνώσης» όπως το διατύπωσε ο Λιαντίνης, οικοδομεί έναν κόσμο που στηρίζεται στην παρατήρηση και τη νόηση, που προσμετρά τα όρια στα ανθρώπινα μέτρα, - να θυμηθούμε το «μηδέν άγαν» - μας δίνει την ίδια τη φιλοσοφία, την ανάπτυξη της γλώσσας, την ελληνική παιδεία, την επιστήμη με βάση την απόδειξη, τη φιλοκαλία στην τέχνη, την ανάπτυξη της τεχνικής, το παιδευτικό θέατρο, που μαζί με τη μελέτη του θανάτου και την επίγνωση της θνητότητας συνθέτουν τον ελληνικό τρόπο ζωής. 

«Με μια απλοποίηση που εξιδανικεύει, γράφει ο ελληνιστής Λαυρέντιος Γκέμερεϋ στο βιβλίο του «Η δύση της Δύσης», μπορεί να χαρακτηριστεί η συνείδηση του Έλληνα σαν η συνείδηση του ότι είναι άνθρωπος. Όχι με την έννοια μιας αποστολής για το καλό της ανθρωπότητας, αλλά σαν τρόπος ζωής, που εμφανίζεται ως αυτοτελής σκοπός».

Για το πώς αποδίδονται όλα τα προηγούμενα στην επικούρεια φιλοσοφία θα μπορούσαμε να γεμίσουμε σελίδες. Για την οικονομία του χώρου σταχυολογήσαμε ενδεικτικά αποσπάσματα από τα λιγοστά σωζόμενα κείμενα, που τα παρουσιάζουμε μεταφρασμένα με μορφή σημειώσεων, παραθέτοντας παρακάτω την περιγραφή τους.

Η ισχυρή ατομικότητα, εκφράζεται με την απεριόριστη εμπιστοσύνη του Επίκουρου στην ελεύθερη βούληση(1), στην περίφημη παρέγκλιση στην κίνηση των ατόμων της ύλης(2), με τη δυνατότητα του ανθρώπου, όπου αυτό είναι εφικτό, να διαφεύγει από την ανάγκη(3), με τον ανθρωποκεντρισμό της καθώς συνισταμένη της ανθρώπινης δράσης είναι η προσωπική ωφέλεια(4), με την παρρησία που αναγνωρίζει ως έμφυτο σκοπό την ηδονή(5), με την απελευθέρωση από τις πλάνες και τους παράλογους φόβους που στοιχειώνουν την ζωή του ανθρώπου(6), με την αναίρεση της θείας πρόνοιας(7) και το κάλεσμα στην μακάρια ισόθεη ευζωία με απλές συνταγές(8), με το λάθε βιώσας στους Κήπους των αξιών της ζωής κι όχι στις παλαίστρες της εξουσίας(9), με τον ύμνο προς το αθάνατο αγαθό της φιλίας(10)…

Η εξήγηση του κόσμου με βάση τη λογική εκφράζεται μεγαλόπρεπα στον κανόνα(11), την επικούρεια μέθοδο σκέψης, που εμπιστεύεται απεριόριστα τις αισθήσεις και τα συναισθήματα, τις προλήψεις που προέρχονται από αυτά και την κοινωνία της γνώσης(12), που εξαρτά την σχετική αλήθεια των πραγμάτων από την επιμαρτύρηση ή τη μη αντιμαρτύρηση προς αυτά της πραγματικότητας των φαινομένων(13), επαγωγικά και κατ’ αναλογία των γνωστών για τα άδηλα(14), τον πλεοναχό τρόπο ως τεκμήριο επιστημοσύνης(15), όλα χρηστικά προς επίτευξη της ευδαιμονίας. Με την παραίνεση προς τη φιλοσοφία από την πρώτη νεότητα και για όλη τη ζωή (16), με την εμπιστοσύνη στο εύκτητο των καλών και αναγκαίων και την αναγνώριση του πλούτου της φύσης(17). Με την διδασκαλία για την υλικότητα της ψυχής, τον μονισμό της ανθρώπινης φύσης(18) και επομένως την μια και μοναδική εδωκοσμική ζωή(19).

Συμπληρωματικά οφείλουμε να πούμε ότι στον Επίκουρο δεν βρίσκουμε απολύτως τίποτε ξένο προς την ελληνική σκέψη, απεναντίας θέλησε τους Έλληνες μόνους ικανούς προς φιλοσοφία(20), και όπως εκτιμά ο Θεοδωρίδης «…εννοεί την ιωνική παιδεία, που χωρίς άλλο, μόνο σε αστική κοινωνία μπορούσε να βλαστήσει και τέτοια ήταν μονάχα η ελληνική στα χρόνια του».

