Δευτέρα 31 Μαρτίου 2014

Γιατί ακούμε μουσική; Δαρβίνος εναντίον James Brown


«Δεδομένου ότι ούτε η απόλαυση ούτε η ικανότητα παραγωγής της μουσικής είναι χρήσιμες -έστω και στο παραμικρό- για τον άνθρωπο, πρέπει να καταχωριστούν μεταξύ των πλέον μυστηριωδών από τις δεξιότητες με τις οποίες είναι προικισμένος».  Κάρολος Δαρβίνος, Καταγωγή του Ανθρώπου
 
«Τόσο οικείος, αυτός ο Σοπέν, που νομίζω ότι η ψυχή του θα έπρεπε να ανασταίνεται μόνο ανάμεσα σε φίλους». T.S. Elliot, Portrait of a lady
 
Ο επιστήμονας και ο ποιητής. Ποιος από τους δύο κατανοεί καλύτερα την ανθρώπινη φύση; Χαμογελάω καθώς κάνω αυτήν την ερώτηση. Σαν εξωγήινος που αντιμετωπίζει συγκαταβατικά το ανθρώπινο είδος.
 
Ο Άρθουρ Κλαρκ, στο «Τέλος της Παιδικής Ηλικίας», επινόησε ένα εξωγήινο είδος, τους «Επικυρίαρχους». (Η επιστημονική φαντασία είναι το αμάλγαμα επιστήμης και τέχνης;). Οι Επικυρίαρχοι είναι εκνευριστικά εγκεφαλικοί, με τεχνολογία πολύ πιο προηγμένη από τη δική μας, και… άμουσοι. Επισκέπτονται τον πλανήτη μας για να κατανοήσουν αυτό ακριβώς το οξύμωρο των ανθρώπων που προβλημάτιζε και τον Δαρβίνο: Το πάθος τους και την εμμονή τους για κάτι «άχρηστο», όπως η μουσική.

Πρεσβευτές τους παρευρίσκονται σε μια συναυλία. Σαν τελειώνει συγχαίρουν τους μουσικούς για τη δεξιοτεχνία τους, επαινούν την εφευρηματικότητα του συνθέτη και μπαίνουν στο διαστημόπλοιο για να γυρίσουν στο αστέρι τους. Αλλά δεν έχουν καταλάβει (όπως και ο εξίσου άμουσος Δαρβίνος) γιατί αυτή η δραστηριότητα των ανθρώπων ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στη ζωή τους. Τι τους προσφέρει;
 
Παρόμοια ικανοποίηση με τον οργασμό, υποστηρίζουν πλέον οι νευρολόγοι. Λιγότερο εκρηκτική, αλλά με μεγαλύτερη διάρκεια.
 
Όμως ας ξεκινήσουμε με τα προκαταρκτικά. Μουσική υπάρχει σε όλους τους πολιτισμούς, όσο «πρωτόγονοι» ή απομονωμένοι και να είναι αυτοί.
 
Οι διάφορες φυλές των Αβορίγινων της Αυστραλίας, παρότι μιλάνε πολλές διαφορετικές γλώσσες, μπορούν να συννενοηθούν με τα τραγούδια τους. (διαβάστε «Τα μονοπάτια των τραγουδιών», του ταξιδευτή-συγγραφέα Μπρους Τσάτουιν)
 
Οι Εσκιμώοι έλυναν τις διαφορές τους με αγώνες τραγουδιού και η βαρύτερη προσβολή για κάποιον ήταν να του πουν ότι δεν ξέρει να τραγουδάει.
 
Οι ιθαγενείς της περιοχής Arnhem χρησιμοποιούν τη μουσική σαν ένα μέσο που τους διδάσκει όλα όσα πρέπει να ξέρουν για τον πολιτισμό τους και για τη θέση τους μέσα στο φυσικό και τον υπερφυσικό κόσμο.
 
