Παρασκευή 20 Σεπτεμβρίου 2013

To παιχνίδι και ο αθλητισμός αυξάνει τις μαθησιακές ικανότητες του παιδιού


Ο καλύτερος τρόπος για να βελτιωθούν οι επιδόσεις των παιδιών στο σχολείο μπορεί να είναι να κάνουν λιγότερο μάθημα, αναφέρει η εφημερίδα «Νιου Γιορκ Τάιμς». Νέες μελέτες υποδηλώνουν ότι το παιχνίδι και τα συχνά διαλείμματα είναι εξίσου σημαντικά για τις ακαδημαϊκές επιδόσεις των μαθητών με την ανάγνωση, την επιστήμη και τα μαθηματικά και ότι η καθημερινή ύπαρξη χρόνου για εξωσχολικές δραστηριότητες μπορεί να επηρεάσει ευνοϊκά τη συμπεριφορά, τη συγκέντρωση, ακόμα και τους βαθμούς των
μαθητών.
Μελέτη σε 11.000 παιδιά ηλικίας 8 και 9 ετών, που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Pediatrics» έδειξε πως μερικά 15λεπτα διαλείμματα την ημέρα είχαν ως αποτέλεσμα καλύτερη συμπεριφορά απ' ό,τι το συνεχές μάθημα.
«Μερικές φορές είναι απαραίτητο να τεκμηριώνεις επιστημονικά αυτό που η κοινή λογική πρεσβεύει» δήλωσε η επικεφαλής ερευνήτρια δρ Ρομίνα Μπάρος, παιδίατρος και επίκουρη καθηγήτρια στο Κολέγιο Ιατρικής Άλμπερτ Αϊνστάιν. «Τα παιδιά χρειάζονται το διάλειμμα, επειδή ο εγκέφαλός τους το έχει ανάγκη».
Πολλά παιδιά, όμως, δεν κάνουν αυτό το διάλειμμα, σύμφωνα με τη μελέτη της: το 30% των παιδιών που ερωτήθηκαν είπε ότι τα διαλείμματα έχουν περιοριστεί σε σύγκριση με τις προηγούμενες χρονιές.
Ανάλογα ευρήματα είχε και μελέτη του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, η οποία έδειξε πως όσο περισσότερο χρόνο για παιχνίδι, άθληση και άσκηση είχαν στη διάθεσή τους τα παιδιά τόσο καλύτερα απέδιδαν στα σχολικά τεστ. Στη μελέτη αυτή συμμετείχαν 1.800 μαθητές γυμνασίου, στους οποίους η έλλειψη ελεύθερου χρόνου είναι ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο.
Μία άλλη μελέτη, σε παιδιά με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας έδειξε πως όσα έκαναν συχνά σχολικούς περιπάτους, είχαν βελτιωμένες επιδόσεις σε τεστ προσοχής και συγκέντρωσης. Ωστόσο, το μεγαλύτερο όφελος παρατηρήθηκε σε όσα έκαναν περιπάτους στην εξοχή και όχι μέσα στα αστικά κέντρα, σημειώνει η «Επιθεώρηση Διαταραχών Προσοχής» (JAD), όπου δημοσιεύθηκε η μελέτη.
Άλλες ερευνητικές εργασίες έχουν δείξει πως και οι σχολικές εκδρομές στην ύπαιθρο βοηθούν τα παιδιά στα μαθήματα, καθώς βελτιώνουν τις επιδόσεις τους στα τεστ συγκέντρωσης.

Ποια είναι τα χαρίσματά μου; Τρόποι να τα ανακαλύψεις!


"Είμαι χαρισματικός!"- τα στάδια της αυτοανακάλυψης

Πολλές φορές στην επαγγελματική μου απασχόληση έχω συναντήσει άτομα τα οποία ανακάλυψαν σε μεγάλη ηλικία μια διαφορετικότητα που είχαν σε όλη τους τη ζωή, χωρίς όμως να τη γνωρίζουν: ότι είναι χαρισματικοί. Η αφορμή δίνεται συνήθως από ένα ανάγνωσμα, ένα βιβλίο, ένα άρθρο, και για πολλούς ξεκινάει ένα νέο ταξίδι αυτογνωσίας, επίγνωσης, αποκάλυψης, το οποίο έχει ως κύρια χαρακτηριστικά την έκπληξη ("τι είναι πάλι αυτό!"), την ανακούφιση ("ώστε αυτό είχα τελικά!") αλλά και την ντροπή ("θα με θεωρήσουν ψώνιο") και τη μοναξιά ("δεν έχω με ποιον να το μοιραστώ").
  
Σε ένα άρθρο η Lisa Erickson παρομοιάζει την αποκάλυψη της χαρισματικότητας με την αποκάλυψη της ομοφυλοφιλίας. Παραδέχεται βέβαια ότι η παρομοίωση δεν είναι τέλεια, καθώς η χαρισματικότητα δεν μπορεί να συγκριθεί σε ό,τι αφορά τον κοινωνικό αποκλεισμό που η ομοφυλοφιλία συνεπάγεται. Ωστόσο, αναγνωρίζει πολλά κοινά, όπως ότι είναι εγγενή χαρακτηριστικά που κάποιος μπορεί να τα ανακαλύψει σε διάφορα χρονικά σημεία στη ζωή του, αφορούν το να ανήκεις σε μια αόρατη μειονότητα, συνεισφέρουν στην ολοκλήρωση της ταυτότητας.

Στην αυτο-αποκάλυψη της χαρισματικότητας η συγγραφέας προσδιορίζει κάποια στάδια τα οποία διέρχεται το χαρισματικό άτομο που ανακαλύπτει ότι είναι χαρισματικό:
  1. πριν την ανακάλυψη: αίσθηση απομόνωσης και μοναξιάς, αίσθηση διαφορετικότητας και μη ταιριάσματος με τους άλλους ανθρώπους, απροσδιόριση αίσθηση αδικίας, ευαισθησία, εσωστρέφεια, απογοήτευση, αποξένωση, αίσθηση ότι "κάτι δεν πάει καλά".
  2. ανακάλυψη: συνήθως από κάποιο τυχαίο συμβάν (συνήθως πληροφορία), το άτομο ανακαλύπτει ότι υπάρχει κάποιο ή κάποια χαρακτηριστικά με τα οποία ταυτίζεται και αρχίζει να ανακαλύπτει μια νέα κατηγορία ανθρώπων στην οποία αρχικά υποψιάζεται και έπειτα αρχίζει να βεβαιώνεται ότι ανήκει.
  3. εξερεύνηση: το άτομο αρχίζει να διαβάζει, να μαθαίνει, να πειραματίζεται με τον εαυτό του, να ανακαλύπτει εκ νέου τις δυνατότητές του και τα ταλέντα του. Νιώθει μεγάλη άνεση πια, έως ενθουσιασμό, με τις πτυχές του εαυτού που ως τώρα δεν είχε ίσως προσέξει και παρατηρεί τον εαυτό του από νέες οπτικές γωνίες.
  4. κοινωνικές διαστάσεις: σε αυτό το στάδιο το άτομο βλέπει τη χαρισματικότητά του μέσα από το πρίσμα των σχέσεων με τους άλλους, καθώς μπορεί η ανακάλυψη της διαφορετικότητας αυτής να εξηγεί προβλήματα, χαρακτηριστικά και πτυχές στις σχέσεις του με τους άλλους. Αρχίζει να παρατηρεί τις νοητικές ικανότητες των άλλων ανθρώπων και να τις συγκρίνει με τις δικές του.
  5. ενσωμάτωση: το στάδιο αυτό, που ίσως και να μην τελειώνει ποτέ, αφορά την ενσωμάτωση της χαρισματικότητας στην ταυτότητα του ατόμου. Γίνεται ένας αναπροσδιορισμός της ταυτότητας, ενώ το άτομο αρχίζει να κάνει επιλογές στο περιβάλλον του, στον τρόπο που περνά τον χρόνο του, στα ενδιαφέροντά του. Αποδέχεται πλήρως το νεοανακαλυφθέν χαρακτηριστικό και το ενσωματώνει στην υπόλοιπη ζωή του.
Δεν πρόκειται βέβαια για μια εύκολη διαδικασία, σίγουρα όμως μπορούμε να πούμε ότι είναι λυτρωτική, καθώς βοηθά στην ολοκλήρωση της αυτογνωσίας και μας κάνει πιο λειτουργικούς και ώριμους. Βέβαια συνοδεύεται από πολλά ερωτηματικά και δυσκολίες. Για παράδειγμα, μια από τις συνηθισμένες δυσκολίες που συναντώ είναι όταν για πολλούς χαρισματικούς παρουσιάζεται η ανάγκη να μοιραστούν με δικούς τους ανθρώπους αυτό το χαρακτηριστικό που ανακάλυψαν και νιώθουν ντροπή, φόβο και συστολή, γιατί οι κοινωνικές συμβάσεις έχουν εμποτιστεί (για διάφορους λόγους) από έναν εξαναγκασμό προς την ταπεινότητα που κάνει την αναγνώριση ενός θετικού χαρακτηριστικού να φαίνεται ως αλαζονία.

Το ότι είναι κάποιος χαρισματικός δε σημαίνει ότι διαθέτει την απαραίτητη συναισθηματική νοημοσύνη και ωριμότητα να διαχειριστεί τη διαφορετικότητά του. Ο χαρισματικός, αν και συχνά εσωστρεφής και απομονωμένος από επιλογή, δε θα τα καταφέρει μόνος του, αν δεν έχει τη βοήθεια, την αποδοχή και την αναγνώριση ανθρώπων που θα τον στηρίξουν στη διαφορετικότητά του.

Παιδί και κινητό: 17 κίνδυνοι που πρέπει να προσέχεις


Σήμερα στον κόσμο υπάρχουν δισεκατομμύρια συνδρομητές κινητής τηλεφωνίας. Μέσα σε περίπου 2 δεκαετίες τα κινητά κατάφεραν να φτάσουν σε επίπεδα διείσδυσης που σε πολλές χώρες ξεπερνούν αυτά που έχει πετύχει η σταθερή τηλεφωνία σε πάνω από εκατό χρόνια λειτουργίας. Το κινητό τηλέφωνο αναδεικνύεται σε παιδιά και νέους ως η πιο δημοφιλής από τις νέες τεχνολογίες.
Τα κινητά έχουν πάψει πλέον να είναι απλά τηλέφωνα. Τώρα πια ό,τι μπορεί να κάνει κανείς μέσω ενός υπολογιστή συνδεδεμένου με το Διαδίκτυο μπορεί να κάνει και μέσω ενός κινητού με δυνατότητα σύνδεσης στο Διαδίκτυο. Τα τελευταία μοντέλα και ειδικά τα τηλέφωνα 3ης γενιάς, προσφέρουν πρόσβαση σε πληθώρα ηλεκτρονικών και ψυχαγωγικών υπηρεσιών, ανάμεσα στις οποίες λήψη φωτογραφιών και  βίντεο, ραδιόφωνο και μουσική, παιχνίδια, πλοήγηση στο Διαδίκτυο και εφαρμογές όπως SMS, MMS, μηνύματα video, chat, υπηρεσίες γνωριμιών και άλλες πηρεσίες ενηλίκων. Υπάρχει ακόμα και η δυνατότητα πληρωμών μέσω κινητού.
Ήδη το 2007, 9 στα 10 Ελληνόπουλα ηλικίας 12 έως 15 ετών είχαν στην κατοχή τους κινητό τηλέφωνο και μάλιστα το 91,7% αυτών έκανε καθημερινή χρήση. Τι είναι όμως αυτό που κάνει το κινητό τόσο αγαπητό από τις νεαρές ηλικίες; Σύμφωνα με τον οργανισμό Childnet International οι παρακάτω παράγοντες – κλειδιά καθιστούν τα κινητά τηλέφωνα ιδιαιτέρως ελκυστικά στα παιδιά, πολύ περισσότερο από όσο το «παραδοσιακό» και «παλαιομοδίτικο» Ίντερνετ μέσω Η/Υ:
  • H προσωπική και ιδιωτική φύση του κινητού τηλεφώνου, που καθιστά τον γονικό έλεγχο σχεδόν αδύνατο. 
  • Το γεγονός ότι η συσκευή είναι πάντα ενεργοποιημένη προσφέροντας συνεχή και άμεση επικοινωνία με τους φίλους καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. 
  • Η σημασία του κινητού στην εικόνα, το κύρος και τη μόδα. Το κινητό έχει φτάσει στο σημείο να αποτελεί κοινωνικό «status» για πολλά παιδιά, σε σημείο που να μην μπορούν χωρίς αυτό ούτε στιγμή. 
  • Ο παράγοντας διασκέδαση που παρέχεται μέσω της πλειάδας χαρακτηριστικών που μετατρέπουν μια συσκευή επικοινωνίας σε πανίσχυρο εργαλείο ψυχαγωγίας. 
  • Η τιμή, που σημαίνει ότι τα ίδια τα τηλέφωνα και η πρόσβαση στις υπηρεσίες που παρέχονται μέσω αυτών είναι στο βεληνεκές πολλών νεαρών καταναλωτών.
Μέσω των κινητών τηλεφώνων ενδέχεται να συναντήσει κανείς και περιεχόμενο το οποίο, αν και νόμιμο, είναι ακατάλληλο για ανήλικα παιδιά. Τέτοιο υλικό είναι η πορνογραφία ενηλίκων, που υπάρχει σε αφθονία στο Διαδίκτυο, στο οποίο μπορεί πια κανείς να αποκτήσει πρόσβαση και μέσω του κινητού του τηλεφώνου. Επίσης, υπάρχουν υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας που απευθύνονται αποκλειστικά και μόνο σε ενήλικες.
Μια μεγάλη μάστιγα ακόμα και στο Διαδίκτυο είναι η παιδική πορνογραφία. Η πιο επικίνδυνη μορφή περιεχομένου είναι αυτή της εκμετάλλευσης παιδιών μέσω της απεικόνισης πράξεων κακοποίησής τους. Η απεικόνιση παιδικής κακοποίησης είναι παράνομη στην Ελλάδα. Ωστόσο οι επιτήδειοι έχουν εκμεταλλευτεί τους διαύλους διανομής και συλλογής που ανοίγονται μέσω των διαδραστικών τεχνολογιών. Η τεχνολογία των κινητών τηλεφώνων, ειδικότερα με την ενσωμάτωση ψηφιακής κάμερας στις συσκευές αποτελεί ένα ακόμη μέσο πιθανής διακίνησης τέτοιου είδους παράνομου περιεχομένου και το οποίο αποτελεί ένα δύσκολο πεδίο δράσης για τις διωκτικές αρχές.

Εκτός της πορνογραφίας υπάρχει και άλλου είδους περιεχόμενο στο οποίο ένα παιδί μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση και το οποίο  κρίνεται επιβλαβές για τους ανήλικους. Τέτοιο υλικό έχει να κάνει π.χ. με ρατσισμό και ξενοφοβία, με ναρκωτικά, με τζόγο, ή με ανορεξία και διατροφικές διαταραχές.
  • Αν συναντήσετε παράνομο περιεχόμενο στο Διαδίκτυο μέσα από το κινητό σας, φερθείτε υπεύθυνα. Στην Ελλάδα για το σκοπό αυτό λειτουργεί η ανοιχτή γραμμή καταγγελιών Safeline στην οποία μπορείτε να απευθύνεστε για τέτοιου είδους περιεχόμενο.
  • Ρωτήστε τον τηλεπικοινωνιακό σας πάροχο για τις υπηρεσίες γονεϊκού ελέγχου που προσφέρει, έτσι ώστε να περιορίσετε τη δυνατότητα πρόσβασης του παιδιού σε ακατάλληλο υλικό στο Διαδίκτυο ή σε προηγμένες υπηρεσίες για ενηλίκους.
  • Καταχωρίστε τα στοιχεία της ηλικίας του παιδιού σε περίπτωση που έχει καρτοκινητό, ώστε να μην του επιτρέπεται η πρόσβαση σε υπηρεσίες ενηλίκων (υπηρεσίες γνωριμιών κ.λπ.)
  • Ακόμη κι αν η εταιρεία της κινητής τηλεφωνίας παρέχει φιλτράρισμα του περιεχομένου, να θυμάστε πάντα, ότι η αποτελεσματικότερη προστασία από ανεπιθύμητες καταστάσεις και κινδύνους είναι το μυαλό μας, η κριτική μας ικανότητα και η καλή επικοινωνία με τα παιδιά μας.
Τα κινητά σήμερα αποτελούν παντοδύναμα εργαλεία επικοινωνίας. Με την εισαγωγή του Διαδικτύου στην κινητή τηλεφωνία οι χρήστες έρχονται πια αντιμέτωποι με τους αντίστοιχους κινδύνους που ελλοχεύουν και στο Διαδίκτυο μέσω Η/Υ. Στα κινητά τηλέφωνα όμως το ζήτημα των επικίνδυνων επαφών αποκτά άλλη διάσταση, καθώς η προσωπική φύση του κινητού τηλεφώνου καθιστά ευκολότερη την απ’ ευθείας επαφή ενός επιτήδειου με κάποιον ανήλικο και αντίστοιχα δυσκολότερο τον έλεγχο από τους γονείς. Οι υπηρεσίες chat και κυρίως οι υπηρεσίες γνωριμιών παρέχουν ευκαιρίες για ακατάλληλες, ακόμα και επικίνδυνες επαφές για τα παιδιά. 