Θα επιχειρήσω δύο μόνο συγκριτικές αναφορές, παρ’ όλο που θα ήθελα να τις αποφύγω. Ο σύγχρονος μελετητής του Πλάτωνα μελετά τον τρόπο άμυνας της αρχαίας αθηναϊκής αριστοκρατίας απέναντι στην ιωνική φυσική και τη δημοκρατία. Η άμυνα αυτή πήρε στοιχεία από τον ασιατικό δεσποτισμό. Ασιατικός δεσποτισμός με ελληνικό λεξιλόγιο και απαράμιλλη ποιητική έκφραση, όμως δεσποτισμός.

Δεύτερο: Ενώ ο Επίκουρος έκρινε επικίνδυνο το «κατ’ ανάγκην γίγνεσθαι», παρακολούθημα της απόπειρας εύρεσης των αιτίων από τους Ίωνες φυσικούς, και γι’ αυτό στήριξε φιλοσοφικά το τυχαίο και την ελεύθερη βούληση, οι στωικοί αντίθετα ανέδειξαν πρόθυμα την ανάγκη ώστε ο δούλος να αποδέχεται τη μοίρα του και κάθε προσπάθεια αλλαγής της προσωπικής κατάστασης να θεωρείται διατάραξη της ισορροπίας. Πόσο ελληνικό είναι κι αυτό;

Και μια τρίτη συγκριτική αναφορά, επίκαιρη γιατί είναι σε σχέση με τη Δύση: Οι Νεοέλληνες σήμερα αναζητούμε τις ρίζες μας στραμμένοι στη Δύση πεισμένοι πως ο Δυτικός πολιτισμός βασίζεται στην ελληνικότητα που εμείς απωλέσαμε. Καλά ο διαφωτισμός, όμως, τα σύγχρονα πολιτικά και χρηματοοικονομικά συστήματα είναι προϊόντα εξέλιξης της ελληνικότητας; Αν το εξετάσουμε νηφάλια θα διαπιστώσουμε πως οι δυτικοί θαυμαστές του ελληνικού πολιτισμού πήραν μόνο ό,τι τους βόλευε κι ό,τι μπορούσαν να κατανοήσουν με βάση τις δικές τους πολιτισμικές καταβολές. Όπως υποστηρίζει ο Λαυρέντιος Γκέμερεϋ «πήραν μόνο τον τύπο και καθόλου την ουσία».

Ο τίτλος αυτής της μελέτης θα μπορούσε να ήταν: «Επικούρεια φιλοσοφία, η φιλοσοφική απόδοση του Έλληνα ανθρώπου». Για εμάς η επικούρεια φιλοσοφία και η ελληνικότητα είναι ταυτόχρονα σώμα και ψυχή.

Όπως καταθέτει ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, «Ο Έλληνας άνθρωπος κι ο κόσμος του είναι καρπός λειτουργίας αιώνων που πρέπει να κρατηθεί με κάθε θυσία. Την αποστολή αυτή την ανάλαβε ο Κήπος μέσα στις σκληρές δοκιμασίες της εποχής. Ο ίδιος ο Επίκουρος μας έδωσε μιαν εικόνα του ανθρώπου αυτού, του Έλληνα και Επικούρειου (…). Για τους θεούς έχει όσιες δοξασίες, για το θάνατο είναι πάντα άφοβος, κατάλαβε με το στοχασμό του το σκοπό που έχει βάλει η φύση, ξέρει πως το ύψιστο αγαθό μπορεί να το αποκτήσει ολοκληρωμένα κι εύκολα, ενώ η διάσταση των κακών είναι περιορισμένη σε χρόνο κι ένταση. Δεν ταράζεται ούτε στον ξύπνο ούτε στον ύπνο και ζει σαν θεός ανάμεσα στους ανθρώπους. Γιατί δε μοιάζει σε τίποτε με θνητό άνθρωπος που ζει μέσα σε αθάνατα αγαθά: ουθέν γαρ έοικε θνητώ ζώω ζων άνθρωπος εν αθανάτοις αγαθοίς».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. ελεύθερη βούληση
«…άλλα γίνονται κατ’ ανάγκη, άλλα από τύχη και άλλα οφείλονται στη δική μας βούληση…».
Επιστολή στο Μενοικέα, 133