Στο Μπαλί, τα gamelan, οι αυτοσχέδιες ορχήστρες κάθε χωριού, ήταν μέρος της κοινωνικής ζωής, σε τέτοιο βαθμό που δεν υπήρχε ξεχωριστή λέξη για τη μουσική. Η μουσική είναι το χωριό.
 
Σε πολλές φυλές της «μαύρης Αφρικής» κάθε άνθρωπος ήταν και μουσικός, ανεξάρτητα από το «επάγγελμα» του. Και η μουσική τους είναι τόσο πολύπλοκη που ένας δυτικός δυσκολεύεται να την κατανοήσει.
 
Στην Αρχαία Κίνα η μουσική αφορούσε στις σχέσεις του ανθρώπου με το σύμπαν. Με αυτή ο άνθρωπος αναλάμβανε την ευθύνη να τονώνει ή να κλονίζει την ισορροπία του κόσμου.
 
Ανάμεσα στα προελληνικά κυκλαδίτικα ειδώλια υπάρχουν και πολλά μουσικών. Ο Πυθαγόρας ταύτιζε την Κτίση με τη Μουσική. Και είναι γνωστή η σημασία της μουσικής για τους αρχαίους Έλληνες. Η εξελικτική ψυχολογία μοιάζει να συμφωνεί με την εξέλιξη της ανθρωπότητας και την εθνομουσικολογία.

Τα παιδιά απολαμβάνουν τη μουσική πριν μιλήσουν, πριν ακόμα περπατήσουν. Έρευνες που έγιναν το 2006 έδειξαν ότι τα μωρά των ανθρώπων γεννιούνται με απόλυτο αυτί. (Απόλυτο αυτί είναι η ικανότητα να αναγνωρίζεις την τονικότητα ενός ήχου χωρίς να χρειαστείς να τον συγκρίνεις με κάποιον άλλο. Να ακούς την κόρνα του αυτοκινήτου και να ξέρεις ότι είναι «λα».)
 
Αυτή η ικανότητα φθίνει με τα χρόνια, ειδικά μόλις τα δίχρονα ξεκινούν να κατακτούν την ομιλία. Σε λαούς όμως, όπως οι Κινέζοι, όπου η γλώσσα είναι τονική, το απόλυτο αυτί διατηρείται και στους ενήλικους, σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό απ” ό,τι στους μη-τονικούς λαούς.
 
Τα παιδιά γεννιούνται με το μυαλό τους έτοιμο για να υποδεχτεί τη μουσική (όπως συμβαίνει και με τους κανόνες της γλώσσας).
 
Άλλωστε από την πρώτη στιγμή της ύπαρξης τους, πολύ πριν γεννηθούν, ζουν μέσα στο ρυθμό. Η κύρια και συνεχής «μουσική» υπόκρουση της ενδομήτριας ζωής είναι ο χτύπος της καρδιάς της μητέρας.
 
Ο ρυθμός είναι η βάση της μουσικής και η αρχή της ζωής. Θυμάμαι μια παρέα από ανθρώπους με βαριά νοητική καθυστέρηση που είχαν έρθει σε ένα υπαίθριο μπαρ, όπου δούλευα κάποιο καλοκαίρι. Οι άνθρωποι αυτοί δυσκολεύονταν ακόμα και να ρουφήξουν το χυμό τους με το καλαμάκι. Οι συνοδοί έτρεχαν από τραπέζι σε τραπέζι για να τους βοηθήσουν.
 
Όταν όμως ακούστηκε από τα ηχεία ένα κομμάτι του James Brown όλοι έπιασαν το ρυθμό. Διστακτικά στην αρχή, χτυπώντας το πόδι ή κουνώντας το κεφάλι. Μετά κάποιοι σηκώθηκαν και ξεκίνησαν να χορεύουν.
 
Δεν μπορούσαν να ντυθούν μόνοι τους ή να μιλήσουν σωστά, αλλά είχαν το ρυθμό μέσα τους για να χορέψουν. Και το κυριότερο: Η μουσική τους είχε κάνει χαρούμενους.
 
Δεν είναι τυχαίο που η μουσική μας δημιουργεί ερωτική διάθεση.
 