Παράλληλα, στα νέα γενιάς κινητά τηλέφωνα παρέχονται υπηρεσίες εντοπισμού, που μπορούν να φανούν εξαιρετικά χρήσιμες σε αυτούς που τις χρειάζονται (γονείς, περιπτώσεις ανάγκης κ.λπ.), μπορούν όμως να γίνουν επικίνδυνες συντελώντας στον εντοπισμό ενός παιδιού από επιτήδειους, όταν είναι γνωστό το νούμερο του τηλεφώνου του.
  • Μάθετε στα παιδιά σας να επαγρυπνούν για κινδύνους, ειδικότερα αναφορικά με τις ηλεκτρονικές επαφές τους.
  • Ζητήστε από το παιδί να σας δείξει τα chat rooms στα οποία μπαίνει και ελέγξτε κατά πόσο είναι κατάλληλα για την ηλικία του. 
  • Μάθετε στα παιδιά να μη δίνουν τον αριθμό του κινητού τους τηλεφώνου ή προσωπικά τους στοιχεία σε ανθρώπους που δεν γνωρίζουν και δεν εμπιστεύονται και σε καμία περίπτωση να μην συμφωνούν να συναντήσουν χωρίς τη δική σας συνοδεία κάποιον «ηλεκτρονικό φίλο». Σε περίπτωση δε που συμφωνήσετε μια τέτοια συνάντηση θα λάβει χώρα μόνο σε δημόσιο χώρο (όπως π.χ. σε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο). 
  • Τονίστε στο παιδί ότι σε ένα chat room δεν είναι υποχρεωμένο να απαντήσει σε ερωτήσεις που το φέρνουν σε δύσκολη θέση. Ενθαρρύνετέ το να κλείνει την εφαρμογή chat οποιαδήποτε στιγμή νιώσει άσχημα. 
  • Μιλήστε στο παιδί για τους ηλεκτρονικούς φίλους. Δώστε του να καταλάβει ότι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την πραγματική ταυτότητα ενός ανθρώπου τον οποίο γνωρίζουμε μόνο μέσω κινητού ή μέσω Διαδικτύου. Είναι σημαντικό να αντιληφθεί ότι οι εικονικοί φίλοι μπορεί να λένε ψέματα για την ηλικία, το φύλο και τις δραστηριότητές τους.
Η λήψη και η ανταλλαγή φωτογραφιών (και βίντεο) μέσω κινητού τηλεφώνου είναι μια ιδιαίτερα δημοφιλής ασχολία παιδιών και νέων. Επιπλέον, οι δυνατότητες σύνδεσης του κινητού τηλεφώνου με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή επιτρέπει την ανταλλαγή μέσω Διαδικτύου αλλά και την ανάρτηση αυτών των φωτογραφιών ή των βίντεο σε ιστοχώρους. Είναι σημαντικό, λοιπόν, η χρήση της κάμερας του κινητού άλλα και γενικότερα των αρχείων πολυμέσων να γίνεται με σύνεση και σεβασμό προς τους άλλους. 
  • Μάθετε στο παιδί σας ότι ποτέ δεν πρέπει να παίρνει φωτογραφίες από φίλους και αγνώστους χωρίς να ζητήσει πρώτα την άδειά τους. 
  • Υπενθυμίστε στο παιδί σας ότι δεν πρέπει ποτέ να στέλνει φωτογραφίες του σε αγνώστους μέσω του κινητού του ή να τις ανεβάζει στο Διαδίκτυο. Σε καμία περίπτωση δε, δεν πρέπει να στέλνει φωτογραφίες άλλων ανθρώπων, εάν αυτοί δεν το γνωρίζουν και δεν έχουν συναινέσει για αυτό.
  • Το παιδί θα πρέπει να κατανοήσει ότι δεν έχει υπό τον έλεγχό του τις φωτογραφίες που διακίνησε μέσω κινητού τηλεφώνου. Τις φωτογραφίες δε που δημοσιεύονται στο Διαδίκτυο μπορεί να τις δει οποιοσδήποτε στον κόσμο. Μιλήστε του για τις πιθανές συνέπειες (εντοπισμός στο φυσικό κόσμο, παραποίηση και ανάρτηση σε τρίτους ιστοχώρους).
  • Εάν ο τρόπος που κάποιο τρίτο άτομο χρησιμοποιεί το κινητό του και την ενσωματωμένη κάμερα κάνει το παιδί σας να νιώθει άβολα, μάθετέ το να σας εμπιστεύεται και να σας αναφέρει αμέσως τέτοιου είδους περιστατικά.
  • Από τη στιγμή που οι φωτογραφίες δημοσιεύονται στο Διαδίκτυο, όπως για παράδειγμα στο προφίλ σε μια ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης, παύουν να είναι προσωπικές και γίνονται δημοσίως προσβάσιμες, παντού στον κόσμο. Οι φωτογραφίες αυτές μπορεί να μείνουν αποθηκευμένες εκεί για πάντα, ακόμα και να αλλαχθεί το περιεχόμενό τους. 
  • Μάθετε στο παιδί σας να μην αποστέλλει και να μη δημοσιεύει φωτογραφίες που απεικονίζουν προσωπικές στιγμές και που θα το έφερναν τώρα ή στο μέλλον σε δύσκολη θέση.
  • Εάν το παιδί σας ή ακόμα και εσείς λάβετε κάποια φωτογραφία στο κινητό σας που σας κάνει να νιώθετε άβολα ή σας σοκάρει, επικοινωνήστε αμέσως με τον πάροχο κινητής τηλεφωνίας.
  • Θυμίστε στο παιδί σας ότι η χρήση φωτογραφικών μηχανών απαγορεύεται αυστηρά σε κάποιους χώρους, όπως π.χ. στα αποδυτήρια..

"Οι ρίζες του μίσους". Ένα επίκαιρο κείμενο του Κορνήλιου Καστοριάδη


Υπάρχουν δύο ψυχικές εκφράσεις του μίσους: το μίσος για τον άλλο  και το μίσος για τον εαυτό μας, το οποίο συχνά δεν παρουσιάζεται ως τέτοιο. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι και τα δυο έχουν κοινή ρίζα, την άρνηση της ψυχικής μονάδας να δεχθεί αυτό που για την ίδια είναι ξένο. Η οντολογική αυτή διάρθρωση του ανθρώπου επιβάλλει αξεπέραστους εξαναγκασμούς σε κάθε κοινωνική οργάνωση και σε κάθε πολιτικό πλάνο. Καταδικάζει αμετάκλητα κάθε ιδέα για μία«διαφανή» κοινωνία, κάθε πολιτικό πλάνο που αποσκοπεί στην άμεση οικουμενική συμφιλίωση.
Κατά τη διαδικασία κοινωνικοποίησης, οι δύο διαστάσεις του μίσους χαλιναγωγούνται σε σημαντικό βαθμό, τουλάχιστον όσον αφορά τις πιο δραματικές εκδηλώσεις τους. Εν μέρει αυτό επιτυγχάνεται μέσω του μόνιμου αντιπερισπασμού που ασκείται στην καταστροφική τάση από τους«εποικοδομητικούς» κοινωνικούς σκοπούς - την εκμετάλλευση της φύσης, τον συναγωνισμό διαφόρων ειδών (τις «ειρηνικές» αγωνιστικές δραστηριότητες, όπως ο αθλητισμός, τον οικονομικό ή πολιτικό ανταγωνισμό, κτλ). Όλες αυτές οι διέξοδοι κατευθύνουν ένα μέρος του μίσους και της «διαθέσιμης» καταστροφικής ενέργειας, αλλά όχι το σύνολο τους.
Το κομμάτι του μίσους και της καταστροφικότητας που απομένει φυλάσσεται σε μία δεξαμενή έτοιμη να μετατραπεί σε καταστροφικές δραστηριότητες, σχηματοποιημένες και θεσμοθετημένες, που στρέφονται εναντίον άλλων ομάδων - δηλαδή να μετατραπεί σε πόλεμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι το ψυχικό μίσος είναι η «αιτία» του πολέμου. Αλλά το μίσος είναι, αναμφίβολα, ένας όρος, όχι μόνο απαραίτητος αλλά και ουσιαστικός, του πόλεμοι».
Το μίσος καθορίζει τον πόλεμο και εκφράζεται μέσω αυτού, Η φράση του Αντρέ Μαλρό «είθε η νίκη σε αυτό τον πόλεμο να ανήκει σε όσους πολέμησαν χωρίς να τον αγαπούν» εκφράζει μία ελπίδα που στην πραγματικότητα διαψεύδεται σε όλους σχεδόν τους πολέμους. Αλλιώς δεν θα καταλαβαίναμε πώς εκατομμύρια άνθρωποι στη διάρκεια της ιστορίας ήταν πρόθυμοι, από τη μία στιγμή στην άλλη, να σκοτώσουν αγνώστους ή να σκοτωθούν από αυτούς. Και όταν η δεξαμενή του μίσους δεν βρίσκει διέξοδο στον πόλεμο, εκδηλώνεται υπόκωφα με τη μορφή της περιφρόνησης, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού.
Οι καταστροφικές τάσεις των ατόμων συνάδουν απόλυτα με την ανάγκη μίας κοινωνίας να ενδυναμώνει τη θέση των νόμων, των αξιών και των κανόνων της, ως μοναδικά στην τελειότητα τους και ως τα μόνα αληθινά, ενώ οι νόμοι, τα πιστεύω και τα έθιμα των άλλων είναι κατώτερα, λανθασμένη, άσχημα, αηδιαστικά, φριχτά, διαβολικά.
Και αυτό, με τη σειρά του, βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με τις ψυχικές ανάγκες του ατόμου. Γιατί ό,τι υπάρχει πέρα από τον κύκλο σημασιών που τόσο επίπονα περιέβαλε στον δρόμο προς την κοινωνικοποίηση είναι λανθασμένο, άσχημο, ασύνετο. Το αυτό συμμερίζεται η ομάδα στην οποία ανήκει: φυλή, χωριό, έθνος, θρησκεία. Πρέπει να γίνει σαφώς αντιληπτό ότι κάθε απειλή προς τις θεσμοθετημένες ομάδες, στις οποίες ανήκουν τα άτομα, βιώνεται από αυτά ως πιο σοβαρή από μία απειλή κατά της ζωής τους,
Τα χαρακτηριστικά αυτά παρατηρούνται με μεγαλύτερη ένταση στις εντελώς κλειστές κοινωνίες: στις αρχαϊκές ή παραδοσιακές αλλά ακόμη περισσότερο στις σύγχρονες απολυταρχικές. Η κύρια απάτη είναι πάντα: οι κανόνες μας είναι το καλό· το καλό είναι οι κανόνες μας· οι κανόνες μας δεν είναι ίδιοι με τους δικούς τους· άρα οι κανόνες τους δεν είναι καλοί. Επίσης: ο θεός μας είναι ο αληθινός· η αλήθεια είναι ο θεός μας· ο θεός μας δεν είναι ίδιος με τον δικό τους· άρα ο θεός τους δεν είναι ο αληθινός.
Πάντα φαινόταν σχεδόν αδύνατο οι ανθρώπινες ομάδες να αντιμετωπίζουν το διαφορετικό ως ακριβώς αυτό: απλώς διαφορετικό. Επίσης, ήταν σχεδόν αδύνατο να αντιμετωπίζουν τους θεσμούς των άλλων ως ούτε κατώτερους ούτε ανώτερους αλλά απλώς ως διαφορετικούς. Η συνάντηση μίας κοινωνίας με άλλες συνήθως ανοίγει τον δρόμο για τρεις πιθανές εκτιμήσεις: οι άλλοι είναι ανώτεροι από εμάς είναι ίσοι ή είναι κατώτεροι. Αν δεχτούμε ότι είναι ανώτεροι, οφείλουμε να απαρνηθούμε τους θεσμούς μας και να υιοθετήσουμε τους δικούς τους. Αν είναι ίσοι θα μας ήταν αδιάφορο αν οι άλλοι είναι χριστιανοί ή ειδωλολάτρες. Οι δύο αυτές  πιθανότητες είναι απαράδεκτες. Διότι αμφότερες προϋποθέτουν ότι το άτομο πρέπει να εγκαταλείψει τα σημεία αναφοράς του ή τουλάχιστον να τα θέσει υπό αμφισβήτηση.
Δεν απομένει λοιπόν παρά η τρίτη πιθανότητα: οι άλλοι είναι κατώτεροι. Αυτό βεβαίως αποκλείει την πιθανότητα οι άλλοι να είναι ίσοι με εμάς, με την έννοια ότι οι θεσμοί τους απλώς δεν συγκρίνονται με τους δικούς μας. Ακόμη και στην περίπτωση «μη θρησκευτικών» πολιτισμών, μία τέτοια παραδοχή θα δημιουργούσε αναπάντητα ερωτηματική στο καθαρώς θεωρητικό επίπεδο: πώς αντιμετωπίζει κανείς κοινωνίες που δεν αναγνωρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, επιβάλλουν στους πολίτες τους σκληρές ποινές ή έχουν απαράδεκτα έθιμα;
Ο δρόμος προς την αναγνώριση του διαφορετικού αρχίζει στο ίδιο σημείο και έχει τα ίδια κίνητρα με την αμφισβήτηση των δεδομένων θεσμών της κοινωνίας, την απελευθέρωση των σκέψεων και των πράξεων, εν ολίγοις τη γέννηση της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας. Εδώ μπαίνει κανείς σε πειρασμό να πει ότι το άνοιγμα της σκέψης και ο μερικός και σχετικός εκδημοκρατισμός των πολιτικών καθεστώτων της Δύσης συνοδεύτηκαν από την παρακμή του σωβινισμού, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Ωστόσο, δεν μπορούμε να δεχτούμε αυτή την ιδέα χωρίς να θέσουμε ισχυρούς περιορισμούς. Αρκεί να σκεφτούμε με πόσο ακραία επιθετικότητα επανεμφανίστηκε ο εθνικισμός, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός τον 20ό αιώνα σε χώρες «ανεπτυγμένες» και «δημοκρατικές».
Όλα όσα ειπώθηκαν μέχρι εδώ αφορούν τον αποκλεισμό του άλλου. Δεν αρκούν για να "εξηγήσουμε» γιατί αυτός ο αποκλεισμός γίνεται διάκριση, περιφρόνηση, απομόνωση, και τελικά μίσος, λύσσα και δολοφονική τρέλα. Δεν πιστεύω όμως ότι μπορεί να υπάρξει γενική «εξήγηση».
Μπορώ μόνο να αναφέρω έναν παράγοντα που αφορά τις μαζικές εκρήξεις εθνικού και ρατσιστικού μίσους στη σύγχρονη εποχή. Η κατάρρευση, στις καπιταλιστικές κοινωνίες, σχεδόν όλων των αρχών είχε ως επίπτωση τη συσπείρωση για λόγους ταύτισης γύρω από τη «θρησκεία», το «έθνος» ή τη «ράτσα» και όξυνε το μίσος προς τους ξένους. Η κατάσταση δεν είναι διαφορετική στις μη ευρωπαϊκές κοινωνίες που υφίστανται το σοκ της εισβολής του μοντέρνου τρόπου ζωής, άρα και την κονιο­ποίηση των παραδοσιακών ση­μείων αναφοράς με τα οποία ταυτίζονται τα άτομα. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση του θρησκευτικού και/ή εθνικού φανατισμού.
Μία τελευταία παρατήρηση που αφορά ον ρατσισμό. Το κύριο και καθοριστικό χαρακτηριστικό του ρατσισμού είναι η «απαραίτητη μη μετατρεψιμότητα» του άλλου. Ο θρησκευτικά μισαλλόδοξος δέχεται με χαρά τον προσηλυτισμό των απίστων ο «λογικά» εθνικιστής χαίρεται όταν ξένα εδάφη προσαρτώνται στη χώρα του και οι κάτοικοι τους «αφομοιώνονται» Δεν είναι όμως τέτοια η περίπτωση του ρατσιστή. Οι γερμανοί εβραίοι θα ήθελαν να παραμείνουν πολίτες του Τρίτου Ράιχ· αλλά οι ναζιστές ούτε να το ακούσουν.
Ακριβώς γιατί στην περίπτωση του ρατσισμού το αντικείμενο του μίσους πρέπει να είναι «μη μετατρέψιμο». Γι' αυτό ο ρατσιστής επικαλείται ή εφευρίσκει δήθεν φυσικά (βιολογικά), άρα μη μετατρέψιμα, χαρακτηριστικά του αντικειμένου του μίσους του: το χρώμα του δέρματος του, τα διακριτικά γνωρίσματα του προσώπου του. Τέλος, θα ήταν απολύτως δικαιολογημένο να συνδέσουμε αυτή την ακραία μορφή του μίσους προς τον άλλο με το πιο σκοτεινό, πιο άγνωστο και πιο συγκρατημένο είδος μίσους: το μίσος προς τον εαυτό μας.
Η αυτονομία, δηλαδή η πλήρης δημοκρατία, και η αποδοχή του άλλου δεν αποτελούν φυσική ανθρώπινη κλίση. Αμφότερες συναντούν τεράστια εμπόδια. Γνωρίζουμε από την ιστορία ότι ο αγώνας για τη δημοκρατία είχε μέχρι σήμερα οριακά μεγαλύτερη επιτυχία από τον αγώνα κατά του σωβινισμού, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Αλλά για όσους είναι στρατευμένοι στο μοναδικό πολιτικό πλάνο που χρήζει υπεράσπισης, το πλάνο της οικουμενικής ελευθερίας, ο μοναδικός ανοικτός δρόμος είναι η συνέχιση του αγώνα κόντρα στο ρεύμα.

ΤΑ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΤΡΗΤΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΩΝ ΑΡΧ.ΕΛΛΗΝΩΝ