2. παρέγκλιση
«…το ότι ο νους δεν διακατέχεται από μιαν εσωτερική αναγκαιότητα σε κάθε του ενέργεια, και δεν υποχρεώνεται στην αδράνεια και στην παθητικότητα, είναι αποτέλεσμα αυτής της μικρής παρέγκλισης των ατόμων σε ακαθόριστο τόπο και χρόνο.».
Λουκρήτιος, De rerum natura, 290 – 293 Μετάφραση: Γιάννης Αβραμίδης

3. απελευθέρωση από την ανάγκη
«Κακόν ανάγκη, αλλ’ ουδεμιά ανάγκη ζην μετ’ ανάγκης».
Επικούρου προσφώνησις, 9

4. προσωπική ωφέλεια
«…η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτε αν δεν απαλλάσσει την ψυχή από τα πάθη της».
Επικούρου απόσπασμα, 54
«Πρώτα απ’ όλα, να θεωρείς ότι ο σκοπός της γνώσης των ουράνιων φαινομένων (…) δεν ειν’ άλλος από την ψυχική αταραξία και την απόκτηση μιας σταθερής πεποίθησης…».
Επιστολή προς Πυθοκλή, 85

5. σκοπός της δράσης η ηδονή
«…η ηδονή είναι αρχή και σκοπός του μακαρίως ζην. (…) είναι το πρωταρχικό και συγγενικό με τη φύση μας αγαθό (…) αφετηρία για κάθε επιλογή και για κάθε αποφυγή μας».
Επιστολή προς Μενοικέα, 129

6. απελευθέρωση από παράλογους φόβους
Άφοβον ο θεός ανύποπτον ο θάνατος
το μεν καλόν εύκτητον το δε δεινόν ευεκκαρτέρητον

τετραφάρμακος

7. δεν υπάρχει θεία πρόνοια
«Το μακάριο και άφθαρτο ον ούτε το ίδιο έχει προβλήματα ούτε και σε άλλους προκαλεί. Έτσι δεν οργίζεται με κανέναν και δεν χαρίζεται σε κανέναν. Γιατί όλα αυτά είναι γνωρίσματα των αδύναμων όντων».
Κύρια Δόξα, 1

8. ισόθεη ευζωία
«…θα ζήσεις σα θεός ανάμεσα σε ανθρώπους, γιατί δεν μοιάζει με θνητό ζώο ο άνθρωπος που ζει μέσα σε αθάνατα αγαθά».
Επιστολή στο Μενοικέα, 135

9. λάθε βιώσας
«Την ευδαιμονία και τη μακαριότητα δεν τη φέρνουν τα μεγάλα πλούτη κι οι περιουσίες, ούτε οι εξουσίες και η ισχύς, αλλά η αλυπία και η πραότητα των συναισθημάτων κι η ψυχική διάθεση που αναγνωρίζει τα όρια της φύσης μας».
Επικούρου απόσπασμα 85

10. φιλία
«Απ’ όλα τα αγαθά που παρέχει η σοφία, διασφαλίζοντας από κάθε άποψη τον ευτυχισμένο βίο, το μέγιστο είναι η απόκτηση φίλων».
Κύρια Δόξα 27

11. Κανόνας
«…ο Επίκουρος λέγει ότι κριτήρια της αλήθειας είναι οι αισθήσεις, οι προλήψεις και τα αισθήματα (πάθη)».
Διογένης Λαέρτιος, Επικούρου βίος, 31

12. αλήθεια των αισθήσεων
«Αν αντιμάχεσαι όλες τις αισθήσεις σου, δεν θα έχεις πλέον τίποτα με βάση το οποίο να κρίνεις ακόμα και εκείνες τις αισθήσεις που ισχυρίζεσαι ότι μας εξαπατούν».
Κύρια Δόξα, 23

13. πραγματικότητα των φαινομένων
«…η επιβεβαίωση και μη αμφισβήτηση είναι το κριτήριο της αλήθειας ενός πράγματος ενώ η μη επιβεβαίωση και αμφισβήτηση είναι το κριτήριο του ψευδούς. Βάση και θεμέλιο των πάντων είναι το ολοφάνερο (ενάργεια)».
Σέξτος Εμπειρικός, προς λογικούς, 25

14. κατ’ αναλογία των γνωστών για τα άδηλα
«Το σύμπαν αποτελείται από σώματα και κενό. Την ύπαρξη των σωμάτων επιβεβαιώνει πριν απ’ όλα η αίσθηση με βάση την οποία είμαστε υποχρεωμένοι να σκεφτόμαστε και να βγάζουμε συμπεράσματα και για το άγνωστο (το άδηλον)(…) Όσο γι αυτό που ονομάζουμε χώρο ή κενό ή άψαυστη φύση, αν δεν υπήρχε, τότε τα σώματα δεν θα είχαν πού να σταθούν ούτε πού να κινηθούν, ενώ, καθώς φαίνεται, κινούνται».
Επιστολή προς Ηρόδοτο 39,40