«Ακούμε τη μουσική με τους μύες μας», έγραφε ο Νίτσε, ο φιλόσοφος που ήθελε έναν θεό-χορευτή.
Η αλήθεια είναι ότι ακούμε μουσική με όλο μας το σώμα -και κάτι παραπάνω.
 
Οι μαγνητικοί τομογράφοι έδειξαν κάτι που οι ποιητές είχαν ψυχανεμιστεί (και ο Δαρβίνος αγνοούσε): Ενώ η ομιλία, η όραση και οι υπόλοιπες λειτουργίες του εγκεφάλου εστιάζονται σε συγκεκριμένα κέντρα, η μουσική ενεργοποιεί τουλάχιστον δώδεκα διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου.

 
Όταν ο άνθρωπος ακούει μουσική που του αρέσει και ειδικά όταν συμμετέχει σε αυτήν (τραγουδώντας, χτυπώντας τα χέρια ή χορεύοντας), τότε το εγκεφαλογράφημα θυμίζει οργασμό.
 
Αν δείτε μαγνητική τομογραφία της εγκεφαλικής δραστηριότητας την ώρα του οργασμού θα πιστέψετε ότι το κεφάλι του ανθρώπου ανατινάχτηκε.
 
Σκεφτείτε τώρα όλη τη συναισθηματική, νοητική και σωματική ένταση που βιώνετε σε μια δίωρη συναυλία να τη ζούσατε συμπυκνωμένη σε λίγα δευτερόλεπτα!
 
Θα ουρλιάζατε από την ηδονή (αν δεν ανατιναζόταν το κεφάλι σας).
 
Και αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να προσφέρει η ανάγνωση του καλύτερου βιβλίου -θα αναγκαστώ να παραδεχτώ, παρότι υπηρέτης του λόγου.
 
Επειδή όμως έχω περάσει και από τη μουσική, ως ημι-ερασιτέχνης κιθαρίστας, γνωρίζω ότι η ενορατική σχεδόν επικοινωνία που επιτυγχάνεται ανάμεσα στα μέλη μιας μπάντας, ειδικά όταν αυτοσχεδιάζουν, είναι μία από τις πιο καθάριες απολαύσεις που μπορεί να νιώσει ο άνθρωπος.
 
Αυτή η επικοινωνία δημιουργεί ισχυρότατους δεσμούς. Ακριβώς ό,τι επιζητούσαν οι «πρωτόγονες» φυλές με τη συμμετοχή και τη συνεργασία όλων των μελών στη μουσική.
 
Η έκσταση είναι συνώνυμη με τη μουσική (και το χορό) από τις απαρχές του ανθρώπου.
 
Μαινάδες και σαμάνοι, δερβίσηδες και μάγοι, επικοινωνούσαν με το θείο χάρη aστη μουσική (και με λίγη βοήθεια από ενθεογενή φυτά).
 
Κατά κάποιο τρόπο η μουσική δημιούργησε το θεό.
 
(Ο φίλος Όττο μου γνωστοποίησε ότι ο Τόλκιν βάζει το θεό να δημιουργεί τον Κόσμο τραγουδώντας. Κάτι ήξερε ο Τόλκιν από θεούς και δαίμονες). Και δείτε πως όλες οι θρησκείες έχουν τις τελετουργίες τους άρρητα δεμένες με τη μουσική.
 
Μόνο οι θρησκείες; Ο Merlin Donald, στο βιβλίο του «Η καταγωγή του μοντέρνου νου», υποστηρίζει ότι η μουσική είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του ανθρώπινου πολιτισμού.
 
Πριν εξελιχτούν η γλώσσα και η εννοιολογική σκέψη οι homo πέρασαν από έναν «μιμητικό» πολιτισμό, όπου η αναπαράσταση αισθημάτων, εξωτερικών συμβάντων και ιστοριών γινόταν με τη στάση του σώματος και το ρυθμό, καθώς culture-street-musicians-arthur-brownκαι με τον ήχο, αλλά όχι με τη γλώσσα.
 