Ο υπολογιστικός μηχανισμός των Αντικυθήρων
Πρόκειται για την πρώτη υπολογιστική μηχανή της ιστορίας. Χρησιμοποιούνταν για τον καθορισμό και την πρόβλεψη σημαντικών αστρονομικών και ημερολογιακών γεγονότων. Τα υπολείμματά του βρέθηκαν τυχαία από σφουγγαράδες το 1900 στο περίφημο ναυάγιο της νήσου των Αντικυθήρων. Η κατασκευή του τοποθετείται στο 120 π.Χ. περίπου και είναι πιθανότατα προϊόν ενός Ρόδιακού εργαστηρίου, που εξέλιξε την παράδοση της «σφαιροποιίας» του Αρχιμήδη, με άμεσους εμπνευστές τον Ίππαρχο ή τον Ποσειδώνιο.
Αποτελούνταν από δείκτες, κλίμακες και τριάντα πέντε τουλάχιστον συνεργαζόμενους οδοντωτούς τροχούς που έπαιρναν κίνηση από μια χειρολαβή. Στην εμπρόσθια όψη του έφερε μια κυκλική κλίμακα των 365 ημερών με τη δυνατότητα της προσθήκης μιας επιπλέον ημέρας κάθε τέσσερα έτη. Στην οπίσθια όψη του έφερε τις σπειροειδείς κλίμακες των κύκλων του Μέτωνος και του Σάρου και τους κύκλους του Καλλίππου, του Εξελιγμού και των αθλητικών αγώνων (Ολυμπιάδας). Με την περιστροφή της χειρολαβής και επομένως την επιλογή μιας ημερομηνίας στην εμπρόσθια κλίμακα των 365 ημερών οι υπόλοιποι δείκτες έδειχναν όλες τις διαθέσιμες αστρονομικές πληροφορίες γι’ αυτήν (π.χ. θέση και φάση σελήνης, αντιστοίχιση ηλιακού-σεληνιακού ημερολογίου, κ.ά.). 
Αντίστροφα αν ο χειριστής του οργάνου έφερε ένα δείκτη σε κάποιο συγκεκριμένο αστρονομικό ή ημερολογιακό γεγονός (π.χ. έκλειψη σελήνης ή τέλεση Ολυμπιάδας) μπορούσε να δει την ημερομηνία που αυτό θα συνέβαινε στο μέλλον ή συνέβη στο παρελθόν. Ο Solla De Price και ο Michael Wright ήταν στο παρελθόν οι σημαντικότεροι. μελετητές του μηχανισμού. Η ανακατασκευή αυτή απηχεί την κατασκευαστική άποψη του συγγραφέα που βασίστηκε στα νέα δεδομένα της Διεθνούς Ομάδας Μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων.
Η διόπτρα του Ήρωνος
Πρόκειται για ένα εξαιρετικό γεωδαιτικό όργανο που ήταν κατάλληλο για την ακριβή μέτρηση της οριζόντιας, της κατακόρυφης και της γωνιακής απόστασης δύο ουράνιων ή γήινων σημείων. Με επαναληπτική χρήση του οργάνου ήταν δυνατές «στη γεωγραφία η αποτύπωση νησιών και θαλασσών, στην αστρονομία ο υπολογισμός των αποστάσεων των αστέρων και η πρόβλεψη των εκλείψεων, στην οικοδομική η εκτέλεση πολύπλοκων δομικών έργων ..».
Αποτελούνταν από ένα στυλίσκο που έφερε μια οριζόντια οδοντωτή βάση που μπορούσε να περιστραφεί με τη βοήθεια ενός ατέρμονα κοχλία. Πάνω στη βάση μπορούσε να τοποθετηθεί ένα ακριβές σύστημα διόπτευσης (θεοδόλιχος) που αποτελούνταν από ένα κατακόρυφο (πιθανόν βαθμονομημένο) ημικυκλικό δίσκο που μπορούσε να περιστραφεί με ακρίβεια με τη βοήθεια ενός ατέρμονα κοχλία και από έναν οριζόντιο (πιθανόν βαθμονομημένο) δίσκο που έφερε μία σταυρωτή περιστρεφόμενη σκοπευτική διάταξη. Ο χειριστής του οργάνου μπορούσε να σκοπεύσει οποιοδήποτε σημείο στο χώρο και να σημειώσει τις γωνιακές συντεταγμένες του.
’λλες φορές πάνω στη βάση μπορούσε να τοποθετηθεί ένα σύστημα οριζοντίωσης (χωροβάτης) που αποτελούνταν από δύο κατακόρυφους γυάλινους συγκοινωνούντες σωληνίσκους με νερό που χρησιμοποιούνταν για τον καθορισμό του οριζοντίου επιπέδου και μια ρυθμιζόμενη με ακρίβεια σκοπευτική διάταξη.
Το σύστημα είχε ως παρελκόμενα δύο βαθμονομημένους κανόνες που ο καθένας έφερε μια διάταξη κατακορύφωσης και μια ολισθαίνουσα ασπρόμαυρη ασπιδίσκη που έπαιζε το ρόλο του στόχου. Ο χειριστής του οργάνου μπορούσε να στοχεύσει δύο τυχαία σημεία στα οποία ήταν τοποθετημένοι οι δύο βαθμονομημένοι κανόνες και να υπολογίσει την υψομετρική τους διαφορά.
Στην επίλυση τοπογραφικών προβλημάτων με τη χρήση της διόπτρας ο Ήρων εφαρμόζει τις ευθυγραμμίες, την πολλαπλή καθετότητα και τις αναλογίες πλευρών ομοίων τριγώνων. Είναι όμως βέβαιο ότι τουλάχιστον στον υπολογισμό αστρονομικών μεγεθών χρησιμοποιούνταν τα μοιρογνωμόνια της διόπτρας όπως ακριβώς και στους αστρολάβους.
Ο πλανητικός εξομοιωτής του Ευδόξου
Πρόκειται για έναν εξομοιωτή της φαινόμενης κίνησης των πλανητών. Επινοήθηκε από τον Εύδοξο τον Κνίδιο που προσπάθησε να προσομοιώσει την ανώμαλη κίνηση των πλανητών με το συνδυασμό κυκλικών κινήσεων που θεωρούνταν οι μόνες αποδεκτές τροχιές για την αέναη κίνηση.
Αποτελούνταν από δύο ομόκεντρες σφαίρες (ή δακτυλίους). Η εσωτερική σφαίρα εδραζόταν υπό γωνία στην εξωτερική σφαίρα και έφερε στον ισημερινό της τον πλανήτη.
Η ταυτόχρονη περιστροφή των δύο σφαιρών (δακτυλίων) με ίση συχνότητα αλλά αντίθετη φορά προκαλούσε την οκτάσχημη (8) κίνηση του πλανήτη με την ανύψωση (σμίκρυνση), τη βύθιση (μεγέθυνση) και την ανάδρομη κίνησή του.
Το όλο σύστημα εδραζόταν και περιστρεφόταν στην περιφέρεια μιας τρίτης σφαίρας και απέδιδε την αναπτυγμένη πολύπλοκη ανάδρομη τροχιά του πλανήτη.
Το πλανητικό σύστημα του Πτολεμαίου
Πρόκειται για το γεωκεντρικό αστρονομικό μοντέλο του Πτολεμαίου που απεικόνιζε και προέβλεπε τις τροχιές του ηλίου, της σελήνης και των γνωστών πλανητών επί του επιπέδου της εκλειπτικής.
Στο αστρονομικό σύστημα του Πτολεμαίου γύρω από τη γη περιφέρονται η σελήνη, ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο ήλιος, ο ‘Αρης, ο Δίας και ο Κρόνος, ενώ τα υπόλοιπα αστέρια στέκονταν πάνω σε μια εξώτερη σφαίρα.
Στην παρούσα ανακατασκευή εφαρμόσθηκαν και οι τρεις παραδοχές του Πτολεμαίου για την επεξήγηση της φαινόμενης κίνησης των πλανητών: α) η εκκεντρότητα της γης, β) οι επίκυκλοι (που είχαν ήδη προταθεί από τον Απολλώνιο τον Περγαίο και τον ‘Ιππαρχο για την δικαιολόγηση της ανάδρομης κίνησης των πλανητών) και γ) το “εξισωτικό σημείο” ή “εξισωτής” (πρόκειται για το μπλε σημείο από όπου ένας υποθετικός παρατηρητής θα έβλεπε τον πλανήτη που περιφέρεται γύρω του σε έναν επίκυκλο, να διανύει σε ίσους χρόνους ίσες γωνίες).
Το προβλεπτικό αυτό μοντέλο ήταν τόσο ακριβές που κυριάρχησε για 1500 χρόνια μέχρι που ο Κοπέρνικος καθιέρωσε ανεπιστρεπτί το πρότερο ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου του Σαμίου.
Ο αστρολάβος του Πτολεμαίου
Πρόκειται για ένα εξαιρετικό αστρονομικό όργανο που απεικόνιζε την ουράνια σφαίρα και χρησιμοποιούνταν για τη μέτρηση του γεωγραφικού μήκους και πλάτους των παρατηρούμενων άστρων από οποιοδήποτε μέρος της γης αλλά και αντίστροφα σαν εντοπιστής θέσης και για τη μέτρηση της απόστασης ηλίου – σελήνης.
Αποτελούνταν από επτά ομόκεντρους αρθρωτούς δακτυλίους.
Ο 7ος δακτύλιος (ο εξωτερικός) ήταν ακίνητος στο επίπεδο του μεσημβρινού και έφερε τέσσερα σημάδια που όριζαν την οριζόντιο και την κατακόρυφο.
Ο 6ος ήταν βαθμονομημένος και περιστρεφόταν ελεύθερα στο επίπεδο του μεσημβρινού με τα σημεία 0ο και 90ο να παριστάνουν τον ισημερινό και τον πόλο αντίστοιχα και ήταν τοποθετημένος στη διεύθυνση του γήινου άξονα.
Ο 5ος στρεφόταν στην κατεύθυνση του ηλίου.
Ο 4ος ήταν αρθρωμένος στο γήινο άξονα και παρακολουθούσε την ημερήσια περιστροφή της αστρικής σφαίρας.
Ο 3ος ήταν βαθμονομημένος και ήταν αρθρωμένος στον προηγούμενο σε απόσταση 66ο περίπου από τους πόλους. Ήταν τοποθετημένος στις θέσεις της εκλειπτικής, έφερε τα ονόματα των ζωδίων και χρησιμοποιούνταν για την ανάγνωση των γεωγραφικών μηκών των αστέρων.
Ο 2ος ήταν βαθμονομημένος , περιστρεφόταν γύρω από έναν κάθετο άξονα στο επίπεδο της εκλειπτικής και χρησιμοποιούνταν για την ανάγνωση των γεωγραφικών πλατών των αστέρων.
Τέλος ο 1ος δακτύλιος (ο εσωτερικός) έφερε τη σκοπευτική διάταξη.
Ο τετράντας του Ιππάρχου (το τέταρτον)
Πρόκειται για ένα μετρητικό όργανο που χρησιμοποιούνταν (στην αστρονομία και τη ναυσιπλοΐα) για τον υπολογισμό αστρονομικών μεγεθών και (στην τοπογραφία και την οικοδομική) για τη μέτρηση γήινων αποστάσεων (π.χ. το ύψος ενός κτηρίου).
Αποτελούνταν από ένα βαθμονομημένο (σε μοίρες) τεταρτοκύκλιο που στη μία ακμή του έφερε μια σκοπευτική διάταξη και από το κέντρο του αιωρούνταν ένα βαρίδι. Το γεωγραφικό πλάτος κάθε τόπου μπορούσε να βρεθεί άμεσα με τη σκόπευση του πολικού αστέρα (ισοδυναμούσε με τη συμπληρωματική γωνία της γωνίας που σχημάτιζε η γραμμή σκόπευσης με το νήμα) και έμμεσα από τη μέτρηση της μεσουράνησης κάποιου άλλου ουρανίου σώματος (π.χ. του ήλιου).
Αργότερα στην επιφάνεια του οργάνου χαράχθηκαν ευθύγραμμες κλίμακες για τη μετατροπή των (γήινων) γωνιών σε αναλογίες μηκών αλλά και μηνιαία τόξα με καμπύλες ωριαίες γραμμές για ένα (ή περισσότερα) γεωγραφικά πλάτη (κλίματα). Επίσης προστέθηκε ένα κινητό κουμπί που ολίσθαινε κατά μήκος του νήματος και ρυθμιζόταν ανάλογα με το μήνα που υποδείκνυε ο ζωδιακός στις ακμές του οργάνου.
Το όργανο με δεδομένη οποιαδήποτε ώρα της ημέρας μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εντοπιστής θέσης ενώ με δεδομένο το γεωγραφικό πλάτος του τόπου ως ηλιακό ωρολόγιο. Εξέλιξη του αποτελούν οι επίπεδοι αστρολάβοι.
Η πλινθίς του Ιππάρχου
Πρόκειται για ένα απλό αστρονομικό όργανο κατάλληλο για τον υπολογισμό του γεωγραφικού πλάτους ενός τόπου. Αποτελούνταν από ένα βαθμονομημένο τεταρτοκύκλιο που ήταν χαραγμένο πάνω σε ένα τετράγωνο πλινθίο προσανατολισμένο προς το νότο. Δύο πείροι τοποθετούνταν στο άνω και κάτω άκρο του τεταρτοκυκλίου που σηματοδοτούσαν την κατακόρυφο με τη βοήθεια νήματος της στάθμης. Ο ανώτερος πείρος χρησιμοποιούνταν και ως γνώμονας. Το γεωγραφικό πλάτος του τόπου ισοδυναμούσε με τη ένδειξη της σκιάς του γνώμονα κατά την εαρινή ή φθινοπωρινή ισημερία ή το μέσο όρο των ενδείξεων της σκιάς του γνώμονα κατά το θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο.
Το παραλλακτικόν όργανο του Πτολεμαίου
Πρόκειται για ένα αστρονομικό όργανο κατάλληλο για τη μέτρηση κατακόρυφων γωνιών και κυρίως για την παράλλαξη της σελήνης και της απόστασής της από τη γη. Ανήκει στα όργανα που σχεδιάσθηκαν χωρίς βαθμονομημένους δίσκους ώστε να ξεπεραστεί το πρόβλημα της ακριβούς διαίρεσης σε μοίρες. Αποτελούνταν από μια σταθερή, τετράπηχη (δίμετρη), βαθμονομημένη ράβδο με διάταξη κατακορύφωσης, μία ισομήκη σκοπευτική ράβδο και μια λεπτή ράβδο με διαμήκη σχισμή. Οι δύο τελευταίες στο ένα άκρο τους ήταν αρθρωμένες στα άκρα του βαθμονομημένου κανόνα ενώ στο άλλο άκρο τους ήταν συνδεμένες με μια μετακινούμενη άρθρωση ώστε να σχηματίζουν ένα ισοσκελές τρίγωνο μεταβαλλόμενης βάσης. Η σκοπευτική διάταξη αποτελούνταν από ένα πλακίδιο με μικρή οπή (προσοφθάλμιο) και ένα πλακίδιο με μια μεγαλύτερη οπή τέτοια ώστε όταν τοποθετηθεί ο οφθαλμός στο προσοφθάλμιο να φαίνεται ολόκληρο το ουράνιο σώμα. Ο χειριστής του οργάνου στόχευε το αντικείμενο περιστρέφοντας τη σκοπευτική ράβδο και ολισθαίνοντάς την επί της σχισμής της λεπτής ράβδου. Τότε σημείωνε την τιμή πάνω στη λεπτή ράβδο και με την περιστροφή της αντιστοιχούσε την τιμή με τη βαθμονομημένη ένδειξη της κατακόρυφης ράβδου. Γνωρίζοντας την τιμή της βάσης του ισοσκελούς τριγώνου με τη βοήθεια πινάκων χορδών-γωνιών υπολόγιζε την ζητούμενη κατακόρυφη γωνία σκόπευσης.
Η τετραπήχης διόπτρα του Αρχιμήδη
Πρόκειται για ένα πρώιμο αστρονομικό όργανο κατάλληλο για τη μέτρηση πολύ μικρών γωνιών. Χρησιμοποιούνταν για τον υπολογισμό της φαινόμενης γωνίας και της απόστασης των ουρανίων σωμάτων από τη γη αλλά και της μεταξύ τους απόστασης. Αποτελούνταν από μια μακριά (τετράπηχη) βαθμονομημένη ράβδο που στο άκρο της έφερε ένα πλακίδιο με προσοφθάλμιο και από ένα ολισθαίνον στέλεχος. Το στέλεχος έφερε είτε ένα στενό πλακίδιο, είτε ένα μεγαλύτερο πλακίδιο με μια μεγάλη οπή ή δύο μικρότερες οπές. Ο χειριστής του οργάνου στόχευε το ουράνιο σώμα μετακινώντας το ολισθαίνον στέλεχος μέχρι να καλύψει την περιφέρειά του. Τότε άμεσα διάβαζε τη φαινόμενη γωνία ή με χρήση αναλογιών υπολόγιζε τη ζητούμενη απόσταση.

Προέλευση και θαύματα

Τυχαίο, τύχη, σύμπτωση, θαύμα. Τί ακριβώς εννοούμε με τη λέξη «θαύματα»; Η θέση μου είναι ότι τα γεγονότα, που συνήθως αποκαλούμε θαύματα, δεν είναι υπερφυσικά, αλλά εμπίπτουν σε ένα φάσμα περισσότερο ή λιγότερο απίθανων φυσικών γεγονότων. Ένα θαύμα, με άλλα λόγια, αν συμβεί, είναι απλώς ένα γεγονός που οφείλεται σε καταπληκτική εύνοια της τύχης. Δεν ισχύει η διάκριση: Φυσικά γεγονότα εναντίον θαυμάτων.