15. πλειότιμος λογική
«…τα πάντα παραμένουν ακλόνητα αν εξηγηθούν με τη μέθοδο των πολλαπλών αιτίων (κατά πλεοναχόν τρόπον) σε συμφωνία πάντοτε με τα αντιληπτά φαινόμενα όταν αποδεχτούμε, όπως θα έπρεπε, μιαν εύλογη εξήγησή τους».
Επιστολή προς Πυθοκλή, 87

16. φιλοσοφία
«Όσο είναι κανείς νέος ας μην αναβάλλει για το μέλλον τη φιλοσοφία, μα κι όταν γεράσει ας μη βαριέται να φιλοσοφεί».
Επιστολή προς Μενοικέα, 122

17. εμπιστοσύνη στη φύση
«Ας ευγνωμονούμε την ευλογημένη φύση, που έκανε όλα τα αναγκαία ευκολοαπόκτητα».
Επικούρου απόσπασμα 67

18. υλική ψυχή
«Η ψυχή είναι μια πολύ λεπτή σωματική ουσία, κατεσπαρμένη στο σύνολο των μερών του σώματος. (…) Και βέβαια, όταν διαλύεται η δομή του σώματος, η ψυχή διασκορπίζεται και ούτε κινείται ούτε διαθέτει αίσθηση…».
Επιστολή προς Ηρόδοτο, 63, 66

19. εδωκοσμική ζωή
«Ζούμε μόνο μια φορά και δεύτερη δεν θα υπάρξει στον αιώνα τον άπαντα. Εσύ όμως χωρίς να έχεις σίγουρο το αύριο, αναβάλλεις τη χαρά. Κι η ζωή περνάει και χάνεται κι ο καθένας μας πεθαίνει μέσα στις ασχολίες».
Επικούρου προσφώνησις, 14

20. «Ο δε Επίκουρος έμπαλιν υπολαμβάνει μόνους φιλοσοφήσαι Έλληνας δύνασθαι». Κλήμης ο Αλεξανδρείας, Στρωματείς Ι
----------------------
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Κείμενα – πηγές της επικούρειας φιλοσοφίας και τέχνης του ζην. Επιμέλεια Γιάννης Αβραμίδης, ΘΥΡΑΘΕΝ Εκδόσεις, 2000.
2. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1954
3.ΑΝΤΙΓΝΩΣΗ, τα δεκανίκια του καπιταλισμού, Λιλή Ζωγράφου, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1974
4. Τα Ελληνικά, Δημήτρης Λιαντίνης
5. Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους, Arnold Toynbee, Ινστιτούτο του βιβλίου – Μ. Καρδαμίτσα, 1992
6. Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, Τσέλλερ – Νέστλε, Μετάφραση – πρόλογος Χαράλαμπου Θεοδωρίδη, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1941.
7. Η δύση της Δύσης, η απομυθοποίηση της Ευρώπης και ο ελληνισμός, Λαυρέντιος Γκέμερεϋ, Εκδόσεις Παπαζήση, 1977

Λειτουργικά νευρικά δίκτυα σε μικροτσίπ πυριτίου αναπτύσσουν Έλληνες επιστήμονες

Ερευνητές στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης αναπτύσσουν τρισδιάστατες βιομιμητικές σκαλωσιές-ικριώματα πυριτίου (το υλικό των μικροτσίπ) για την καλλιέργεια νευρώνων και νευρικών βλαστικών κυττάρων, με στόχο την ανάπτυξη νέων θεραπευτικών προσεγγίσεων των νευροεκφυλιστικών νόσων.

Με τη βοήθεια προηγμένων τεχνικών κατεργασίας με ακτινοβολία λέιζερ, οι έλληνες επιστήμονες κατόρθωσαν να ‘σμιλεύσουν' μικροσκοπικές τρισδιάστατες βιομιμητικές σκαλωσιές-ικριώματα από κώνους στην επιφάνεια μικροτσίπ πυριτίου. Πάνω στις τελευταίες, στη συνέχεια, αναπτύχθηκαν δίκτυα διαφόρων τύπων νευρικών κυττάρων.