(Εδώ ας θυμηθούμε το Ζορμπά, που όταν του «τελείωναν» οι λέξεις σηκωνόταν και χόρευε για να εξηγήσει στον συνομιλητή του όσα δεν μπορούσε να του πει.)
 
Ο Όλιβερ Σάκς, ο αγαπημένος μου νευρολόγος, μας δίνει πάμπολλα παραδείγματα για τη θεραπευτική δύναμη της μουσικής.
 
Άνθρωποι με αφασία, παρκισονικοί, άλλοι με διαταραχές μετατραυματικού άγχους, καθώς και πάσχοντες από σχιζοφρένεια, ανταποκρίνονταν στη μουσική καλύτερα από κάθε άλλη προσπάθεια επικοινωνίας, λες και αυτή είναι φωλιασμένη στα βαθύτερα επίπεδα του νου.
 
Κάποια παρκισονική κυρία, η οποία δυσκολευόταν να μιλήσει και να περπατήσει, με τη μουσική κατάφερνε να χορέψει και να τραγουδήσει, και ένιωθε: «Σαν να θυμάμαι ξαφνικά τον εαυτό μου, το δικό μου ζωντανό σκοπό».
 
Οι μουσικές αναμνήσεις αποδεικνύονται πολύ πιο διεγερτικές από κάθε «μαντλέν του Προυστ», ενώ παραμένουν αναλλοίωτες ακόμα και όταν κάθε άλλη μνήμη χάνεται.
 
Ασθενείς με Αλτσχάιμερ, οι οποίοι δεν μπορούσαν να θυμηθούν το όνομα τους και την οικογένεια τους, που δεν μπορούσαν να αναγνωρίσουν ένα παπούτσι ως παπούτσι ούτε να μιλήσουν, άνθρωποι οι οποίοι ζούσαν χωρίς να έχουν συνείδηση του εαυτού τους, κατάφεραν να τραγουδήσουν χωρίς δισταγμό ολόκληρες όπερες ή να παίξουν ολόκληρα κοντσέρτα (εφόσον, βεβαίως, είχαν μουσική εκπαίδευση).
 
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός υπερήλικα δεξιοτέχνη πιανίστα, στα τελευταία στάδια του Αλτσχάιμερ.
 
Όσο περίμενε στα παρασκήνια του Κάρνεγκι Χολ, για την τελευταία του συναυλία, δεν ήξερε καν που βρισκόταν και ποιος ήταν. Αν δεν τον οδηγούσαν μέχρι το πιάνο θα έμενε να κοιτάει τον τοίχο.
 
Σαν ξεκίνησε όμως η εισαγωγή του κοντσέρτου και ακούμπησε τα χέρια στα πλήκτρα ο ανοιακός γέρος ξανάγινε ο σπουδαίος πιανίστας που όλοι (εκτός ίσως από τον ίδιο) θυμόντουσαν.
 
Έπαιξε άψογα ολόκληρο το κοντσέρτο και μόλις τέλειωσε η μουσική επέστρεψε στο σκοτάδι, αδιαφορώντας για τα χειροκροτήματα και τα δάκρυα των ακροατών.
 
Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά ακόμη για τη μουσική, όμως πιστεύω ότι και με αυτά τα λίγα φαίνεται ότι ο Δαρβίνος είχε άδικο. Η μουσική δεν είναι απλώς χρήσιμη για τον άνθρωπο, η μουσική τού είναι απαραίτητη.
 
Πέρα από την τόσο σημαντική της κοινωνική αξία, ως μέσο που βοηθάει τη διασύνδεση των μελών, πέρα από την καταλυτική της επίδραση στην εξέλιξη του ανθρώπου, πέρα από τον προσδιορισμό της ταυτότητας (φυλετικής, εθνικής, προσωπικής), η μουσική προσφέρει κάτι που είναι η πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης: Απόλαυση!
 
(Και μη ρωτήσετε σε τι χρησιμεύει η απόλαυση.)

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου