Τι είναι συναίσθημα

Το συναίσθημα είναι ένας όρος για την ακριβή σημασία του οποίου οι ψυχολόγοι και οι φιλόσοφοι έριζαν για περισσότερο από έναν αιώνα. Στην πιο κυριολεκτική της έννοια, το Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης ορίζει το συναίσθημα ως: «Οποιαδήποτε αναταραχή ή αναστάτωση του νου, αίσθημα, πάθος.
Οποιαδήποτε σφοδρή ή εξημμένη ψυχική κατάσταση».

Πρόκειται για μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή εμπειρία: ο συνδυασμός νοητικών καταστάσεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων του σώματος. Είναι αυτό που ένας άνθρωπος «αισθάνεται», όχι ως απλή αίσθηση αλλά ως κάτι βαθύ, εσωτερικό, που επιδρά στο σώμα (πχ καρδιακός ρυθμός) και την «ψυχή» του και σχεδόν πάντα εκφράζεται (στο πρόσωπο, στη φωνή, στη στάση του σώματος) και είναι παρατηρήσιμο από τους άλλους.

  Είναι αποτέλεσμα περίπλοκων ορμονικών επιδράσεων και του ασυνείδητου νου. Τα συναισθήματα είναι πολύ δύσκολο να ελέγχονται, με συνειδητή προσπάθεια. Προκαλούν την αλλαγή συμπεριφοράς στα θηλαστικά ανάλογα με την κατάσταση στην οποία αυτά βρίσκονται. Στον άνθρωπο τα συναισθήματα πολλές φορές γίνονται αιτία να μη μπορεί να ζει κανείς με λογικά αποδεκτό τρόπο.
Υπάρχουν εκατοντάδες συναισθήματα, μαζί με τις προσμείξεις τους, τις ποικιλίες, τις μεταλλάξεις και τις αποχρώσεις τους. Πράγματι, υπάρχουν πολύ περισσότερες αποχρώσεις συναισθημάτων από όσες λέξεις για να τα ορίσουν.

Οι ερευνητές εξακολουθούν να διαφωνούν ως προς το ποια ακριβώς συναισθήματα πρέπει να θεωρηθούν πρωταρχικά, ποια δηλαδή αποτελούν το μπλε, το κόκκινο και το κίτρινο του ουράνιου τόξου των συναισθημάτων, από όπου πηγάζουν και όλες οι άλλες αποχρώσεις. Μερικοί θεωρητικοί προτείνουν κάποιες βασικές οικογένειες συναισθημάτων, παρόλο που δε συμφωνούν όλοι με αυτές.
Οι θεωρούμενες ως κυρίες οικογένειες συναισθημάτων και μερικά από τα μέλη τους είναι:
• Θυμός: λύσσα, οργή, πικρία, αγανάκτηση, απόγνωση, αναβρασμός, ενόχληση, εκνευρισμός, εχθρότητα και ίσως σε ακραίες καταστάσεις παθολογικό μίσος και βία.
• Θλίψη: λύπη, ακεφιά, κατήφεια, μελαγχολία, αυτολύπηση, μοναξιά, καημός, απελπισία και σε παθολογικό βαθμό σοβαρή κατάθλιψη.
• Φόβος: άγχος, αναστάτωση, νευρικότητα, έγνοια, κατάπληξη, τρόμος, ανησυχία, δέος, φρίκη, σκιάξιμο, τρομάρα και στις ψυχοπαθολογικές του μορφές φοβία και πανικός.
• Απόλαυση: ευτυχία, χαρά, ανακούφιση, ικανοποίηση, ευεξία, ευαρέσκεια, διασκέδαση, καμάρι, αισθητική απόλαυση, ενθουσιασμός, τέρψη, ηδονή, ευφορία, κέφι, έκσταση και στην ακραία μορφή της μανία.
• Αγάπη: αποδοχή, φιλικότητα, εμπιστοσύνη, τρυφερότητα, ευγένεια, ταίριασμα, αφοσίωση, λατρεία, ξεμυάλισμα, έρωτας.
• Έκπληξη: σοκ, κατάπληξη, θαυμασμός, απορία.
• Αποστροφή: περιφρόνηση, δυσφορία, απέχθεια, σιχασιά, φρίκη, βδελυγμία, αηδία.
• Ντροπή: ενοχή, αμηχανία, απογοήτευση, τύψεις, ταπείνωση, εξευτελισμός, καταισχύνη, συστολή και μετάνοια.

Ομολογουμένως, ο παραπάνω κατάλογος δε λύνει κάθε πρόβλημα σχετικά με την κατάταξη των συναισθημάτων. Για παράδειγμα, τι γίνεται με τις προσμείξεις τους, όπως είναι η ζήλια, μια παραλλαγή του θυμού που εμπεριέχει επίσης λύπη και φόβο; Και τι γίνεται με τις αρετές που γεννούν συναισθήματα όπως η ελπίδα και η πίστη, το κουράγιο και η μεγαλοψυχία, η σταθερότητα και η ηρεμία; Ή με κάποια από τα κλασικά ελαττώματα, από τα οποία παράγονται συναισθήματα όπως αμφιβολία, αδιαφορία, απάθεια και νωθρότητα ή πλήξη; Δεν υπάρχουν σαφείς απαντήσεις. Η επιστημονική διαμάχη γύρω από τους τρόπους ταξινόμησης των συναισθημάτων συνεχίζεται.

Το επιχείρημα ότι υπάρχουν λιγοστά κυρία συναισθήματα βασίζεται μέχρι ενός σημείου στην εργασία του Πολ Έκμαν, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Φρανσίσκο. Ο Έκμαν διατύπωσε την άποψη ότι οι συγκεκριμένες εκφράσεις για τέσσερα συναισθήματα (φόβος, θυμός, θλίψη, απόλαυση) αναγνωρίζονται από ανθρώπους που προέρχονται από διαφορετικούς πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο, στους οποίους περιλαμβάνονται και άνθρωποι που πιθανώς δε χρησιμοποιούν καν τη γραφή και φυσικά δεν έχουν ακόμα «μολυνθεί» από την έκθεσή τους στα Μ Μ Ε. Το γεγονός αυτό καθιστά τα συγκεκριμένα συναισθήματα παγκόσμια.

Σε μια έρευνα που έκανε ο Πολ Έκμαν σε μια απομονωμένη φυλή, που από την άποψη της εξέλιξης βρίσκεται ακόμα στη Λίθινη Εποχή, ανακάλυψε ότι παντού οι άνθρωποι αναγνώριζαν τα ίδια βασικά συναισθήματα. Αυτός ο οικουμενικός χαρακτήρας των εκφράσεων του προσώπου παρατηρήθηκε πιθανότατα αρχικά από τον Δαρβίνο, ο οποίος τη θεώρησε απόδειξη ότι οι δυνάμεις της εξέλιξης είχαν χαράξει αυτά τα σημάδια στο κεντρικό νευρικό μας σύστημα.

Πέρα από τις διαθέσεις, υπάρχει η ψυχοσύνθεση, η έμφυτη ροπή προς μια συγκεκριμένη διάθεση που κάνει τους ανθρώπους μελαγχολικούς, ντροπαλούς ή πρόσχαρους. Και ακόμα, πέρα από αυτές τις συναισθηματικές προδιαθέσεις, υπάρχουν οι αναμφισβήτητες διαταραχές του συναισθήματος, με τις ανάλογες κλινικές τους εκδηλώσεις, όπως η κατάθλιψη ή το παθολογικό άγχος, στις οποίες ο άνθρωπος νιώθει αιωνίως παγιδευμένος σε μια τοξική κατάσταση.