Οι ερευνητές, εκμεταλλευόμενοι την μεγάλης ακρίβειας μικροχάραξη με ακτίνες λέιζερ, ανέπτυξαν τρισδιάστατα μικρο-ικριώματα ειδικών γεωμετρικών χαρακτηριστικών που επιτυγχάνουν να ελέγξουν τον προσανατολισμό και την αλληλεπίδραση των νευρώνων και των νευραξόνων ενός νευρωνικού δικτύου.

Η μελέτη δημοσιεύθηκε στο κορυφαίο διεθνώς επιστημονικό περιοδικό στον τομέα των βιοϋλικών «Biomaterials». Κεντρικός ήταν ο ρόλος της νέας ερευνήτριας Χαράς Σιμιτζή, του ερευνητή Εμμανουήλ Στρατάκη και του καθηγητή Αχιλλέα Γραβάνη. Στην έρευνα συμμετείχε και ο καθηγητής Κώστας Φωτάκης, πρόεδρος του ΔΣ του ΙΤΕ και μέχρι πρόσφατα αναπληρωτής Υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας.

Όπως δήλωσε ο κ.Στρατάκης, «μέσω της καλλιέργειας των νευρικών κυττάρων επάνω σε ένα κατάλληλα διαμορφωμένο υπόστρωμα με τη μορφή μικροτσίπ (Neurochip), δίνεται στους ειδικούς η δυνατότητα να καταγράψουν και να χαρακτηρίσουν τα ηλεκτρικά σήματα μεταξύ των νευρικών κυττάρων, αλλά και να μεταδώσουν προς τα κύτταρα εξωτερικό ηλεκτρικό ερέθισμα.

Αυτές οι τριδιάστατες μικρο-κατασκευές έχουν την δυνατότητα να μιμηθούν τις ιστιδικές δομές που υποστηρίζουν τους νευρώνες και τα γλοιακά κύτταρα στον ζώντα εγκέφαλο, με αποτέλεσμα να βοηθούν σημαντικά στην φυσιολογικότερη, δυναμική λειτουργία των νευρώνων. Έτσι, η έκφραση των γονιδίων και η παραγωγή των πρωτεινών που είναι απαραίτητες για την λειτουργία των νευρώνων σε τρισδιάστατες συνθήκες, προσιδιάζουν περισσότερο προς τις αντίστοιχες του ζώντος εγκεφάλου».

Ο κ.Α. Γραβάνης, επεσήμανε ότι «απώτερο στόχο της έρευνας αποτελεί η δημιουργία μιας κατάλληλα διαμορφωμένης μικροσυσκευής (Brain-on-Chip), η οποία να ελέγχει την ανάπτυξη του νευρικού δικτύου και ταυτόχρονα να καταγράφει την απόκρισή του σε εξωτερικά ερεθίσματα.

Βασικός στόχος του ερευνητικού προγράμματος που χρηματοδοτήθηκε κυρίως από το European Research Council (ERC) National Initiative, στο οποίο είμαι επιστημονικός υπεύθυνος, είναι η ανάπτυξη μίας καινοτόμου πλατφόρμας για την μελέτη της βιολογικής συμπεριφοράς των νευρώνων σε τρισδιάστατες συνθήκες ex vivo, που μιμούνται πιστότερα τις συνθήκες του ζώντος εγκεφάλου».

Η ελληνική έρευνα, όπως είπε, «στοχεύει στην ανάπτυξη ενός νευροαισθητήρα, στον οποίο θα φιλοξενούνται και αναπτύσσονται σε τρισδιάστατες συνθήκες νευρικά βλαστικά κυτταρα και νευρώνες για την ανίχνευση χημικών βιβλιοθηκών για νέες νευροπροστατευτικές και νευροαναγεννητικές ουσίες, με πιθανες θεραπευτικές εφαρμογές στα νευροεκφυλιστκικά νοσήματα και το εγκεφαλικό τραύμα».

Επίσης, μελλοντικά, μια τέτοια μικροσυσκευή θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα έξυπνο νευροεμφύτευμα σε περιοχές του εγκεφάλου που έχουν υποστεί βλάβες, το οποίο θα προάγει την ελεγχόμενη ανάπτυξη και αναγέννηση του υγιούς νευρικού ιστού προς αποκατάσταση της νευροεκφυλιστικής βλάβης. Η τεχνολογία αυτή θα μπορούσε μελλοντικά να βοηθήσει στην αντιμετώπιση σοβαρών εκφυλιστικών νόσων, όπως αυτές του Πάρκινσον, του Αλτσχάιμερ ή οι τραυματικές βλάβες του νωτιαίου μυελού.