Υπάρχουν μερικά γεγονότα που είναι πολύ απίθανα ακόμη και να τα σκεφτόμαστε, αλλά αυτό δεν το γνωρίζουμε προτού κάνουμε τον σχετικό υπολογισμό. Και για να υπολογίσουμε, πρέπει να ξέρουμε πόσος χρόνος υπάρχει διαθέσιμος ή, γενικότερα, πόσες διαθέσιμες ευκαιρίες υπάρχουν για να συμβεί το γεγονός. Αν έχουμε στη διάθεσή μας άπειρο χρόνο ή άπειρες ευκαιρίες, τα πάντα είναι δυνατά. Οι μεγάλοι αριθμοί που συναντούμε στην Αστρονομία και τα μεγάλα χρονικά διαστήματα που χαρακτηρίζουν τη Γεωλογία, συνδυάζονται για να ανατρέψουν άρδην τις καθημερινές μας εκτιμήσεις για το τι μπορούμε να περιμένουμε ως φυσικό και τι πρέπει να χαρακτηριστεί θαύμα.
[...] Μπορούμε να δεχτούμε μια ορισμένη ποσότητα τύχης στις εξηγήσεις μας, αρκεί η ποσότητα αυτή να μη γίνεται υπερβολική. Το ερώτημα είναι, πόση; Η τεράστια ένταση του γεωλογικού χρόνου μάς δίνει το δικαίωμα να δεχτούμε περισσότερες απίθανες συμπτώσεις απ’ όσες θα επέτρεπε ένα δικαστήριο, αλλά ακόμη κι έτσι υπάρχουν κάποια όρια. Η συσσωρευτική επιλογή είναι το κλειδί για όλες τις σύγχρονες εξηγήσεις μας σχετικά με την προέλευση της ζωής. Αυτή συνδυάζει μια σειρά από τυχαία -σε αποδεκτά πλαίσια- γεγονότα (τυχαίες μεταλλάξεις), σε μια μη τυχαία ακολουθία, έτσι ώστε το τελικό αποτέλεσμα να δίνει την ψευδαίσθηση ότι είναι εξαιρετικά απίθανο, τόσο απίθανο, ώστε να μην μπορεί να έχει προκύψει ως προϊόν της τύχης και μόνο, ακόμη και αν δεχτούμε ένα χρονικό διάστημα εκατομμύρια φορές μεγαλύτερο από τη μέχρι τώρα ηλικία του σύμπαντος. Η συσσωρευτική επιλογή είναι το κλειδί, αλλά κάτι πρέπει να τη θέσει σε κίνηση, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την ανάγκη να δεχτούμε ένα τυχαίο γεγονός ενός βήματος στην αρχή της ίδιας της συσσωρευτικής επιλογής.
Αυτό το ζωτικό πρώτο βήμα είναι δύσκολο, γιατί στο βάθος τους βρίσκεται κάτι που μοιάζει με παράδοξο. Οι διαδικασίες αντιγραφής που γνωρίζουμε χρειάζονται πολύπλοκους μηχανισμούς για να λειτουργήσουν. [...] Τα μόρια του DNA αντιγράφονται με τους πολύπλοκους μηχανισμούς του κυττάρου, και τα γραπτά κείμενα αντιγράφονται με φωτοαντιγραφικά μηχανήματα. αλλά δεν μπορούν να αντιγραφούν αυτόματα, αν δεν υπάρχουν οι απαραίτητοι μηχανισμοί. Ένα φωτοαντιγραφικό μηχάνημα μπορεί να Βγάλει φωτοαντίγραφα από τα ίδια τα σχέδια κατασκευής του, αλλά δεν μπορεί να δημιουργηθεί από μόνο του. Οι βιομορφές αντιγράφονται εύκολα μέσα στο περιβάλλον που παρέχει ένα κατάλληλο πρόγραμμα υπολογιστή, αλλά δεν μπορούν να συνθέσουν μόνες τους το σχετικό πρόγραμμα, ούτε να κατασκευάσουν έναν υπολογιστή όπου αυτό θα εκτελεστεί. Η θεωρία του τυφλού ωρολογοποιού* είναι πολύ ισχυρή, με την προϋπόθεση ότι μπορούμε να δεχτούμε την ύπαρξη της αντιγραφής και, επομένως, της συσσωρευτικής επιλογής. Ωστόσο, αφού η αντιγραφή χρειάζεται πολύπλοκους μηχανισμούς, και αφού ο μόνος γνωστός τρόπος σχηματισμού πολύπλοκων μηχανισμών είναι η συσσωρευτική επιλογή, αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα.
[* Η θεωρία του τυφλού ωρολογοποιού, στηρίζεται στην φημισμένη πραγματεία ενός θεολόγου του 18ου αιώνα, του Γουίλιαμ Πάλεϊ. Το βιβλίο του «Φυσική θεολογία, ή αποδείξεις της ύπαρξης και ιδιότητες της θεότητας συλλεγμένες από τα φαινόμενα της φύσης», που εκδόθηκε το 1802, είναι η καλύτερη παρουσίαση του «Επιχειρήματος του Σχεδιασμού», που ήταν πάντοτε το ισχυρότερο επιχείρημα για την ύπαρξη Θεού. Είναι ένα βιβλίο το οποίο θαυμάζω πολύ, γιατί ο συγγραφέας κατάφερε στην εποχή του αυτό που επιχειρώ κι εγώ τώρα. Υποστήριξε μια άποψη, πίστευε με πάθος στην ορθότητα της και κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να τη διατυπώσει όσο πιο καθαρά και πειστικά μπορούσε. Είχε τον προσήκοντα σεβασμό για την πολυπλοκότητα του έμβιου κόσμου και έβλεπε ότι απαιτεί ένα πολύ ιδιαίτερο είδος εξήγησης. Το μόνο στο οποίο έκανε λάθος -και ομολογουμένως, ήταν ένα μεγάλο λάθος!- ήταν η ίδια η εξήγηση. Έδωσε την παραδοσιακή θρησκευτική απάντηση στο αίνιγμα, αλλά την εξέφρασε σαφέστερα και πειστικότερα από κάθε άλλον μέχρι τότε. Η αληθινή εξήγηση είναι εντελώς διαφορετική, και επρόκειτο να διατυπωθεί από έναν από τους πιο ρηξικέλευθους στοχαστές όλων των εποχών, τον Κάρολο Δαρβίνο.
Γράφει ο Πάλεϊ: «Ας υποθέσουμε ότι καθώς περπατώ στην ύπαιθρο χτυπώ το πόδι μου σε μια πέτρα και κάποιος με ρωτά πώς βρέθηκε εκεί αυτή η πέτρα. Θα μπορούσα να του απαντήσω ότι η πέτρα μπορεί κάλλιστα να βρισκόταν εκεί από καταβολής κόσμου -και δεν θα ήταν ίσως πολύ εύκολο να αποδείξω πόσο παράλογη είναι αυτή η απάντηση. Ας υποθέσουμε όμως τώρα ότι βρίσκω στο έδαφος ένα ρολόι και με ρωτούν πάλι πώς βρέθηκε το ρολόι εκεί. Δεν θα σκεφτόμουν, βέβαια, την απάντηση που έδωσα προηγουμένως, ότι το ρολόι μπορεί κάλλιστα να βρισκόταν εκεί από καταβολής κόσμου». Ο Πάλεϊ αναγνωρίζει τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα φυσικά υλικά αντικείμενα, όπως οι πέτρες, και στα σχεδιασμένα και κατασκευασμένα αντικείμενα, όπως τα ρολόγια. Συνεχίζει την πραγματεία του περιγράφοντας την ακρίβεια με την οποία είναι φτιαγμένα τα γρανάζια και τα ελατήρια ενός ρολογιού και τον πολύπλοκο τρόπο με τον οποίο έχουν συναρμολογηθεί: Αν βρίσκαμε στο έδαφος ένα αντικείμενο όπως το ρολόι, ακόμη και αν δεν ξέραμε πως δημιουργήθηκε, η ίδια η ακρίβεια και η πολυπλοκότητα του σχεδιασμού του θα μας ανάγκαζαν να συμπεράνουμε ότι: «Το ρολόι πρέπει να έχει κάποιον δημιουργό· πρέπει να υπήρξε, σε κάποιον χρόνο και κάποιον τόπο, ένας κατασκευαστής ή κάποιοι κατασκευαστές, που το έφτιαξαν για τον σκοπό ακριβώς τον οποίο εκπληρώνει, που κατανοούσαν τη χρήση του και σχεδίασαν σκόπιμα την κατασκευή του»... Παρ' όλες τις ενδείξεις για το αντίθετο, ο μοναδικός ωρολογοποιός στη φύση είναι οι τυφλές δυνάμεις της Φυσικής, οι οποίες όμως λειτουργούν με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο. Ένας ωρολογοποιός έχει προνοητικότητα: Σχεδιάζει τα γρανάζια και τα ελατήρια και οργανώνει τις συνδέσεις τους έχοντας έναν τελικό σκοπό στο νου του. Η φυσική επιλογή, η τυφλή, ασυνείδητη, αυτόματη διαδικασία που ανακάλυψε ο Δαρβίνος και η οποία ξέρουμε τώρα ότι αποτελεί την εξήγηση για την ύπαρξη της ζωής και τη φαινομενικά σκόπιμη μορφή της, δεν έχει κανέναν σκοπό κατά νου. Δεν έχει καν νου. Δεν σχεδιάζει για το μέλλον. Δεν έχει καμία προνοητικότητα. Αν μπορούμε να πούμε ότι παίζει τον ρόλο του ωρολογοποιού στη φύση, τότε πρόκειται για έναν τυφλό ωρολογοποιό.]
[...] Ωστόσο, η συσσωρευτική επιλογή αδυνατεί να λειτουργήσει αν δεν υπάρχει κάποιος ελάχιστος μηχανισμός αντιγραφής και αντιγραφέα, και ο μοναδικός μηχανισμός αντιγραφής που γνωρίζουμε φαίνεται τόσο πολύπλοκος, ώστε είναι δυνατόν να έχει προκύψει μόνο έπειτα από πολλές γενιές συσσωρευτικής επιλογής! Μερικοί πιστεύουν ότι αυτό είναι ένα θεμελιώδες ελάττωμα της θεωρίας του τυφλού ωρολογοποιού. Το θεωρούν ως την υπέρτατη απόδειξη ότι στην αρχή πρέπει να υπήρξε ένας σχεδιαστής, όχι ένας τυφλός ωρολογοποιός, αλλά ένας υπερφυσικός και διορατικός ωρολογοποιός. Οι άνθρωποι αυτοί υποστηρίζουν ότι ο Δημιουργός μπορεί να μην ελέγχει την καθημερινή διαδοχή των εξελικτικών γεγονότων μπορεί να μη διαμόρφωσε την τίγρη και το πρόβατο, μπορεί να μην έφτιαξε τα δέντρα, αλλά να δημιούργησε τους αρχικούς μηχανισμούς του αντιγραφέα και της αντιγραφής, τον αρχικό μηχανισμό του DNA και των πρωτεϊνών, που κατέστησαν δυνατή τη συσσωρευτική επιλογή και ως εκ τούτου, και την εξέλιξη.
Το επιχείρημα αυτό είναι ολοφάνερα αδύναμο -εδώ που τα λέμε, ματαιώνει τον ίδιο τον σκοπό του. Η οργανωμένη πολυπλοκότητα είναι το φαινόμενο που δυσκολευόμαστε να εξηγήσουμε. Από τη στιγμή που μας επιτρέπεται να θεωρήσουμε δεδομένη την οργανωμένη πολυπλοκότητα, έστω και αν πρόκειται για την οργανωμένη πολυπλοκότητα του μηχανισμού αντιγραφής DNA/πρωτεϊνών, είναι σχετικά εύκολο να χρησιμοποιήσουμε αυτό το σύστημα για να εξηγήσουμε την παραγωγή μιας ακόμη μεγαλύτερης οργανωμένης πολυπλοκότητας… Αλλά, φυσικά, ένας Θεός που έχει την ικανότητα να σχεδιάσει κάτι τόσο πολύπλοκο όσο η μηχανή αντιγραφής DNA/πρωτεϊνών, πρέπει να είναι και ο ίδιος τουλάχιστον εξίσου πολύπλοκος και οργανωμένος -και ακόμη περισσότερο, αν θεωρήσουμε ότι έχει επιπλέον τη δυνατότητα να επιτελεί τέτοιες εξελιγμένες λειτουργίες όπως το να εισακούει προσευχές και να συγχωρεί αμαρτίες. Αν εξηγήσουμε την προέλευση της μηχανής DNA/πρωτεΐνών με την αναφορά σε έναν υπερφυσικό σχεδιαστή, δεν εξηγούμε απολύτως τίποτε, γιατί τότε παραμένει ανεξήγητη η προέλευση και η δημιουργία του σχεδιαστή. Σε μια τέτοια περίπτωση θα πρέπει να δώσουμε μια απάντηση του τύπου «ο Θεός υπήρχε πάντοτε», αλλά αν επιτρέψουμε στον εαυτό μας μια τέτοια «τεμπέλικη» διέξοδο, μπορούμε εξίσου αβίαστα να πούμε «το DNA υπήρχε πάντοτε» ή «η ζωή υπήρχε πάντοτε», και να τελειώνουμε.
Όσο πιο πολύ μπορέσουμε να αποφύγουμε τα θαύματα, τα καταπληκτικά απίθανα συμβάντα, τις φανταστικές συμπτώσεις, τα πολύ τυχαία γεγονότα, και όσο πιο διεξοδικά μπορέσουμε να αναλύσουμε τα μεγάλα τυχαία γεγονότα σε μια συσσωρευτική σειρά από μικρά τυχαία γεγονότα, τόσο πιο ικανοποιητική για τον λογικό νου θα είναι η εξήγησή μας. Αλλά, εδώ ρωτάμε πόσο απίθανο, πόσο θαυμαστό, μπορεί να είναι το γεγονός που θα επιτρέψουμε στον εαυτό μας να δεχτεί ως βάση εξήγησης. Ποιο είναι το μεγαλύτερο γεγονός καθαρής και αμιγούς σύμπτωσης, ολοκληρωτικής και απόλυτης τύχης, που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε στις θεωρίες μας και να είμαστε ακόμη σε θέση να πούμε ότι έχουμε μια ικανοποιητική εξήγηση της ζωής; Για να γράψει ένας πίθηκος τυχαία τη φράση «Σκέφτομαι άρα υπάρχω», χρειάζεται πολύ μεγάλη ποσότητα τύχης, αλλά η ποσότητα αυτή δεν παύει να είναι μετρήσιμη. Υπολογίσαμε ότι οι πιθανότητες να συμβεί κάτι τέτοιο είναι μία στις δέκα δωδεκάκις εκατομμύρια (1040 -η μονάδα ακολουθούμενη από 40 μηδενικά)… Το θαύμα τού να γράψει ένας πίθηκος στη γραφομηχανή «Σκέφτομαι άρα υπάρχω», είναι ποσοτικά πολύ μεγάλο, μετρήσιμα πολύ μεγάλο για να το δεχτούμε στις θεωρίες μας, σχετικά με το τι πραγματικά συμβαίνει στον κόσμο. Εν τούτοις, δεν θα μπορούσαμε να το γνωρίζουμε αυτό, αν δεν κάναμε τους απαραίτητους υπολογισμούς.
[...] Είναι πιθανόν, ότι η ατμόσφαιρα της Γης πριν από την εμφάνιση της ζωής έμοιαζε με εκείνη άλλων πλανητών που δεν έχουν ζωή. Δεν υπήρχε οξυγόνο, ενώ, αντίθετα, υπήρχε άφθονο υδρογόνο και νερό, διοξείδιο του άνθρακα και πιθανότατα κάποια ποσότητα αμμωνίας, μεθανίου και άλλων απλών οργανικών αερίων. Οι χημικοί γνωρίζουν ότι ένα τέτοιο περιβάλλον, ελεύθερο από οξυγόνο, τείνει να υποβοηθεί την αυτόματη σύνθεση οργανικών ενώσεων. Έτσι, μέσα σε φιάλες αναδημιούργησαν σε μικροσκοπική κλίμακα τις συνθήκες της αρχέγονης Γης. Στη συνέχεια προκάλεσαν μέσα στις φιάλες ηλεκτρικούς σπινθήρες -που αποτελούν μια προσομοίωση των κεραυνών- και υπεριώδεις ακτινοβολίες, οι οποίες θα ήταν πολύ ισχυρότερες πριν η Γη αποκτήσει το στρώμα του όζοντος που την προστατεύει από τις ακτίνες του Ήλιου. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων ήταν συναρπαστικά. Μέσα στις φιάλες συντέθηκαν οργανικά μόρια, μερικά από τα οποία ανήκουν στους ίδιους γενικούς τύπους που συνήθως βρίσκονται μόνο μέσα σε έμβια αντικείμενα. Δεν εμφανίστηκε ούτε DNA, ούτε RNA, εμφανίστηκαν όμως οι δομικοί λίθοι αυτών των μεγάλων μορίων, οι λεγόμενες πουρίνες και πυριμιδίνες. Εμφανίστηκαν επίσης οι δομικοί λίθοι των πρωτεϊνών, τα αμινοξέα. Ο κρίκος που λείπει ακόμη σ’ αυτή την κατηγορία θεωριών είναι η προέλευση της αντιγραφής. Οι δομικοί λίθοι δεν ενώθηκαν μεταξύ τους για να σχηματίσουν μια αυτοαντιγραφική αλυσίδα όπως το RNA. Μπορεί κάποτε να το κάνουν κι αυτό.
[...] Η κατασκευή του Στόουνχεντζ είναι ακατανόητη μέχρι να καταλάβουμε ότι οι κατασκευαστές του είχαν χρησιμοποιήσει κάποια σκαλωσιά ή ίσως κεκλιμένα επίπεδα από χώμα, τα οποία δεν υπάρχουνν πια. Τώρα βλέπουμε μόνο το αποτέλεσμα, και πρέπει να συμπεράνουμε τη χρήση της ανύπαρκτης πια σκαλωσιάς ή κάποιου άλλου μέσου στήριξης. Με τον ίδιο τρόπο, το DNA και οι πρωτεΐνες είναι οι δύο στύλοι μιας σταθερής και κομψής αψίδας, η οποία παραμένει στη θέση της από τη στιγμή που υπάρχουν ταυτόχρονα όλα τα τμήματά της. Είναι δύσκολο να τη φανταστούμε να δημιουργείται από μια βαθμιαία διαδικασία, εκτός αν υπήρχε κάποια παλιότερη «σκαλωσιά» που τώρα έχει εξαφανιστεί τελείως. Αυτή η σκαλωσιά πρέπει να χτίστηκε επίσης από μια παλιότερη μορφή συσσωρευτικής επιλογής, για τη φύση της οποίας μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Αλλά πρέπει να βασιζόταν σε αυτοαντιγραφικές οντότητες που είχαν τη δύναμη να επηρεάζουν το ίδιο τους το μέλλον.
[...] Τι εννοούμε όταν λέμε «θαύμα»; Ένα θαύμα είναι κάτι που συμβαίνει, αλλά είναι καταπληκτικά απρόσμενο. Αν ένα μαρμάρινο άγαλμα της Παναγίας κουνήσει ξαφνικά το χέρι του, θα το θεωρήσουμε θαύμα, γιατί όλη μας η εμπειρία και η γνώση μάς λέει ότι το μάρμαρο δεν έχει αυτή τη συμπεριφορά. Τώρα προφέρω τις λέξεις «να με χτυπήσει κεραυνός αυτή τη στιγμή». Αν με χτυπούσε κεραυνός την ίδια στιγμή, θα το θεωρούσαμε θαύμα. Στην πραγματικότητα όμως κανένα από αυτά τα δύο γεγονότα δεν χαρακτηρίζεται εντελώς αδύνατο από την επιστήμη. Θεωρούνται απλώς πολύ απίθανα -το κινούμενο άγαλμα πολύ πιο απίθανο από τον κεραυνό. Ο κεραυνός πλήττει ανθρώπους. Στον καθένα μας μπορεί να συμβεί, αλλά η πιθανότητα είναι πολύ χαμηλή σε οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή (αν και στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες, υπάρχει μια φωτογραφία ενός άντρα από τη Βιρτζίνια, με το παρώνυμο «ανθρώπινο αλεξικέραυνο», ο οποίος αναρρώνει στο νοσοκομείο από το έβδομο χτύπημα από κεραυνό, έχοντας μια έκφραση ανήσυχης απορίας στο πρόσωπο του). Το μόνο θαυμαστό και απίθανο στοιχείο στην υποθετική μου ιστορία είναι η σύμπτωση του γεγονότος ότι με χτύπησε κεραυνός με τη λεκτική επίκληση του κεραυνού.
Η σύμπτωση σημαίνει πολλαπλασιασμένη απιθανότητα. Μια συντηρητική εκτίμηση της πιθανότητας να χτυπηθώ από κεραυνό σε ένα οποιοδήποτε λεπτό της ζωής μου είναι ίσως 1 στις 10 εκατομμύρια. Η πιθανότητα να επικαλεστώ έναν κεραυνό σε ένα οποιοδήποτε συγκεκριμένο λεπτό είναι επίσης πολύ μικρή. Πριν από λίγο το έκανα για πρώτη φορά μέσα στα 23.400.000 λεπτά που έχω ζήσει ως τώρα· αμφιβάλλω αν θα το ξανακάνω ποτέ, επομένως ας πούμε ότι η πιθανότητα είναι 1 στις 25 εκατομμύρια. Για να υπολογίσουμε τη αρθρωτή πιθανότητα να συμβεί η σύμπτωση και των δυο γεγονότων σε ένα οποιοδήποτε συγκεκριμένο λεπτό, πρέπει να πολλαπλασιάσουμε τις δύο ξεχωριστές πιθανότητες. Με τους πρόχειρους υπολογισμούς μου, η πιθανότητα είναι 1 στις 250 τρισεκατομμύρια. Αν μου συνέβαινε μια σύμπτωση τέτοιου μεγέθους, θα τη χαρακτήριζα θαύμα και θα πρόσεχα τα λόγια μου στο μέλλον. Αλλά, παρ ‘όλο που οι πιθανότητες να συμβεί είναι πολύ μικρές, μπορούμε και πάλι να τις υπολογίσουμε. Δεν είναι στην κυριολεξία μηδενικές.
Στην περίπτωση του μαρμάρινου αγάλματος, τα μόριά του ωθούν συνεχώς το ένα το άλλο, κινούμενα σε τυχαίες κατευθύνσεις. Οι ωθήσεις των διαφορετικοί μορίων ακυρώνουν η μια την άλλη, και έτσι το χέρι του αγάλματος παραμένει ακίνητο. Αν όμως, από καθαρή σύμπτωση, όλα τα μόρια συνέβαινε να κινηθούν προς την ίδια κατεύθυνση ταυτοχρόνως, το χέρι θα κινούνταν. Αν στη συνέχεια αντέστρεφαν την κατεύθυνσή τους όλα μαζί, το χέρι θα κινούνταν αντίθετα. Με αυτό τον τρόπο είναι δυνατόν να κουνήσει το χέρι του ένα μαρμάρινο άγαλμα. Είναι κάτι που μπορεί να συμβεί. Η πιθανότητα μιας τέτοιας σύμπτωσης είναι ασύλληπτα μικρή, αλλά όχι σε σημείο που να μην υπολογίζεται. Ένας συνάδελφος μου, φυσικός, είχε την ευγένεια να μου την υπολογίσει. Ο αριθμός είναι τόσο μεγάλος, ώστε ολόκληρη η ηλικία του σύμπαντος μέχρι τώρα, δεν θα επαρκούσε για να γράψουμε όλα τα μηδενικά! Είναι θεωρητικά δυνατόν για μια αγελάδα να πηδήσει πάνω από το Φεγγάρι, και το γεγονός αυτό είναι εξίσου απίθανο περίπου με την κίνηση του αγάλματος. Το συμπέρασμα από αυτό το μέρος του επιχειρήματος, είναι ότι μπορούμε να υπολογίσουμε πιθανότητες απίστευτα μικρές· τόσο μικρές, ώστε δεν θα μπορούσαμε ποτέ να τις θεωρήσουμε εύλογες, έστω και στη φαντασία μας.
Ας εξετάσουμε το θέμα τού τι θεωρούμε εύλογο. Τα γεγονότα που μπορούμε να θεωρήσουμε εύλογα, αποτελούν μια στενή ζώνη στη μέση ενός πολύ ευρύτερου φάσματος, του φάσματος των δυνατών γεγονότων. Μερικές φορές η ζώνη αυτή είναι πιο στενή απ’ όσο θα έπρεπε. Εδώ έχουμε μια αντιστοιχία με την περίπτωση του φωτός. Τα μάτια μας είναι φτιαγμένα έτσι ώστε να αντιλαμβάνονται μια στενή ζώνη ηλεκτρομαγνητικών συχνοτήτων (εκείνες που ονομάζουμε φως), κάπου στη μέση του φάσματος που εκτείνεται από τα μακρά ραδιοφωνικά κύματα μέχρι τις ακτίνες Χ. Δεν μπορούμε να δούμε τις ακτίνες που βρίσκονται έξω από τη στενή ζώνη του φωτός, μπορούμε όμως να κάνουμε υπολογισμούς γι’ αυτές και να κατασκευάσουμε όργανα που τις αντιλαμβάνονται. Με τον ίδιο τρόπο, γνωρίζουμε ότι οι κλίμακες του μεγέθους και του χρόνου εκτείνονται και προς τις δύο κατευθύνσεις πολύ πέρα από τη ζώνη που μπορούμε να φανταστούμε. Ο νους μας δεν μπορεί να αντιληφθεί τις μεγάλες αποστάσεις με τις οποίες ασχολείται η αστρονομία ή τις μικρές αποστάσεις με τις οποίες ασχολείται η ατομική φυσική, μπορούμε όμως να εκφράσουμε αυτές τις αποστάσεις με μαθηματικά σύμβολα. Ο νους μας δεν μπορεί να φανταστεί ένα χρονικό διάστημα όπως το πικοδευτερόλεπτο (ένα τρισεκατομμυριοστό του δευτερολέπτου), μπορούμε όμως να κάνουμε υπολογισμούς, με πικοδευτερόλεπτα και να κατασκευάσουμε υπολογιστές που εκτελούν υπολογισμούς μέσα σε πικοδευτερόλεπτα. Ο νους μας δεν μπορεί να φανταστεί ένα χρονικό διάστημα όπως το ένα εκατομμύριο χρόνια, και πολύ περισσότερο τα διαστήματα των δισεκατομμυρίων χρόνων με τα οποία ασχολούνται συνήθως οι γεωλόγοι.
Όπως ακριβώς τα μάτια μας μπορούν να δουν μόνο εκείνη τη στενή ζώνη των ηλεκτρομαγνητικών συχνοτήτων την οποία έβλεπαν και οι πρόγονοι μας χάρη στον εξοπλισμό που τους προσέφερε η φυσική επιλογή, έτσι και ο εγκέφαλος μας είναι κατάλληλα κατασκευασμένος ώστε να μπορεί να χειρίζεται ορισμένες στενές ζώνες μεγέθους και χρόνου. Φαίνεται ότι οι πρόγονοί μας δεν είχαν λόγους να ασχοληθούν με μεγέθη και χρονικά διαστήματα που υπερβαίνουν τα στενά όρια των καθημερινών πρακτικών αναγκών, και έτσι ο εγκέφαλός μας δεν ανέπτυξε ποτέ την ικανότητα να τα φαντάζεται. Είναι ίσως σημαντικό το γεγονός ότι το μέγεθος του ίδιου μας του σώματος βρίσκεται στη μέση της ζώνης των μεγεθών που μπορούμε να φανταστούμε και η διάρκεια της ζωής μας βρίσκεται περίπου στη μέση της ζώνης των χρονικών διαστημάτων που μπορούμε να φανταστούμε.
Μπορούμε να πούμε το ίδιο για τις απιθανότητες και τα θαύματα. Φανταστείτε μια διαβαθμισμένη κλίμακα απιθανοτήτων, ανάλογη με την κλίμακα από τα άτομα ως τους γαλαξίες ή τη χρονική κλίμακα από τα πικοδευτερόλεπτα ως τους γεωλογικούς αιώνες. Πάνω σ’ αυτή την κλίμακα σημειώνουμε διάφορα χαρακτηριστικά σημεία αναφοράς. Στην αριστερή άκρη της κλίμακας βρίσκονται τα γεγονότα που είναι σχεδόν βέβαια, όπως η πιθανότητα ότι ο Ήλιος θα ανατείλει αύριο. Κοντά στην αριστερή άκρη τής κλίμακας βρίσκονται τα γεγονότα που είναι ελαφρώς απίθανα, όπως το να φέρεις εξάρες ρίχνοντας μόνο μία φορά δύο ζάρια. Οι πιθανότητες να συμβεί αυτό είναι 1 στις 36 -και είναι κάτι που το έχουμε κάνει όλοι αρκετά συχνά. Προχωρώντας προς τη δεξιά άκρη του φάσματος, ένα άλλο χαρακτηριστικό σημείο αναφοράς είναι η πιθανότητα ενός «τέλειου μοιράσματος» στο μπριτζ, στο οποίο ο καθένας από τους τέσσερις παίχτες παίρνει όλα τα χαρτιά ενός από τα τέσσερα «χρώματα». Οι πιθανότητες να μη συμβεί αυτό είναι 2.235.197.406.895.366368.301.559.999 προς 1. Ας ονομάσουμε αυτό τον αριθμό ένα «μπριτζ» και ας τον χρησιμοποιήσουμε ως μονάδα απιθανότητας. Αν προβλέπαμε κάτι με απιθανότητα ενός μπριτζ και το γεγονός αυτό συνέβαινε, θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι έγινε θαύμα, εκτός αν υποψιαζόμασταν κάποια απάτη -και αυτό είναι πιο πιθανό. Αλλά θα μπορούσε να συμβεί σε ένα τίμιο μοίρασμα των χαρτιών και είναι πάρα πολύ πιθανότερο από το να κουνήσει το χέρι του ένα μαρμάρινο άγαλμα. Εν τούτοις, όπως είδαμε, ακόμη και η κίνηση του χεριού του αγάλματος έχει τη δική της θέση μέσα στο φάσμα των γεγονότων που θα μπορούσαν να συμβούν. Η απιθανότητα αυτού του γεγονότος μπορεί να μετρηθεί, αν και για τον σκοπό αυτό χρειάζονται μονάδες πολύ μεγαλύτερες από τα «γιγαμπρίτζ». Ανάμεσα στις εξάρες και στο τέλειο μοίρασμα στο μπριτζ υπάρχει μια περιοχή από λιγότερο ή περισσότερο απίθανα γεγονότα που συμβαίνουν μερικές φορές. Σ’ αυτά συμπεριλαμβάνονται το να χτυπηθεί κάποιος από κεραυνό, να κερδίσει ένα μεγάλο ποσό στο λαχείο, να βάλει την μπάλα στην τρύπα με μία μόνο προσπάθεια στο γκολ και ούτω καθεξής. Κάπου μέσα σ’ αυτή την περιοχή υπάρχουν επίσης εκείνες οι συμπτώσεις που μας δημιουργούν μια παράξενη, ανατριχιαστική αίσθηση, όπως το να ονειρευτούμε ένα συκεκριμένο πρόσωπο για πρώτη φορά μέσα σε δεκαετίες, και ξυπνώντας να μάθουμε ότι πέθανε εκείνη τη νύχτα. Λυτές οι παράξενες συμπτώτεις είναι πολύ εντυπωσιακές όταν συμβαίνουν σε μας ή σε κάποιον φίλο μας, αλλά η απιθανότητά τους μετριέται μόλις σε «πικομπρίτζ».
[...] Συχνά επισημαίνεται το γεγονός ότι οι χημικοί έχουν αποτύχει στις προσπάθειές τους να επαναλάβουν την αυτόματη εμφάνιση ζωής στο εργαστήριο. Αυτό το στοιχείο χρησιμοποιείται επανειλημμένως, σαν να αποτελεί τεκμήριο το οποίο καταρρίπτει τις θεωρίες που δοκιμάζουν οι χημικοί. Ωστόσο, μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι, αντίθετα, θα έπρεπε να ανησυχούμε αν οι χημικοί κατάφερναν με μεγάλη ευκολία να παραγάγουν ζωή μέσα στον δοκιμαστικό σωλήνα. Ο λόγος είναι ότι τα πειράματα των χημικών γίνονται για μερικά μόνο χρόνια και όχι για δισεκατομμύρια χρόνια, και ότι τα εκτελούν μόνο μια χούφτα χημικοί και όχι δισεκατομμύρια χημικοί. Αν αποδεικνυόταν ότι η αυτόματη εμφάνιση της ζωής είναι ένα γεγονός τόσο πιθανό, ώστε να έχει συμβεί μέσα στις λίγες ανθρώπινες δεκαετίες κατά τις οποίες γίνονται τα πειράματα, τότε η ζωή θα έπρεπε να έχει εμφανιστεί πολλές φορές στη Γη και σε πλανήτες που βρίσκονται σε εμβέλεια ραδιοεπικοινωνίας με τον δικό μας. Φυσικά, όλα αυτά παρακάμπτουν ορισμένα σημαντικά ερωτήματα σχετικά με το αν οι χημικοί έχουν καταφέρει να αναπαραγάγουν πιστά τις συνθήκες που επικρατούσαν στην αρχέγονη Γη. αλλά ακόμη κι έτσι, με δεδομένο ότι δεν μπορούμε να απαιτήσουμε σ’ αυτά τα ερωτήματα, αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε το επιχείρημα.
Αν η εμφάνιση της ζωής ήταν ένα πιθανό γεγονός για τα συνηθισμένα ανθρώπινα κριτήρια, τότε σε σημαντικό αριθμό πλανητών που βρίσκονται σε εμβέλεια ραδιοεπικοινωνίας θα έπρεπε να έχει αναπτυχθεί από κάποια όντα σχετική τεχνολογία εδώ και αρκετό καιρό (αν λάβουμε υπόψη μας ότι τα ραδιοφωνικά κύματα κινούνται με ταχύτητα 300.000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο), ώστε να έχουμε λάβει τουλάχιστον μία εκπομπή κατά τις δεκαετίες που έχουμε τον απαραίτητο εξοπλισμό. Ίσως υπάρχουν περίπου 50 άστρα που βρίσκονται σε εμβέλεια ραδιοεπικοινωνίας, αν θεωρήσουμε ότι εκεί ζουν όντα που διαθέτουν τη σχετική τεχνολογία, τουλάχιστον για όσο διάστημα τη διαθέτουμε κι εμείς. Αλλά τα 50 χρόνια δεν είναι παρά μια φευγαλέα στιγμή, και θα ήταν μεγάλη σύμπτωση αν οι εξελίξεις ενός άλλου πολιτισμού ήταν τόσο συγχρονισμένες με του δικού μας. Αν συμπεριλάβουμε στον υπολογισμό μας εκείνους τους πολιτισμούς που είχαν ραδιοφωνική τεχνολογία πριν από 1.000 χρόνια, θα υπάρχουν περίπου ένα εκατομμύριο άστρα σε εμβέλεια ραδιοεπικοινωνίας (μαζί με όσους πλανήτες βρίσκονται σε τροχιά γύρω τους). Αν συμπεριλάβουμε και τους πολιτισμούς που είχαν ραδιοφωνική τεχνολογία εδώ και 100.000 χρόνια, μπαίνει μέσα στην ακτίνα επικοινωνίας ολόκληρος ο Γαλαξίας με τα τρισεκατομμύρια άστρα του. Φυσικά, τα εκπεμπόμενα σήματα θα εξασθενούσαν σε μεγάλο βαθμό αν διένυαν τόσο τεράστιες αποστάσεις.
Έτσι, φτάσαμε στο ακόλουθο παράδοξο: Αν μια θεωρία για την εμφάνιση της ζωής είναι αρκετά «εύλογη» ώστε να ικανοποιεί την υποκειμενική μας κρίση για το τι είναι πιθανό, τότε είναι υπερβολικά «εύλογη» για να εξηγήσει την έλλειψη ζωής στο σύμπαν όπως το παρατηρούμε. Σύμφωνα με αυτό το επιχείρημα. η θεωρία που αναζητούμε πρέπει να είναι τέτοια ώστε να φαίνεται απίθανη στη φαντασία μας, η οποία περιορίζεται από τα όρια του μεγέθους και του χρόνου της ζωής μας.
[...] Εξακολουθούμε να μη γνωρίζουμε πώς ακριβώς άρχισε η φυσική επιλογή στη Γη. Αυτό το κείμενο είχε έναν μετριοπαθή σκοπό: Να αναλύσει ποιο είδος θεωρίας θα μπορούσε να εξηγήσει με ποιον τρόπο πρέπει να εμφανίστηκε η ζωή πάνω στη Γη. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει μια σαφής και αποδεκτή εξήγηση για την εμφάνιση της ζωής, οπωσδήποτε δεν πρέπει να εκληφθεί ως πρόβλημα για τη δαρβινική κοσμοθεωρία, όπως γίνεται μερικές φορές -ίσως εξαιτίας κάποιων ευσεβών πόθων…

Πηγή: Αποσπάσματα από το βιβλίο «Ο τυφλός ωρολογοποιός» (κεφ. «Ο τυφλός ωρολογοποιός» και «Προέλευση και θαύματα»), του Βρετανού βιολόγου και συγγραφέα, Ρίτσαρντ Ντόκινς

Επικούρειες επιδράσεις στη σύγχρονη επιστήμη

Οι φυσιοκράτες Ίωνες φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι που εισήγαγαν την επιστημονική σκέψη χωρίς αναφορές σε θεούς και δαίμονες και γι’ αυτό θεωρούνται οι θεμελιωτές της σύγχρονης επιστήμης. Είναι ατυχές ότι στη βιβλιογραφία αναφέρονται αυτοί οι πρωτοπόροι ως «προσωκρατικοί», ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Πυθαγόρας, ο Αναξαγόρας, ο Εμπεδοκλής, ο Ιπποκράτης, ο Δημόκριτο (όλοι μεταξύ 650-350 π.Χ.), δίνοντας την εντύπωση ότι κύρια συνεισφορά τους ήταν να προετοιμάσουν την εμφάνιση του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Η επιλογή του συγκεκριμένου χαρακτηρισμού σε ιστορικά και φιλοσοφικά βιβλία σχετίζεται με την πρόθεση να ποδηγετηθούν οι αναγνώστες στους τρεις τελευταίους –μεγάλους αναμφισβήτητα– στοχαστές, να θεωρηθούν αυτοί ως κορύφωση της φιλοσοφικής σκέψης, ώστε στη συνέχεια να φανούν και οι μεταγενέστεροι φυσιοδίφες και φιλόσοφοι υποδεέστεροι, ο Επίκουρος, ο Ζήνων, Ευκλείδης, Αρίσταρχος, Αρχιμήδης, ο Ήρων, Ερατοσθένης, Ίππαρχος, Πτολεμαίος, Υπατία.
Είναι γεγονός ότι οι αρχαίοι ερευνητές της φύσης και της κοινωνίας διατύπωναν εικασίες, χωρίς τη δυνατότητα πειραματικών επιβεβαιώσεων, πέρα από τα προφανή στο φυσικό περιβάλλον. Έτσι, δεν ενδιαφέρουν και συχνά δεν είναι σωστά τα επιμέρους συμπεράσματα των συλλογισμών τους, αλλά μόνο η θεμελιώδης σκέψη, την οποία δεν ήταν δυνατόν να επιβεβαιώσουν αξιοποιώντας πειραματικά δεδομένα ή γνώσεις από άλλους επιστημονικούς τομείς που δεν υπήρχαν τότε.
Για παράδειγμα, ο Θαλής ο Μιλήσιος είχε διατυπώσει την άποψη ότι ο κόσμος κάποτε ήταν νερό και ότι η ξηρά δημιουργήθηκε από τους ωκεανούς μέσω μιας φυσικής διαδικασίας, παρόμοιας με την απόθεση που είχε παρατηρήσει ο ίδιος στο Δέλτα του Νείλου. Σημαντικό εδώ δεν είναι η αναλογία μεταξύ της δημιουργίας του κόσμου και της  απόθεση ιλύος που δεν είναι σωστή, αλλά το ότι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε από τους θεούς παρά  μέσα από φυσικές διεργασίες. Εισάγεται λοιπόν η φυσιοκρατική αντίληψη έναντι της θεοκρατικής.
Επίσης, ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος υποστήριξε μεταξύ άλλων, ότι ο άνθρωπος είναι τόσο αβοήθητος και ευπρόσβλητος κατά τη γέννησή του, ώστε, εάν οι πρώτοι άνθρωποι είχαν έρθει στον κόσμο από μόνοι τους, θα είχαν πεθάνει αμέσως. Πρότεινε, κατά συνέπεια, την αυθόρμητη γένεση της πρώτης ζωής από τη λάσπη, από την οποία οι απόγονοι βγήκαν στην ξηρά και, μέσω μεταλλάξεων, εξελίχθηκαν σε άλλα ζώα.
Αυτή τη φυσιοκρατική παράδοση υπηρέτησαν ο Επίκουρος και οι μαθητές του, διατυπώνοντας ένα σημαντικό αριθμό θεωριών για διάφορα φυσικά φαινόμενα. Από τον 4ο αιώνα και μετά εξέλειπε, βέβαια, κάθε δυνατότητα ανάπτυξης φυσιοκρατικών ιδεών, δεδομένου ότι η υποβάθμιση και εξαφάνιση των φιλοσοφικών σχολών και η επιβολή της μοναδικής θεοκρατικής «αλήθειας», μαζί με τις μεθοδικές καταστροφές των βιβλιοθηκών, οδήγησαν και τις επικούρειες ιδέες στη λήθη.
Κι όμως, με τη σταδιακή αποτίναξη του θρησκευτικού δογματισμού από την Αναγέννηση και μετά, άρχισαν οι ερευνητές να αναζητούν με εμβρίθεια τη σύνδεση με τα νήματα της επιστημονικής γνώσης που είχε διακοπεί και αυτή η αναζήτηση οδηγούσε στους φυσιοδίφες της ελληνιστικής εποχής. Σχεδόν κάθε νεότερη κατάκτηση της επιστημονικής έρευνας ανέτρεπε καθιερωμένες απόψεις του Αριστοτέλη και επιβεβαίωνε τις επικούρειες, μέχρι που ο Νίτσε έφτασε στο σημείο να διατυπώσει σαρκαστικά στο τέλος του 19ου αιώνα ότι «Η επιστήμη έχει βαλθεί να επιβεβαιώσει τον Επίκουρο!»
Θα παραθέσουμε εδώ συνοπτικά τις επικούρειες απόψεις, δάσκαλου και μαθητών, οι οποίες επιβεβαιώνονται από τη σύγχρονη επιστήμη και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού. Η παράθεση αυτή προέρχεται από τη βιβλιογραφία στο τέλος του κειμένου:
►      Από την περιοχή της Φυσικής: Ατομική δομή της ύλης, αρχή της απροσδιοριστίας, αρχή σταθερής ταχύτητας υποατομικών σωματιδίων. Η «Ουράνια Μηχανική» του Νεύτωνα αποτελεί διάψευση των αντιλήψεων του Αριστοτέλη και επιβεβαίωση των επικούρειων απόψεων. Επειδή δε αυτές οι αντιλήψεις είχαν υιοθετηθεί από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό -ελλείψει άλλων-, δεν έγιναν αποδεκτές οι απόψεις του ευσεβέστατου χριστιανού Νεύτωνα. Στην Ισπανία απαγορευόταν για πάνω από έναν αιώνα να διδαχθεί η Μηχανική του Νεύτωνα!
►      Από την περιοχή της Χημείας: Αφθαρσία της ύλης, δημιουργία ενώσεων από άτομα, νέες ιδιότητες αυτών των ενώσεων. Ο Robert Boyle παραμέρισε τις αλχημιστικές αντιλήψεις της εποχή του και επανασυνέδεσε την επιστημονική έρευνα με τις απόψεις των επικούρειων.
►      Από την περιοχή της Αστρονομίας: Το σύμπαν αποτελείται από άτομα και κενά, τα άστρα είναι ήλιοι σαν το δικό μας, η Γη είναι πλανήτης, υπάρχουν αμέτρητα ηλιακά συστήματα με πλανήτες που άλλοι μοιάζουν με τη Γη και άλλοι όχι, η δημιουργία και καταστροφή των ουράνιων σωμάτων είναι τυχαία φυσικά συμβάντα, που οφείλεται στην περιπαλλασσόμενη και στροβιλιζόμενη κίνηση των ατόμων. Ο Γαλιλαίος γνώριζε τις επικούρειες αντιλήψεις και επηρεάστηκε από αυτές στην κοσμοθεωρία του, με την οποία συγκρούστηκε ο εκκλησιαστικός μηχανισμός.
►      Από την περιοχή της Βιολογίας: Η δημιουργία ζωής είναι τυχαίο φαινόμενο που οφείλεται επίσης στην κίνηση ατόμων και σε συνδυασμούς των ενώσεών τους, υπάρχει ζωή και σε άλλους πλανήτες, λειτουργεί μηχανισμός εξέλιξης των ειδών, τα βιολογικά χαρακτηριστικά κληρονομούνται, οι αισθήσεις έχουν υλικότητα και εξαφανίζονται με το θάνατο. Η «Εξέλιξη των Ειδών» που διατύπωσε ο Δαρβίνος αποτελεί επίσης διάψευση του Αριστοτέλη και επιβεβαίωση των επικούρειων απόψεων.
►      Από την περιοχή της Ψυχολογίας: Ερμηνείες για τη συμπεριφορά ζώων και ανθρώπων, ο νους και η ψυχή έχουν υλικότητα, υπάρχει το υποσυνείδητο, τα όνειρα αποτελούν συνειρμικές κατασκευές του νου, διαδικασίες για την ανάπτυξη της γλώσσας, περιγραφή των καταστάσεων ευτυχίας.
►      Από την Κοινωνιολογία: Οργάνωση κοινωνιών, νομοθεσία, ανθρώπινα δικαιώματα, αναζήτηση ευτυχίας, φιλία.
►      Από την περιοχή της επιστημονικής μεθοδολογίας: Ασαφής λογική, κανόνες επαλήθευσης ή απόρριψης επιστημονικών θεωριών, συστηματικό και τυχαίο σφάλμα.
Αυτές είναι οι κυριότερες επιστημονικές απόψεις που διατύπωσαν οι Επικούρειοι και επιβεβαιώνονται από τη σύγχρονη επιστήμη. Ο ίδιος ο μεγάλος φιλόσοφος και ιδρυτής της «Σχολής του Κήπου» ήταν «πολυγραφότατος και πάντας υπερβαλλόμενος πλήθει βιβλίων», πιθανόν και σε σύγκριση με τον Αριστοτέλη. Λέγεται δε ότι τα συγγράμματά του γέμιζαν 300 παπύρους. Τελικά έχουν διασωθεί εξ ολοκλήρου μόνο τρεις επιστολές του Επίκουρου και ένα σύνολο 40 γνωμικών, οι «Κύριαι Δόξαι».
Τα συγγράμματα των φιλοσόφων καταστράφηκαν από τους σκοταδιστές και τη φθορά του χρόνου λόγω έλλειψης συντήρησης και διασώθηκαν, εκτός από τα λίγα που προαναφέρθηκαν, μόνο μέσα από τα συγγράμματα επικούρειων και άλλων μαθητών, όπως του φιλοσόφου Φιλόδημου (110-35 π.Χ.), του Ρωμαίου ποιητή Λουκρήτιου (Titus Lucretius Carus, ~99 – ~55 π.Χ.), του φιλοσόφου Διογένη Οινοανδέως (2ος αιώνας μ.Χ.), του Σύρου σατυρικού συγγραφέα  Λουκιανού Σαμοσατέως (~120- ~ 190 μ.Χ.) και του συγγραφέα Διογένη Λαέρτιου (αρχές 3ου αιώνα μ.Χ.).
Αλλά και μέσα από συγγράμματα αντιπάλων της επικούρειας φιλοσοφίας έχουν διασωθεί οι απόψεις του μεγάλου διανοητή. Έτσι ο «ιερός» Αυγουστίνος έχει γράψει 22 (είκοσι δύο) ολόκληρα βιβλία, με τα οποία «κατατροπώνει» στα χρόνια του Θεοδόσιου και των διωγμών κατά των Ελλήνων φιλοσόφων, τους επικούρειους, χωρίς δυνατότητα αντιλόγου φυσικά! Προγενέστερος αυτού ήταν ο χριστιανός καθεστωτικός συγγραφέας Λακτάντιος (Lucius Caelius Firmianus Lactantius, 240-320 μ.Χ.), ο οποίος έγραφε στο βιβλίο του De Opificio Dei («Το έργο του θεού») τα εξής:
«Παραξενεύομαι για την έλλειψη κατανόησης των μαθητών του Επίκουρου, οι οποίοι απορρίπτουν τη θεϊκή δημιουργία της φύσης και ισχυρίζονται ότι η φύση προέκυψε χωρίς καμία έμπνευση και υπάρχει χωρίς καμία πρόνοια. Υποστηρίζουν δηλαδή ότι η αρχή του κόσμου στηρίζεται σε σταθερά, άτμητα σωματίδια (άτομα), από των οποίων την τυχαία σύζευξη δημιουργούνται όλα…»
Επειδή ξέρουμε σήμερα ότι ο κόσμος μας συγκροτείται από υποατομικά σωματίδια (τα άτομα που λέμε κακώς ονομάστηκαν έτσι, γιατί δεν είναι άτμητα!), μπορούμε να συγκρίνουμε την ικανότητα αντίληψης των επικούρειων αφενός και των αντιπάλων τους αφετέρου.
Για να αντιδικεί ο Λακτάντιος με τους Επικούρειους τον 4ο αιώνα μ.Χ., πάνω από μισή χιλιετία από την εποχή που έζησε ο ίδιος ο Επίκουρος, δείχνει πόση διάδοση πρέπει να είχαν ακόμα οι επικούρειες ιδέες και γι’ αυτό -όπως συνέβη πράγματι- έπρεπε να καταπιεστούν… Αυτό που ενδιαφέρει σήμερα είναι να γνωρίζουμε τις απόψεις του Επίκουρου και των μαθητών του, όχι βέβαια μέσω εκκλησιαστικών προπαγανδιστών, αλλά μέσα από τα έργα του μεγάλου φιλόσοφου και των μαθητών του.
Έγραφαν λοιπόν οι Επικούρειοι, αξιοποιώντας και εξελίσσοντας την ατομική θεωρία του Δημόκριτου, ότι:
«Η φύση αποτελείται από άφθαρτα άτομα και κενό. Το σύμπαν είναι αιώνιο και η συνολική ύλη διατηρείται, αλλάζει όμως διαρκώς μορφές, αφού ο αριθμός των ατόμων είναι άπειρος, όπως και οι δυνατοί συνδυασμοί τους στην αιωνιότητα. Αυτοί οι συνδυασμοί δημιουργού ήλιους, σφαιρικούς κόσμους (πλανήτες) και ζωντανούς οργανισμούς.»
Κάθε αναγνώστης μπορεί να κρίνει σήμερα, ποιες απόψεις και κοσμοθεωρίες έχουν επιβεβαιωθεί και ποιες αποτελούν φανταστικές  ιδεοληψίες…
Η αναβίωση της επικούρειας διδασκαλίας μετά τους σκοταδιστικούς αιώνες του Μεσαίωνα, έγινε από τον Γάλλο φιλόσοφο Γκασεντί (Pierre Gassendi, 1592-1655), ο οποίος προσπαθώντας αρχικά να αντιμετωπίσει τις απόψεις του Καρτέσιου, ξεπέρασε τις αριστοτελικές απόψεις και στράφηκε στον εμπειρισμό. Την εποχή που αλληλογραφούσε ο Γκασεντί με τον «κατ’ οίκον περιορισμένο» από την Ιερά Εξέταση Γαλιλαίο, ανακάλυψε τα έργα του Επίκουρου και του Λουκρήτιου και υιοθέτησε την ατομική θεωρία.
Έτσι έγινε ο Γκασεντί ένθερμος επικούρειος, αφού οι θεωρίες της «Σχολής του Κήπου» έδιναν ερμηνείες στα φυσικά φαινόμενα – αυτό ακριβώς που επιδιώκει η επιστήμη. Ο Γκασεντί συνέγραψε μια βιογραφία του Επίκουρου, αποκαλύπτοντας έτσι και αναλύοντας στο αναγεννησιακό αναγνωστικό κοινό τη φιλοσοφία αυτού του μεγάλου αρχαίου Έλληνα διανοητή. Επίσης, αναγνώρισε την πειραματική απόδειξη της ύπαρξης κενού με τα πειράματα του Evangelista Torricelli (Τοριτσέλι, 1608-1647), κάτι που οι αριστοτελικοί απέρριπταν και ισχυρίζονταν ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρξει στη φύση κενό. Κατά τον Γκασεντί η μορφή των διαφόρων ατόμων προσδιόριζε και τις ιδιότητες των υλικών και των ιδιοτήτων των σωμάτων που αυτά «συγκροτούσαν».
Δεν αρκούσαν όμως οι επίμονες προσπάθειες πρωτοπόρων ερευνητών της Αναγέννησης για να επαναφέρουν στο επιστημονικό οπλοστάσιο τις επικούρειες απόψεις, υπήρξε και ένα φυσικό φαινόμενο που ανέτρεψε τις ενέργειες των ιδεοληπτικών και ιδιοτελών απολογητών της «θεϊκής δημιουργίας» για αποσιώπηση των επικούρειων και για εξαφάνιση της φυσιοκρατικής και φιλάνθρωπης φιλοσοφίας τους: Η έκρηξη του ηφαιστείου του Βεζούβιου το έτος 79 μ.Χ. είχε καλύψει, εκτός από την Πομπηία, και τη γειτονική μικρή πόλη Ηράκλεια (Herculaneum, σήμερα Ercolano), στην οποία λειτουργούσε μια φιλοσοφική σχολή. Η πόλη και η σχολή καταπλακώθηκαν από ηφαιστειακό υλικό πάχους 20 μέτρων και έκτοτε ξεχάστηκαν.
Όμως, τον 18ο αιώνα έφεραν αρχαιολογικές έρευνες στο φως μια ρωμαϊκή βίλα που ανήκε στον πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα, Πείσωνα (Lucius Calpurnius Piso Caesoninus). Εντός αυτής της βίλας που ήταν φιλοσοφική σχολή, ανακαλύφθηκε μια ολόκληρη βιβλιοθήκη γεμάτη με παπύρους. Τα παπυρικά ρολά με φιλοσοφικά κείμενα είχαν μεν απανθρακωθεί από την ηφαιστειακή λάβα που κάλυψε την πόλη, διατηρήθηκαν όμως σ’ αυτή την κατάσταση θαμμένα.
Από την εποχή της ανακάλυψής τους έως και σήμερα έχουν γίνει και συνεχίζουν να γίνονται σημαντικές  προσπάθειες ανάγνωσης των συγγραμμάτων. Στο διάστημα αυτό έχουν έρθει στο φως, για πρώτη φορά στην Ιστορία, εκατοντάδες αρχαία φιλοσοφικά κείμενα που είχαν εξαφανιστεί. Τα περισσότερα εξ αυτών ανήκουν στην επικούρεια φιλοσοφία και στον επικούρειο φιλόσοφο Φιλόδημο που έζησε στο μέρος αυτό 160 χρόνια πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου.
Αυτό δείχνει την ύπαρξη επικούρειας εστίας και την καλλιέργεια της επικούρειας φιλοσοφίας κατά την εποχή της καταστροφής στην περιοχή της Ηράκλειας. Το Ercolano αποτελεί οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο που μπορεί να επισκεφτεί κάθε ενδιαφερόμενος!

Πλάτων: Ο τυραννόφιλος και υπέρμαχος της μοναρχίας

«Πρέπει να γράφεις χωρίς να αποβλέπεις μόνο στο παρόν, για να σε επαινέσουν και να σε τιμήσουν οι σύγχρονοι σου, αλλά να γράφεις, έχοντας περισσότερο στραμμένο τον νου σου στους κατοπινούς αιώνες κι από εκείνους να προσμένεις αμοιβή για το γράψιμο σου, ώστε να λένε για σένα: «Εκείνος ο συγγραφέας ήταν ελεύθερος άνθρωπος και γεμάτος ειλικρίνεια, μακριά από κολακεία και δουλοπρέπεια και σε όλα υπερασπιζόταν την αλήθεια». (Λουκιανός)

Στην ακμή της μέσης δημοκρατίας ο Πλάτων καταφρονεί το πολίτευμα της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης και εγκωμιάζει το καθεστώς της τυραννίας και ιδίως το μοναρχικό. Από τη νεανική του ηλικία, επειδή καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια, φιλοδοξούσε ενεργό ανάμιξη στην πολιτική[1]. Η ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος και η εγκατάσταση στην Αθήνα της δικτατορίας των Τριάκοντα Τυράννων, έφεραν στην εξουσία δύο συγγενείς του Πλάτωνος, τον Χαρμίδη και τον Κριτία, που άνοιγαν τον δρόμο για την ενεργό ανάμιξή του στον δημόσιο βίο[2]. «Πίστεψα», γράφει, «ότι θα διοικούσα την πόλη απαλλάσσοντας την από την… άδικη ζωή»! Γράφει, επίσης, ότι τον κάλεσαν οι πραξικοπηματίες για συμμετοχή στην εξουσία[3]. Στο απολυταρχικό καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων ο Πλάτων έδειξε «ευπιστιών» προσδοκώντας την καθιέρωση…κράτους δικαίου![4] Θα αποσιωπήσει, ωστόσο, τα εγκλήματα και τις αχρειότητας των Τυράννων στο έργο του «Μενέξενος»[5]. Ζήτησε μάλιστα να παραγραφούν και να λησμονηθούν οι κακουργίες τους[6] —ήταν συγγενείς και φίλοι του!
Κατά τον Πλάτωνα, η δημοκρατία ανήκει στα τέσσερα αμαρτωλά —«ημαρτημένα»— πολιτεύματα, επειδή εφάρμοζε την αρχή της ελευθερίας και της ισοτιμίας των πολιτών. Τα άλλα τρία ήταν η τιμοκρατία, η ολιγαρχία και η τυραννίς. Την αριστοκρατία αποκαλεί «επώνυμον», με καλό όνομα![7]
Ουσιαστικά ο Πλάτων, όπως προκύπτει από τα έργα του, απεχθάνεται το δημοκρατικό πολίτευμα. Το ταυτίζει με την αναρχία —«πολιτεία άναρχος». Η υπερβολική ελευθερία —«άγαν ελευθερία»— γράφει, οδηγεί στη…δουλεία —«εις άγαν δουλείαν μεταβάλλειν»[8]. Και υποστηρίζει ότι η τυραννία προέρχεται από τη δημοκρατία. Από την απόλυτη ελευθερία γεννιέται η μεγαλύτερη και αγριότερη δουλεία![9]
Παντού στα έργα του λοιδορεί τη δημοκρατία. Είναι, γράφει, τέλεια αναρχία, αφού μοιράζει ισότητα σε ίσους και άνισους[10]. Θεωρεί μάλιστα πηγή της τυραννίας τη…δημοκρατία. «Το ύψιστο αγαθό της δημοκρατίας, η ελευθερία», γράφει ο Πλάτων, «το πάθος για ελευθερία» —«η του τοιούτου απληστία»— «οδηγεί στην κατάπτωση του δημοκρατικού πολιτεύματος και καθιστά αναγκαίο το καθεστώς της τυραννίας»[11]. Δεν δέχεται την ισότητα αρχόντων και αρχομένων, θεωρεί τη γενίκευση της ελευθερίας στην πόλη επικίνδυνη, επειδή θα μεταδοθεί και στις…οικογενειακές σχέσεις. «Θα εισχωρήσει στους κόλπους της οικογένειας και τελικά το μίασμα της αναρχίας θα μεταδοθεί ακόμα και στα κατοικίδια ζώα»![12]
Οι πατεράδες θα βλέπουν τους γιους τους ίσους και όμοιους και τα παιδιά δεν θα σέβονται ούτε θα φοβούνται τους γονείς τους[13]. Οι γέροντες θα μιμούνται τη συμπεριφορά των νέων εμφανιζόμενοι ευτράπελοι και χαριτωμένοι[14]. Οι δούλοι και οι δούλες θα απολαμβάνουν τις ελευθερίες των αφεντικών τους[15]. Κι ακόμα, τα άλογα και τα γαϊδούρια, συνηθισμένα να κυκλοφορούν ελεύθερα στους δρόμους, πέφτουν επάνω σε όσους συναντούν αν δεν παραμερίσουν. Χαίρονται κι αυτά την ελευθερία[16]. Τελικά, οι πολίτες, απολαμβάνοντας την Ελευθερία, αγανακτούν και εξεγείρονται και στην ελάχιστη υποψία καταναγκασμού[17]. Απ’ αυτό το πολίτευμα της ελευθερίας, καταλήγει ο φιλόσοφος, προέρχεται το τυραννικό καθεστώς![18]
Κατά τον Πλάτωνα, είναι απαράδεκτη η πραγματική ελευθερία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Τη θεωρεί υπερβολική και για τους πολίτες και για το κράτος και φρονεί ότι οδηγεί…στη δουλεία![19] Επικρίνει, επίσης, το δημοκρατικό πολίτευμα επειδή αφαιρεί περιουσίες των πλουσίων και τις μοιράζει στον λαό[20]. Κατηγορεί μάλιστα τους κυβερνώντες ότι πλουτίζουν οι ίδιοι από αυτή τη φορολογία καρπωμένοι το μεγαλύτερο μέρος του χρήματος[21]. Πρόκειται για συκοφαντία. Αναφέρεται στη φορολογία των προνομιούχων για την κάλυψη των αναγκών του Δημοσίου και την παροχή βοήθειας στους πενόμενους πολίτες. Kι ακόμα, για πολιτιστικούς σκοπούς. Είναι οι λεγόμενες χορηγίες. Υποστηρίζει ακόμα, με απύθμενο θράσος, ότι «ισχυρή πολιτική εξουσία» υπάρχει μόνο στην πόλη όπου κυβερνά τύραννος[22]. Αρκεί ο τύραννος να είναι νέος, ανδρείος, μορφωμένος, μεγαλοπρεπής στην εμφάνιση[23]. Ταυτίζει δηλαδή ο φιλόσοφος την ευρυμάθεια και το ήθος με τη θηριωδία όλων των τυράννων!
Ο Πλάτων πιστεύει ότι η τυραννία είναι το «ωραιότερο πολίτευμα» και ο τύραννος ο «άριστος ανθρώπινος χαρακτήρας»[24]. Και θεωρεί το τυραννικό καθεστώς συνέπεια της απληστίας για ελευθερία που παρατηρείται στο πολίτευμα της δημοκρατίας[25]. Στο δημοκρατικό καθεστώς, γράφει, την ανώτατη εξουσία διαχειρίζεται ένα είδος ανθρώπων «αγύμναστο και ατροφικό», εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις! Κι όλοι αυτοί, «προσκολλημένοι στο βήμα» —των λαϊκών συνελεύσεων— δεν επιτρέπουν σε κανένα να έχει αντίθετη γνώμη —«και ουκ ανέχεται του άλλα λέγοντος». Τέτοιοι άνθρωποι διοικούν την πολιτεία[26]. Ψευδόμενος προκλητικά ο Πλάτων, όχι μόνο απαρνείται το δημοκρατικό πολίτευμα αλλά και το καθυβρίζει.
Σχετικά με το τυραννικό καθεστώς επικαλείται τη «βαθυστόχαστη», όπως τη χαρακτηρίζει, φράση του Σοφοκλή, «οι τύραννοι γίνονται επειδή συναναστρέφονται με σοφούς»[27]. Υπενθυμίζει ότι τον τύραννο αποκαλούν «ισόθεο», ο Ευριπίδης και άλλοι ποιητές[28]. Και προσθέτει ότι υπάρχουν ποιητές που εξυμνούν τους τυράννους εισπράττοντας πλούσιες αμοιβές και εξασφαλίζοντας αξιώματα[29].
Στην «Πολιτεία» διατυπώνει το ερώτημα, ποιό από τα πέντε πολιτεύματα, το «βασιλικόν», το «τιμοκρατικόν», το «ολιγαρχικόν», το «δημοκρατικόν» και το «τυραννικόν», είναι προτιμότερο. Και αποφαίνεται ότι το «βασιλικώτατον» είναι το «άριστον και δικαιότατον»[30]. Στο έργο του «Πολιτικός», θεωρεί ανώτερο και σημαντικότερο όλων των εξουσιαστών τον μονάρχη. «Όποιος κατέχει τη βασιλική τέχνη», γράφει, «είναι σωστό να προσαγορεύεται βασιλιάς»[31]. Ο μονάρχης κυβερνά με το πνεύμα![32]
Κατά τον Πλάτωνα, η «βασιλική τέχνη», η εξουσία πάνω στην κοινωνία, είναι η «μεγαλύτερη και ανώτερη» από κάθε άλλη διακυβέρνηση των ανθρώπων. Οι υπήκοοι του μονάρχη είναι δίποδο κοπάδι —«δίπους αγέλη»[33]. Ισχυρίζεται ότι διαφέρουν ο βασιλιάς και ο τύραννος —«ανομοιοτάτους όντας»! Αλλά οι μονάρχες και οι τύραννοι είναι απαράλλακτοι και κατά την εποχή του Πλάτωνος και στους 24 αιώνες που ακολούθησαν. Κατά τον φιλόσοφο, «η βασιλική αρχή είναι μια από τις επιστήμες»[34]. Ολοφάνερο ότι επιχειρεί να δικαιολογήσει τις φιλομοναρχικές του αντιλήψεις με ανεδαφική επιχειρηματολογία και αόριστες αναφορές.
Είναι καλύτερο, γράφει, να επιλέγεται αντί του τυραννικού καθεστώτος η μοναρχία, που συγκρινόμενη με τα έξι πολιτεύματα είναι η «άριστη»[35]. Και προσθέτει ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη και ανώτερη τέχνη από τη μοναρχία, την επιστήμη άσκησης της εξουσίας[36]. Διακηρύσσει ότι η εξουσία πρέπει να ανήκει σε ένα άτομο, τον βασιλέα, τον αρμόδιο για την εμπρέπουσα νομοθεσία —«της βασιλικής εστίν η νομοθετική». Χρειάζεται απλώς μονάρχης «μετά συνέσεως»[37].
«Η διάκριση των διαφόρων πολιτευμάτων», γράφει ο Πλάτων, «δεν είναι οι λίγοι, ούτε οι πολλοί, η ελευθερία ή η βία, η φτώχεια ή ο πλούτος»[38] αλλά κάποια επιστήμη. Πρόκειται δηλαδή για ένα διανοητικό εφεύρημα και καταναγκασμό χωρίς σχέση με τον κοινωνικό και πολιτικό βίο, την ελευθερία, την ισότητα και τη δικαιοσύνη. Και συνεχίζει: «Αν κάποιος, όντας πραγματικός κάτοχος της επιστήμης, είναι αποκλειστικός αρχηγός πρέπει να προσαγορεύεται «βασιλεύς»»[39].
Και η άμεση δημοκρατία, η αθηναϊκή δημοκρατία των πολιτών; Είναι πολίτευμα αδύναμο, υποστηρίζει ο Πλάτων, ανίκανο και για το καλό και για το κακό, κατώτερο από όλα τα άλλα![40] Ο Πλάτων τάσσεται υπέρ της «φωτισμένης απολυταρχίας» που θα αποτελέσει, στις επόμενες χιλιετίες, το απατηλό επίχρισμα των απανταχού τυραννιών και ολιγαρχιών. Παρομοιάζει τον μονάρχη με τον έμπειρο υφαντή που πλέκει με δεξιοτεχνία τις κλωστές του κρατικού μηχανισμού. Ο μονάρχης βρίσκεται υπεράνω των νόμων. Κυριαρχούν όχι οι νόμοι άλλα ο «βασιλικός ανήρ»![41] Ο Πλάτων είναι ο εμπνευστής των κατοπινών αυθαιρεσιών και βαναυσοτήτων μοναρχών, αυτοκρατόρων κ.λπ. που διακηρύσσουν στις επόμενες δύο χιλιετίες θρασύτατα ότι ο ηγεμών ίσταται υπεράνω των νόμων, ότι ο ίδιος ενσαρκώνει τον νόμο!
Ο Πλάτων είχε διατυπώσει την άποψη ότι το πιο αποτελεσματικό για την ειρηνική και ευδαίμονα διαβίωση των λαών είναι να βασιλεύουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφούν οι βασιλείς. «Αν οι φιλόσοφοι δεν γίνουν βασιλείς στις πόλεις ή αυτοί που ονομάζονται σήμερα βασιλείς και δυνάστες δεν φιλοσοφήσουν γνήσια και όσο χρειάζεται, έτσι που να συμπέσουν στο ίδιο πρόσωπο η ισχύς με τη φιλοσοφία, είναι αδύνατο να σταματήσουν τα δεινά των πόλεων κι ολόκληρης της ανθρωπότητας»[42]. Πρόκειται για πνευματικό ολίσθημα του Πλάτωνος. Φιλόσοφος και μονάρχης είναι ασυμβίβαστα όντα. Και αν μερικοί ηγεμόνες αποκαλούνται «φιλόσοφοι» πρόκειται για διακοσμητική υμνολογία αυλοκολάκων. Αλλά και οι άρχοντες της εξουσίας ουδέποτε «φιλοσοφούν». Ενδιαφέρονται αποκλειστικά για την ισχύ, την κυριαρχία, τη λαφυραγωγία και τον πλουτισμό. Ο Κικέρων ισχυρίζεται ότι κατά την περίοδο της υπατείας του και της ανθυπατείας του αδελφού του πραγματώθηκε το όνειρο του Πλάτωνος[43]. Αυτοπροβολή και έπαρση του Ρωμαίου συγγραφέα. Η μοναδική σχέση των μοναρχών, αυτοκρατόρων, δικτατόρων κ.λπ. με τη φιλοσοφία είναι η στρατολογία και εξαγορά διανοουμένων και καλλιτεχνών για συμβουλευτική προσφορά, δοξολογήματα, επιδείξεις και εξωραϊσμούς.
Φιλοδοξώντας πάντοτε ο Πλάτων να αναμιχθεί στην πολιτική και ν’ αναλάβει ύπατα αξιώματα, επινοεί τη θεωρία των φιλοσόφων βασιλέων και των φιλοσοφούντων μοναρχών. Και προβλέπει οικτρό τέλος για την ανθρωπότητα αν δεν πραγματωθεί η ταύτιση δυναστών και φιλοσόφων. «Οι φαυλότητες του ανθρώπινου γένους, δεν θα τελειώσουν πριν εκείνοι που ειλικρινά λατρεύουν τη σοφία αναλάβουν την εξουσία η οι κυβερνήτες των πόλεων διδαχθούν την αληθινή φιλοσοφία»[44].
Πρόκειται για μια προσωπική και ταξική τοποθέτηση στο πρόβλημα της εξουσίας. Γνώριζε ασφαλώς ο Πλάτων ότι η μοναρχία αποτελεί τυραννικό καθεστώς και ότι είναι αδύνατο για ένα φιλόσοφο, έναν έντιμο, σώφρονα, ενάρετο και ανθρωπιστή πολίτη να αναλάβει βασιλική εξουσία χωρίς να ασκεί πολιτική βίας, καταπιέσεων, ληστείας και απάτης. Είναι κωμικός ο ισχυρισμός ότι ο μονάρχης, με την απανταχού και πάντοτε απολυταρχική και βάναυση εξουσία, μπορεί να φιλοσοφήσει. Παιδεία και μοναρχική εξουσία ήταν και είναι ασυμβίβαστες.
Θεωρεί ο Πλάτων ως καλύτερη λύση στο πολιτειακό πρόβλημα να γίνονται οι άρχοντες και οι εξουσιαστές «πραγματικοί φιλόσοφοι»![45] Και φρονεί ότι ο λαός οφείλει να αναγνωρίζει την τέχνη του κυβερνάνε στους ηγεμόνες-δυνάστες που ασκούν εξουσία είτε με τη βία, είτε με τη θέληση των πολιτών[46].
Ο Πλάτων αποδέχεται την κατάκτηση της εξουσίας από ηγεμόνα που αυτοτοποθετείται πάνω από τους νόμους. Νομιμοποιεί την ατομική υπεροχή των ισχυρών «προσφέροντας τη δύναμη της (εξουσιαστικής) τέχνης τους, ισχυρότερη από τους νόμους»[47]. Και επιδίδεται σε εξωπραγματικές και ανεδαφικές προβλέψεις για τον ρόλο των φιλοσόφων στην εξουσία των «φιλοσοφούντων μοναρχών». «Και η ίδια η πόλη να αποσταχθεί στην εξουσία τους, ή πριν από κάποια θεϊκή έμπνευση, έρωτας αληθινός της πραγματικής φιλοσοφίας, πέσει στις ψυχές των παιδιών των σημερινών βασιλιάδων και δυναστών ή και σ’ αυτούς τους ίδιους»[48]. «Αν δεν καταλάβει πριν την εξουσία της πολιτείας το γένος των φιλοσόφων, δεν θα τελειώσουν τα δεινά που υφίστανται και οι πόλεις και οι πολίτες»[49].
Υποστηρίζει την αλλαγή του πολιτεύματος. Όχι δημοκρατία των πολιτών, όχι άμεση δημοκρατία. Η εξουσία πρέπει να περιέλθει στους φιλοσόφους, στην τάξη δηλαδή των πνευματικών ανθρώπων. Αλλά και αυτή η τάξη είναι ολιγοπρόσωπη και ο έλεγχος της εξουσίας δεν θα παρουσίαζε καμιά διαφορά από τις ταξικές επικυριαρχίες και τα τυραννικά ή μοναρχικά καθεστώτα. Γιατί ανάμεσα και στους διανοουμένους της αρχαιότητας δεν έλειπαν οι συμφεροντολόγοι και διεφθαρμένοι. Η προσήλωση τού Πλάτωνος στα πολιτεύματα τής τυραννίδος και τής μοναρχίας και τα κίνητρά της επιβεβαιώνονται από τις σχέσεις και την συνεργασία του με δεσποτικά καθεστώτα τού Δ’ αι. π.Χ. Ταξίδεψε τρεις φορές —μεταξύ 389 και 361 π.Χ.— στη Σικελία προσκεκλημένος των τριών τυράννων των Συρακουσών, του Διονυσίου Α’, του Διονυσίου Β’ και του Δίωνος. Θα τύχει πανηγυρικής υποδοχής και θα εγκατασταθεί στα ανάκτορα των απεχθών δυναστών. Επιζητούσε την εύνοια των τυράννων, ως σύμβουλος και προπαγανδιστής, προνόμια και, φυσικά, πηγές πλουτισμού. Εκθειάζει τους τυράννους και νομιμοποιεί τις δεσποτικές εξουσίες. Η στάση του Πλάτωνος αποκαλύπτει ότι και ομάδες φιλοσόφων διεκδικούν μερίδιο της εξουσίας, όπως θα αποδειχθεί στις χιλιετίες που ακολούθησαν, για πάμπολλους διαπρεπείς στοχαστές σε όλο τον κόσμο.
Κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος Α’ προσκάλεσε στην αυλή του τον Πλάτωνα. Κι εκείνος, μολονότι γνώριζε τις κακουργίες του δεσποτισμού του, έσπευσε στη Σικελία. «Τον υποδέχτηκε με ενθουσιασμό, δυσαρεστήθηκε και τον οδήγησε στη δουλαγορά και τον πούλησε αντί είκοσι μνων»[50]. Ανακριβέστατα τα περί οργής του Διονυσίου εναντίον του Πλάτωνος και πώλησής του. Τα ταξίδια του φιλοσόφου στη Σικελία γίνονταν πάντοτε με τριήρεις που απέστελλαν οι τύραννοι. Κατά την επιστροφή του στην Αθήνα, ύστερα από την πρώτη επίσκεψη στις Συρακούσες, το καράβι προσορμίσθηκε στην Αίγινα που βρισκόταν σε πολεμική διάσταση με την Αθήνα. Εκεί αιχμαλωτίσθηκε αλλά ελευθερώθηκε αμέσως με καταβολή λύτρων. Αν είχε πουληθεί ως δούλος από τον Διονύσιο Α’ δεν θα αποτολμούσε νέο ταξίδι στις Συρακούσες. Έγραφε ο Αρχύτας, πνευματικός ηγέτης του νεώτερου Πυθαγορισμού, στον τύραννο Δίωνα των Συρακουσών για τον Πλάτωνα: «Θυμήσου με πόση θέρμη μας παρακαλούσες να φροντίσουμε για τον ερχομό του στη Σικελία. Υποσχέθηκες μάλιστα ότι θα φροντίσεις, κοντά στα άλλα και για την ασφάλεια του κατά τη διαμονή και την επιστροφή του στην Αθήνα. Θυμήσου με πόση λαχτάρα περίμενες την άφιξή του και πως τον αγαπούσες περισσότερο από όλους στην αυλή σου»[51].
Ο τύραννος Διονύσιος είχε συγκεντρώσει στο ανάκτορο του πλήθος Ελλήνων διανοουμένων —ποιητές και φιλοσόφους— για να εξασφαλίσει, με τα εγκώμια και την καλοπληρωμένη προπαγάνδα, φήμη και αναγνώριση στον ελληνικό κόσμο. Εμφανιζόταν μάλιστα ο ίδιος ως ποιητής, οικειοποιούμενος έργα χαμερπών αυλοκολάκων του.
Σκοπός των επισκέψεων του Πλάτωνος στις Συρακούσες ήταν η εύνοια των τυράννων και τα παρεπόμενα ανταλλάγματα. Και φαίνεται πως ήταν πλούσια τα δώρα. Εμφανίσθηκε στην Αθήνα ως χορηγός με χρήματα του Δίωνος[52]. Με χρηματικές παροχές των τυράννων απέκτησε σημαντική περιουσία: Τα δύο μεγάλα κτήματα στις Ιφιστιάδες και τις Ειρεσίδες, έξω από την Αθήνα[53].
Ο Πλάτων ισχυρίζεται ότι σκοπός των διαδοχικών επισκέψεων και η παραμονή του στην Αυλή των τυράννων της Σικελίας ήταν να πείσει τους δυνάστες για μετατροπή του τυραννικού καθεστώτος σε μοναρχία, σαν να υπήρχε διαφορά ανάμεσα στα δύο αποτρόπαια πολιτεύματα. Δεν υπάρχει, γράφει, «πιο άθλια πόλη από εκείνη που εξουσιάζεται από τύραννο ούτε πιο ευτυχής από εκείνη που κυβερνά βασιλεύς»[54].
Σε επιστολή του προς τους αυλικούς —«οικείοις τε και εταίροις»— του τυράννου Δίωνος, που υπήρξε μαθητής του, παροτρύνει να μετατρέψουν το τυραννικό πολίτευμα σε μοναρχικό[55]. Διατυπώνει επίσης την άποψη ότι η τυραννία είναι το πιο κατάλληλο έδαφος για την εδραίωση ενός τέλειου πολιτεύματος επειδή, για τη μεταρρύθμιση των ηθών της εξουσίας, ο τύραννος, ακλουθώντας τις εισηγήσεις των φιλοσόφων, «θα δώσει το καλό παράδειγμα»[56].
Ο Πλάτων, που παρέμεινε μεγάλο χρονικό διάστημα στην Αυλή των τριών τυράννων των Συρακουσών, εκθειάζει τα αιματόβρεκτα δικτατορικά καθεστώτα. Τη θηριωδία και τον δεσποτισμό των τριών δυναστών αποκαλύπτουν οι λαϊκές αντιδράσεις στα μέσα του Δ’ αι. π.Χ. Οι Συρακούσιοι γκρέμισαν τα φρούρια, ξεθεμελίωσαν τα ανάκτορα και ανάσκαψαν τους τάφους των τυράννων τους. Επειδή ο φιλόσοφος δέχτηκε επικρίσεις για τη φιλοτυραννική του συμπεριφορά, έσπευσε να εκφράσει, σε επιστολή του, μεταμέλεια. Ομολογεί την «πλάνην και ατυχίαν» στις σχέσεις του με τους τρεις δυνάστες των Συρακουσών και για τις τρεις επισκέψεις στην αυλή τους[57].
Οι μαθητές του Πλάτωνος ήταν όλοι τέκνα αριστοκρατικών οικογενειών. Και κατηγορούσε τους σοφιστές που δέχονταν μαθητές από όλες τις τάξεις χωρίς διακρίσεις. Τους αποκαλεί χονδρέμπορους και λιανοπωλητές που διαθέτουν απερίσκεπτα την «τροφή της ψυχής»[58]. Ο Πλάτων είχε συγκροτήσει ομάδα νεαρών αριστοκρατικής καταγωγής και είχε αναλάβει την εκπαίδευση τους στα πολιτικά θέματα με στόχο την ανάδειξη τους στην αντιδημοκρατική εξουσία.
Τις θέσεις του Πλάτωνος στο πρόβλημα της πολιτικής εξουσίας κατακρίνουν με βιαιότητα ο Αριστόξενος και ο Τίμαιος[59]. Ο Θεόπομπος ο Χίος γράφει ότι οι περισσότεροι διάλογοι του Πλάτωνος είναι άχρηστοι και υποκριτικοί[60]. Είχε όμως και τούς υμνωδούς του, όπως οι μεγιστάνες τής εξουσίας. Ο ανιψιός του, φιλόσοφος Σπεύσιππος, τον αποκαλεί «υιό του Απόλλωνος»[61].
Φιλομοναρχικός ο Πλάτων εγκωμιάζει τα απανταχού βασιλικά καθεστώτα[62]. Κατατάσσει μεταξύ των «Μεγάλων» καα «Αθανάτων», εκτός του Λυκούργου και Σόλωνος, τον μονάρχη τής Περσίας Δαρείο[63]. Ισχυρίζεται ότι ο Πέρσης μονάρχης ήταν αγαθός και δεχόταν τις παρατηρήσεις και τις νουθεσίες των συμβούλων του! Και για τον Κύρο γράφει πως ήταν ενάρετος και φιλολαϊκός[64]. Υποκρίνεται πως αγνοεί τις αντιδράσεις του περσικού λαού κατά της μοναρχίας και τα δημοκρατικά κινήματα κατά του δεσποτικού καθεστώτος.
Αξιομνημόνευτη και διαχρονικής σημασίας και εγκυρότητας η αναφορά του Ηροδότου στο δημοκρατικό πολίτευμα του Ε’ αι. π.Χ. Μετά την επανάσταση εναντίον των «Μάγων» στην Περσία και τα Μαγοφόνια, μια ομάδα Περσών ηγετών —ανάμεσα τους και ο Δαρείος— συζήτησαν για το πολίτευμα που πρέπει να επιλυθεί στη χώρα. Ένας απ’ αυτούς, ο Οτάνης, πρότεινε να περιέλθει στον περσικό λαό η εξουσία. «Δεν πρέπει να ξαναγίνει ένας από εμάς μονάρχης. Δεν είναι ούτε ευχάριστο ούτε σκόπιμο[65]. Αποκλείεται να αποτελέσει χρήσιμο πολίτευμα ή μοναρχία, αφού ο μονάρχης έχει δικαίωμα να κάνει ανεύθυνα ότι επιθυμεί[66]. Και ο πιο ενάρετος άνθρωπος, όταν ανέβει στον θρόνο, αλλάζει νοοτροπία. Εξαιτίας των αγαθών που αποκτά ξεσπάει μέσα του η αυθάδεια και το θράσος[67]. Φθονεί τους άριστους και ευνοεί τούς πρόστυχους πολίτες[68]. Και αχαλίνωτος βιάζει γυναίκες και θανατώνει ανθρώπους χωρίς δίκη[69]. Για όλα αυτά προτείνω να παραμερίσουμε τη μοναρχία και να δώσουμε την εξουσία στον λαό»[70]. Καταγράφει όμως και τις αντιδράσεις τού υπέρμαχου τής απολυταρχίας και αχρείου Μεγάβυζου: «Δεν υπάρχει τίποτα πιο επιπόλαιο και αδιάντροπο από τον άχρηστο λαό»[71]. Και αποκαλεί τον λαό «ακόλαστον όχλο».
Ο Πλάτων, σε επιστολή προς τον τύραννο των Συρακουσών Δίωνα, πλέκει το εγκώμιο του Λυκούργου της Σπάρτης και του Κύρου τής Περσίας θεωρώντας τους πρότυπα ηγεμόνων![72] Αντιφατικός στην πολιτική του φιλοσοφία αναφέρεται συχνά με καταφρόνηση στον λαό. Ενοχλείται από το δικαίωμα των απλών πολιτών —κτιστάδες, χαλκιάδες, πραματευτάδες— να ανεβαίνουν στο βήμα, κατά τις συνελεύσεις τής εκκλησίας του δήμου και να μιλούν για τα προβλήματα της πόλης. Τους περιφρονεί και τους καθυβρίζει. Είναι όλοι ακατάλληλοι. Δεν υποκρύπτει την εχθρότητα του επειδή οι πολίτες στερούνται ειδικής παιδείας. Και απορεί πώς τούς ανέχεται η συνέλευση[73]. Κατά τον Πλάτωνα, λαός είναι οι χειρώνακτες και οι φτωχοί[74]. Θεωρεί τις λαϊκές μάζες σκουπιδαριό, συρφετό χωρίς καμιά άξια[75]. Οι πολίτες πρέπει να υπακούουν στον άρχοντα, όπως τα μαντρόσκυλα στους τσοπαναραίους[76].
Κατά τον Πλάτωνα, τα παιδιά ανήκουν στο κράτος και όχι στην οικογένεια[77]. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Ξενοφών που εγκωμιάζει την περσική παιδεία[78]. Στον «Γοργία» ο Πλάτων ισχυρίζεται ότι οποίος κατέχει εξουσία έχει δικαίωμα να ικανοποιεί όλες τις επιθυμίες του! Μόνο οι αδύναμοι ισχυρίζονται ότι ή ακολασία είναι αίσχος[79] και από ανανδρία, επειδή δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους, επαινούν τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη![80] Ακόμα και τον πόλεμο θεωρεί «τέχνη» τής πολιτικής[81]. Για τον Περικλή γράφει ότι διέφθειρε τους Αθηναίους! Τούς κατέστησε φυγόπονους, δειλούς, φλύαρους και φιλάργυρους επειδή, πρώτος αυτός, καθιέρωσε την καταβολή μισθών στους πολίτες πού πρόσφεραν υπηρεσία στην πόλη[82]. Εκθειάζει και το στρατοκρατικό και δεσποτικό καθεστώς τής Σπάρτης[83]. Και μια τερατώδης εισήγηση τού φιλοσόφου: Προτείνει μια κοινωνία στην όποια οι γυναίκες και τα παιδιά θα αποτελούν συλλήβδην ιδιοκτησία!…
Συμπέρασμα: Το έργο τού Πλάτωνος περικλείει πλήθος σημαντικών παρατηρήσεων, ιδεολογικών αναδιφήσεων και φιλοσοφικών αποφθεγμάτων —αποκαλείται «θείος Πλάτων» και θεωρείται πνευματικός κληρονόμος τού Σωκράτη— μελέτες των κοινωνικών και ταξικών εξελίξεων, παράγοντες που υπονομεύουν την ομαλή και ειρηνική συμβίωση των πολιτών και τις εξελίξεις των διαφόρων πολιτευμάτων και μεταρρυθμιστικών, προοδευτικών ιδεών. Αλλά στον χώρο της πολιτικής, η συμπεριφορά του αποκαλύπτει τον υπονομευτικό του ρόλο στον τομέα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Και ασφαλώς είχε αντίκτυπο ζωηρό κλονίζοντας την θέση του ελληνικού πνευματικού κόσμου και των κοινωνιών για την αντιμετώπιση των κινδύνων διαφθοράς του πολιτικού βίου εξαιτίας των παρεμβάσεων, με τη βία και την εξαγορά, εχθρικών απολυταρχικών καθεστώτων του ελληνικού χώρου.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Επί τα κοινά τής πόλεως ευθύς είναι (Επιστολή Ζ’, 324c). Είλκε δε με όμως ή περί το πράττειν τα κοινά και πολιτικά επιθυμία (Επιστολή Ζ’, 325b). ↩
[2] Τριάκοντα δε πάντων άρχοντες κατέστησαν αυτοκράτορες• τούτων δή τίνες οικείοι όντες και γνώριμοι ετύγχαναν εμοί (Επιστολή Ζ’, 324c). ↩
[3] Και δη παρεκάλουν ευθύς ως επί προσήκοντα πράγματά με ( Επιστολή Ζ’, 324d). ↩
[4] Ωήθην γάρ αυτούς εκ τίνος άδικου βίου επί δίκαιον τρόπον άγοντας διοικήσειν δη την πόλιν (Επιστολή Ζ’, 324d). ↩
[5] Ό .π., 243e. ↩
[6] Πρόσταξαν τον Σωκράτη να συλλάβει ένα πολίτη και να τον οδηγήσει στο εκτελεστικό απόσπασμα — «βία άξοντα ως αποθανούμενον» — με σκοπό να ενταχθεί στην παράταξη τών Τυράννων (Επιστολή Ζ’, 324e). ↩
[7] Πολιτικός, 302d. ↩
[8] Ό .π., 464α. ↩
[9] Εκ της ακροτάτης ελευθερίας δουλεία πλείστη και αγριωτάτη (ό.π., 564α). ↩
[10] Άναρχος και ποικίλη, ισότητα τίνα ομοίως ίσοις τε και ανίσοις διανέμουσα (Πολιτεία, 458c). ↩
[11] Τις τρόπος τυραννίδος γίγνεται; Ότι μεν γαρ εκ δημοκρατίας μεταβάλλει σχεδόν δήλον. ↩
[12] Και καταδύεσθαί γε εις τε τας ιδίας καί τελευτάν μέχρι των θηρίων την άναρχίαν έμψυομένην. ↩
[13] Μήτε αισχύνεσθαι μήτε δεδιέναι τους γονέας (ό.π., 562c-d). ↩
[14] Οι δε γέροντες συγκαθιέντες τοις νέοις ευτραπελίας τε και χαριεντισμού (ό.π., 563α). ↩
[15] Οι εωνημένοι και αι εωνημέναι μηδέν ήττον ελεύθεροι ώσι των πριαμένων (ό.π., 563b). ↩
[16] Και τ’ άλλα πάντα ούτω μεστά ελευθερίας γίγνεται (ό.π., 563c-d). ↩
[17] Καν οτιούν δουλείαι προσφέρηται, αγανακτείν και μη ανελέσθαι. ↩
[18] Αύτη μεν τοίνυν η αρχή, ούτωσι καλή και νεανική, όθεν τυραννίς φύεται, ως εμοί δοκεί (ό.π., 563d-e). ↩
[19] H γαρ άγαν eλευθερία έοικεν οyκ εις άλλο τι ή εις άγαν δουλείαν μεταβάλλειν καi ιδιώτη καi πόλει (ό.π., 564α). ↩
[20] Τους έχοντας, την ουσίαν αφαιρούμενοι, διανέμοντες τω δήμω. ↩
[21] Το πλείστον αυτοί έχειν (ό.π., 565α). ↩
[22] Τυραννουμένην μοι δότε πόλιν (Νόμοι, 709e). ↩
[23] Έστω νέος και μνήμων και ευμαθής και ανδρείος και μεγαλοπρεπής φύσει (Νόμοι, 709e). ↩
[24] Η καλλίστη πολιτεία τε και ο κάλλιστος ανήρ τυραννίς και τύραννος (Πολιτεία, 562a). ↩
[25] Ό.π., 562c. ↩
[26] Πάντα υπό του τοιούτου διοικείται εν τη τοιαύτη πολιτεία (ό.π., 564 d-e). ↩
[27] Σοφοί τύραννοι εισί των σοφών συνουσία (στίχος από την τραγωδία «Αίας ο Λοκρός» που έχει απωλεσθεί). ↩
[28] Και της ισοθέου τυραννίδος (Τρωάδες, στ. 1169). ↩
[29] Μισθούς λαμβάνουσι και τιμώνται (ό.π., 568c). ↩
[30] Πολιτεία, 580b. ↩
[31] Βασιλικώς ορθώς προσρηθήσεται (Πολιτικός, 259b). ↩
[32] Της γνωστικής πρακτικής οικειότερον είναι (ό.π., 259d). ↩
[33] Ο.π., 276c. ↩
[34] Την βασιλικήν αρχήν των επιστημών είναι τίνα (ό.π., 292b). ↩
[35] Άριστη πασών των εξ (Πολιτικός, 302e). ↩
[36] Ουδεμία αν εθελήσειεν ετέρα μάλλον και προτέρα της βασιλικής φάναι και κατά πάντων ανθρώπων αρχής είναι τέχνη (Πολιτικός, 276 d-e). ↩
[37] Πολιτικός, 294α. ↩
[38] Ουκ ολίγους ουδέ πολλούς, ουδέ το εκούσιον, ουδέ το ακούσιον, ουδέ πενίαν, ουδέ πλούτον (Ποντικός, 292c). ↩
[39] Το γε όνομα ταυτόν βασιλεύς και ουδέν έτερον προσρηθήσεται (ό.π., 301b). ↩
[40] Κατά πάντα ασθενή και μηδέν μήτε αγαθόν μήτε κακόν μέγα δυναμένην ως προς τας άλλας (ό.π., 393α). ↩
[41] Το δ’ άριστον ου τούς νόμους εστίν ισχύειν αλλ’ άνδρα τον μετά φρονήσεως βασιλικόν (Πολιτικός, 294α). ↩
[42] Εάν μη ή οι φιλόσοφοι βασιλεύσωσιν εν ταις πόλεσιν ή οι βασιλείς τε νύν λεγόμενοι και δυνάται φιλοσοφήσωσι γνησίως τε και ικανώς, και τούτο εις ταυτό συμπέση, δύναμις τε πολιτική καί φιλοχρία…ουκ αν άλλη τις ευδαιμονήσειεν όντε ιδία ούτε δημοσία (Πολιτεία, 473 d-e). ↩
[43] Ad Quintiim Fratrem, Χ, 29. Quod fortasse aliquando universa e rei publicae nostrae. ↩
[44] Κακών ουν ου λήξειν τα ανθρώπινα γένη, πριν αν ή το των φιλοσοφούντων ορθώς γε και αληθώς γένος εις αρχάς έλθη τας πολιτικός ή το των δυναστευόντων εν ταις πόλεσιν εκ τίνος μοίρας θείας όντως φιλοσοφήση (Επιστολή Ζ’, 326β). ↩
[45] Όταν οι ως αληθώς φιλόσοφοι δυνάσται, ή πλείους ή εις εν πόλει γενόμενος (Πολιτεία, 540d). ↩
[46] Εάντε εκόντων αντ’ ακόντων άρχωσιν…κατά τέχνην ηντινούν αρχήν άρχονται (Πολιτικός, 293α). ↩
[47] Την της τέχνης ρώμην των νόμων παρεχομένων κρείττω (ό.π., 297α). ↩
[48] Και τη πόλει κατηκόω γενέσθαι, ή των νυν εν δυναστείαις ή βασιλείαις όντων υέσιν ή αυτοίς εκ τίνος θείας επιπνοίας αληθινής φιλοσοφίας εμπέση (Πολιτεία, 499b). ↩
[49] Πριν αν πόλεως το φιλόσοφον γένος εγκρατές γένηται, ούτε πόλει ούτε πολίταις κακών παύλα έσται (Πολιτεία, 501e). ↩
[50] Ιστορική Βιβλιοθήκη, ΙΕ’, 7. ↩
[51] Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων, Γ’, 1, 22. ↩
[52] Αλλά και εχορήγησεν Αθήνησι Δίωνος αναλίσκοντος (Διογένης Λαέρτιος, δ.π., Γ’, 1, 3). ↩
[53] Ό.π., Γ, 41-42. ↩
[54] Και δήλον πανιί ότι τυραννουμένης μεν ουκ έστιν αθλιωτέρα, βασιλευομένης δε ουκ ευδαιμονεστέρα (Πολιτεία, 576e). Απαντά ο Δημοσθένης: «Βασιλεύς γαρ και τύραννος άπας εχθρός ελευθερίας και νόμοις εναντίος» (VI, 25). ↩
[55] Τυράννω παντί φεύγειν μεν τούνομά τε και τούργον τούτο, εις βασιλείαν δε, ει δυνατόν είη, μεταβαλείν…εις βασιλέως δ’ είδος πειράσθαι μεταβάλλειν και δουλεύσαι νόμοις βασιλικοίς (Επιστολή, Η’, 354 α, c). ↩
[56] Εκ τυραννίδος αρίστην φης γενέσθαι πόλιν αν, ως φαίνει, μετά νομοθέτου γε άκρου και τυράννου κοσμίου, και ράστα τε καί τάχιστ’ αν μεταβαλείν εις τούτο εκ του τοιούτου (Νόμοι, 710d). ↩
[57] Επιστολή, Ζ’, 350d. ↩
[58] Πωλούντες καί καπηλεύοντες…και τούτων αγνοίεν ων πωλούσιν ό,τι χρηστόν ή πονηρόν πρός την ψυχήν (Πρωταγόρας, 413d). Κατά τόν Άγγλο συγγραφέα Α.Η. Choust, η «Ακαδημία του Πλάτωνος» υπήρξε «σχολείο των τυράννων» του Δ’ αί. π.Χ. (Plato’s Academy. The first organized school of politic science in Antiquity, Review of Politics, 29, 192). Ανάμεσα στούς μαθητές του Πλάτωνος, o τύραννος άρχος της Ηράκλειας, o Τιμόλαος της Κυζίκου, o Χαίρων της Πελλήνης, o Δίων των Συρακουσών. Ο Κλέαρχος ήταν μαθητής και του Ισοκράτη. Τον επαινούσαν αμφότεροι. Κατά τον Ισοκράτη, ήταν ο πιο καλός, ο πιο ανθρωπιστής, ο πιο φιλελεύθερος μαθητής της σχολής του! Ο Κλέαρχος, κατά τη διάρκεια τής τυραννίας του, αποκαλούσε τον εαυτό του υιόν του Διός και εμφανιζόταν με σύμβολο έναν χρυσό αετό, φορώντας πορφύρα καί στέμμα στήν κεφαλή (MJ. Justinus, Historiae Philippicae — επιτομή τού έργου τού P. Trogus, 16, 5, 9-10). Πρότυπο του Κλεάρχου, ο Διονύσιος Α’, τύραννος τών Συσών, φίλος του Πλάτωνος. Όπως ο Συρακούσιος τύραννος, ο Κλέαρχος είχε συγκεντρώσει στην αυλή του πολλούς «πλατωνικούς» διανοούμενους για να τον δοξολογούν (ό.π., 16, 5, 13). Ο τύραννος Διονύσιος Β’ θα επιφυλάξει στον Πλάτωνα, κατά την άφιξή του στις Συρακούσες, το 376 π.Χ., μεγαλοπρεπή υποδοχή, υποδοχή ήρωα (Πλούταρχος, Δίων, 13, 1-4). ↩
[59] Geffecken, Antiplatonica, Hermes, 64 [1929], σ. 87-109. E.N. Tigerstedt, Interpreting Plato, .•.holm, 1977. Simon Benett. Mind and Madness in Ancient Greece, σ. 170-179. ↩
[60] Αχρείους και ψευδείς αν τις εύροι (Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, 508c). ↩
[61] Διογένης Λαέρτιος, ό.π., 3, 2. ↩
[62] Ου φθονερού του βασιλέως όντος, δίδοντος δε παρρησίαν και τιμώντος την εις τι δυναμένους συμβουλεύειν (Νόμοι, 294β). ↩
[63] Λαβών την Λυκούργου ή Σόλωνος ή Δαρείου δύναμιν αθάνατος γενέσθαι (Φαιδρός, 258c). ↩
[64] Αγαθόν είναι και φιλόπολιν (Νόμοι, 694c). ↩
[65] Ούτε γαρ ηδύ ούτε αγαθόν. ↩
[66] Κως αν δ’ είη χρήμα κατηρτημένον μοναρχίη, τη έξεστι ανευθύνιρ ποιέειν τα βούλεται; ↩
[67] Εγγίγνεται μεν γαρ η ύβρις υπό των παρεόντων αγαθών. ↩
[68] Φθονέει γαρ τοίσι αρίστοισι…χαίρει δε τοίσι κάκιστοι των αστών. ↩
[69] Βιάται γυναίκας κτείνειτε άκριτους. ↩
[70] Μετέντας ημέας μοναρχίην το πλήθος αέξειν (Ηρόδοτος, Ιστορία, Γ’, 80). ↩
[71] Ομίλου γαρ αχρηίου ουδέν έστι ασυνετώτερον ουδέν υβριστότερον (ό.π., Γ’, 81). ↩
[72] Παρασκευάζου τον τε Λυκούργον εκείνον αρχαίον αποδείξων και τον Κύρον, και ει τις άλλος πώποτε έδοξεν ήθει και πολιτεία διενεγκείν (Επιστολή Δ’, 320d). ↩
[73] Και τούτοις ουδέν τούτον επιπλήττει…ότι ουδαμόθεν μαθών, ουδέ όντος διδασκάλου ουδενός αυτώ έπειτα συμβουλεύειν επιχειρεί (Πρωταγόρας, 319d). ↩
[74] Όσοι αυτουργοί και απράγμονες, ου πάνυ πολλά κεκτημένοι (Πολιτεία, 565α). ↩
[75] Εάν συρφετός συλλεγή δούλων και παντοδαπών ανθρώπων μηδενός άξιων πλην ίσως τω σώματι ισχυρίσασθαι (Γοργίας, 489c). ↩
[76] Ώσπερ κύνας εθέμεθα υπηκόους των αρχόντων ώσπερ ποιμένων πόλεως (Πολιτεία, 440d). ↩
[77] Ως της πόλεως μάλλον ή των γεννητόρων όντας (Νόμοι, 804c). ↩
[78] Κύρου παιδεία, I, 2, 2-3. ↩
[79] Αισχρόν δη φασίν είναι την ακολασίαν. ↩
[80] Συ δυνάμενοι εκπορίζεσθαι ταις ηδοναίς πλήρωσιν επαινούσιν την σωφροσύνην και την δικαιοσύνην διά την αυτών ανανδρίαν (ό.π., 422). ↩
[81] Πολιτικήν γαρ τέχνην ούπω είχον ης μέρος πολεμική (Πρωταγόρας, 322b). ↩
[82] Περικλέα πεποιηκέναι Αθηναίους αργούς και δειλούς και λάλους και φιλάργυρους, εις μισθορίαν πρώτον καταστήσαντα (Γοργίας, 515e). ↩
[83] Η τε υπό των πολλών επαινουμένη (Πολιτεία, 544c). ↩
Πηγή:Αποσπάσματα από το βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου «Διανοούμενοι και καλλιτέχνες ευτελείς δούλοι της εξουσίας», από τις «Πολιτιστικές εκδόσεις».